Τέσσερα τραγούδια για το «Go Back» (Λέσβος, Δεκέμβρης 1944)
Το «Go Back» περιγράφει ένα από τα σημαντικότερα στιγμιότυπα της ιστορίας της Λέσβου, αλλά και γενικότερα, της ιστορίας του αγωνιζόμενου λαού κατά τη δεκαετία του 1940 στην Ελλάδα…Εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον των ιστορικών και των ερευνητών, ενώ ως σύνθημα παραπέμπει ακόμα στη νικητήρια ιαχή κατά του Αγγλικού ιμπεριαλισμού. Αφορά στα γεγονότα των Χριστουγέννων του 1944 στη Μυτιλήνη.
Το «Go Back» περιγράφει ένα από τα σημαντικότερα στιγμιότυπα της ιστορίας της Λέσβου, αλλά και γενικότερα, της ιστορίας του αγωνιζόμενου λαού κατά τη δεκαετία του 1940 στην Ελλάδα. Ως σειρά ιστορικών γεγονότων εξακολουθεί να προκαλεί το ενδιαφέρον των ιστορικών και των ερευνητών, ενώ ως σύνθημα παραπέμπει ακόμα στη νικητήρια ιαχή κατά του Αγγλικού ιμπεριαλισμού1. Αφορά στα γεγονότα των Χριστουγέννων του 1944 στη Μυτιλήνη, όπου ο Λεσβιακός λαός απέτρεψε την απόβαση των βρετανικών στρατευμάτων, αποτελούμενων κυρίως από Ινδούς στρατιώτες. Η ανάγκη για παρατεταμένη επιφυλακή (24 ως 28 Δεκέμβρη) ώστε να μπορούν να εμποδίζονται οι συνεχείς προσπάθειες του βρετανικού στρατού για απόβαση, διαμόρφωσε μια κατάσταση όπου ο λεσβιακός λαός μαζικά παρέμενε αγρυπνώντας στην παραλία και στην προκυμαία. Διαμορφώθηκε έτσι ένα αισιόδοξο και πανηγυρικό κλίμα –ακόμα περισσότερο μετά τη θετική έκβαση– που συμπεριλάμβανε χορούς και τραγούδια γύρω από αναμμένες φωτιές2.
Τα τραγούδια που δημιουργήθηκαν και τραγουδήθηκαν τόσο εκείνες τις μέρες όσο και στη συνέχεια, εντάσσονται στο σώμα των αντιστασιακών τραγουδιών, δεδομένου ότι εκφράζουν το κοινό αίσθημα του λαού και τον αγώνα του3. Κατά τη συνήθη πρακτική που συναντάται στα αντιστασιακά τραγούδια, πολλά από τα λεσβιακά αντιστασιακά τραγούδια είναι βασισμένα σε προϋπάρχουσα μουσική, συνήθως ξένων τραγουδιών, εμβατηρίων, αστικών λαϊκών τραγουδιών, μουσική από επιθεωρήσεις, κ.λπ.4. Υπολογίζοντας τη μεγάλη οργανωτική δύναμη του ΕΑΜ και την έντονη πολιτιστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στη Λέσβο ως αποτέλεσμα της δράσης αρχικά του ΦΟΜ και έπειτα της ΕΠΟΝ5, στο υλικό αυτό αντανακλάται το πολιