Μίλαν Κούντερα: Ο απόλυτος σταρ των αντιφρονούντων συγγραφέων

Αν και ο ίδιος αντιπαθούσε τον χαρακτηρισμό του ως “αντιφρονούντα συγγραφέα”, θεωρώντας τον πολύ περιοριστικό για να χαρακτηρίσει το έργο του, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος της φήμης και της επιτυχίας του οφείλεται ακριβώς στην αντιπαράθεσή του προς το σοσιαλιστικό καθεστώς της πατρίδας του και στον τρόπο με τον οποίο αποτύπωσε λογοτεχνικά τις ανησυχίες πολλών ομοϊδεατών του διανοουμένων από το σύνολο του τέως Ανατολικού Συνασπισμού, για αυτό που οι ίδιοι θεωρούσαν καταστολή της ατομικότητάς τους από μια πλήρη κρατικά επιβαλλόμενη ομοιομορφία.

Ο Μίλαν Κούντερα γεννήθηκε το 1929 στο Μπρνο της Μοραβίας από αστική οικογένεια, με καλλιτεχνικές τάσεις. Ο πατέρας του ήταν πιανίστας και θεωρητικός της μουσικής, αργότερα πρύτανης στην Ανώτατη Μουσική Σχολή της πόλης, από το 1948 ως το 1961. Ο ίδιος ο Κούντερα είχε γνώσεις μουσικής, που αντανακλούνται και στο έργο του. Ο ξάδερφός του και γνωστός ποιητής Λούντβικ Κούντερα αποτέλεσε πρότυπο για τα πρώτα λογοτεχνικά του βήματα, όταν ήταν ακόμα μαθητής. Μεταξύ των πονημάτων του βρισκόταν και η μετάφραση ενός ποιήματος του Μαγιακόφσκι. Παράλληλα με το σχολείο δούλεψε ως εργάτης και μουσικός της τζαζ. Εγγράφηκε στην κομμουνιστική νεολαία και άρχισε να σπουδάζει μουσική και λογοτεχνία στην Πράγα, αργότερα όμως σπούδασε στην Ακαδημία Κινηματογράφου της Πράγας. Το 1950 διαγράφηκε για αντικομματικές δραστηριότητες, ενώ επέστρεψε στο κόμμα λίγο πριν τη λεγόμενη “Άνοιξη της Πράγας” το 1967, για να διαγραφεί οριστικά το 1970. Αργότερα κατηγορήθηκε επανειλημμένα πως είχε καταδώσει στις τσεχοσλαβακικές αρχές τον κατάσκοπο των ΗΠΑ Μιροσλάβ Ντβόρατσεκ, κάτι που ο ίδιος αρνείται πεισματικά μέχρι σήμερα. Μετά τις σπουδές του ο Κούντερα δίδαξε ως λέκτορας στο τμήμα κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών.

Οι δυο πρώτες του ποιητικές συλλογές το 1953 και το 1955, εντάσσονται στο ιδεολογικό κλίμα της εποχής, ειδικά η δεύτερη, που αποτελεί ύμνο στον αντιφασίστα αντιστασιακό Γιούλιους Φούτζικ. Η ενασχόλησή του με το ερωτικό στοιχείο, που αποτελεί σήμα κατατεθέν του έργου του, ξεκινά με την ποιητική συλλογή “Μονόλογοι” το 1957. Συνεχίζει τη δραστηριότητα του τα επόμενα χρόνια, δημοσιεύοντας άρθρα σε λογοτεχνικά περιοδικά.Ο ίδιος θέλοντας να αποστασιοποιηθεί πλήρως από το κομμουνιστικό παρελθόν του, απαιτεί να μη μεταφράζονται ή δημοσιεύονται τα έργα της πρώιμης περιόδου του. Συμμετείχε τον Ιούνη του 1967 στο 4ο συνέδριο της Ένωσης Τσεχοσλοβάκων Λογοτεχνών, το οποίο θεωρείται προοίμιο των αλλαγών που θα συντελούνταν στο τσεχικό ΚΚ λίγους μήνες αργότερα, με την άνοδο του ρεφορμιστή Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ.

Ο Μίλαν Κούντερα στην Πράγα το 1973

Το 1967 δημοσιεύτηκε το βιβλίο του “Το αστείο”, όπου ο πρωταγωνιστής καταγγέλλεται από την κομμουνίστρια φίλη του στις αρχές για μια καρτ-ποστάλ όπου μεταξύ άλλων έγραφε γαι πλάκα “Ζήτω ο Τρότσκι”. Αυτό και η συλλογή διηγημάτων “Γελοίοι έρωτες”, που κυκλοφόρησε το 1969, έγιναν σύμβολα της αντικαθεστωτικής λογοτεχνίας, ενώ δεν είναι τυχαίο που στην Ελλάδα η πρώτη μετάφραση του “Αστείου” κυκλοφόρησε το 1971 εν μέσω δικτατορίας. Μετά την επέμβαση των στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1968, ο Κούντερα απολύεται από τη θέση του, ενώ τα βιβλία του αφαιρούνται από τις βιβλιοθήκες. Στα έργα εκείνης της περιόδου (“Η ζωή είναι αλλού” και “Αποχαιρετιστήριο βαλς”) εγκαταλείπει και τους τελευταίους του δεσμούς με την κομμουνιστική ιδεολογία. Το 1975 δέχεται από το πανεπιστήμιο της Ρεν πρόταση να γίνει λέκτορας και με τη σύζυγό του πηγαίνουν στη Γαλλία, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση από τις τσεχοσλοβακικές αρχές, οι οποίες του αφαιρούν την ιθαγένεια μόλις τρία χρόνια αργότερα, όταν δημοσίευσε το “Βιβλίο του Γέλιου και της λήθης” όπου παραθέτει διάφορους τρόπους με τους οποίους οι συμπατριώτες του θα μπορούσαν να αντισταθούν στο καθεστώς της χώρας. Το 1981 ο Κούντερα έλαβε τη γαλλική υπηκοότητα.

Το 1984 κυκλοφόρησε το διασημότερο μυθιστόρημά του, που έγινε παγκόσμιο μπεστ-σέλερ, με τον παροιμιώδη πλέον τίτλο: “Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι”. Κατά βάση ερωτικό μυθιστόρημα, το βιβλίο που κινείται κυρίως γύρω από την τρικυμιώδη σχέση του χειρουργού Τόμας και της σερβιτόρας Τερέζας, έχει και πάλι πολιτικές αιχμές, καθώς διαδραματίζεται μεταξύ Τσεχοσλοβακίας και Δύσης, όπου πηγαινοέρχεται το ζευγάρι. Ο έρωτας παρουσιάζεται ως ένα αντίδοτο στον “ολοκληρωτισμό”, αλλά το άδοξο τέλος των πρωταγωνιστών υπογραμμίζει τη γενική ματαιότητα της ύπαρξης. Το γεγονός πως εκτός της κριτικής στον υπαρκτό σοσιαλισμό, η ζωή στη Δύση εμφανίζεται έμπλεη “αβάσταχτης ελαφρότητας”, ήταν κάτι που συνέβαλε στην αυξημένη δημοφιλία του Κούντερα σε κύκλους αντισοβιετικών αριστερών διανοουμένων. Το 1988 η ταινία μεταφέρθηκε με επιτυχία στον κινηματογράφο από τον Φίλιπ Κάουφμαν, ωστόσο ο ίδιος ο Κούντερα δεν έμεινε ευχαριστημένος κι απαγόρευσε έκτοτε τις διασκευές των έργων του. Τα επόμενα μυθιστορήματά του, τα οποία με εξαίρεση την “Αθανασία” (1990), γράφτηκαν στη γαλλική γλώσσα, κινούνται σε πιο εσωστρεφείς και απολίτικους τόνους, ενώ συχνά εμπεριέχουν κριτική στο σύχρονο τεχνοκρατικό τρόπο ζωής.

Αν και εξακολουθεί να έχει σημαντική αναγνώριση και εμπορική επιτυχία, οι ενθουσιώδεις κριτικές που συνόδευαν τα παλιότερα έργα του ανήκουν στο παρελθόν. Το τελευταίο του μυθιστόρημα “Η γιορτή της Ασημαντότητας” (2014), κατηγορήθηκε από αρκετούς κριτικούς ως “γεροντικό έργο”, “χωρίς χιούμορ”, “βαρετό” κι ως “ξεσκονισμένη εκδοχή της “Αβάσταχτης ελαφρότητας του είναι”. Ο Κούντερα ζει αποτραβηγμένος στο Παρίσι και δίνει σπάνια συνεντεύξεις, αποκλειστικά σε γραπτή μορφή. Το βιογραφικό που εμφανίζεται στα βιβλία του τα τελευταία χρόνια περιορίζεται σε δυο φράσεις. “Γεννήθηκε στην Τσεχοσλοβακία. Από το 1975 ζει στη Γαλλία”.

Δύσκολες Νύχτες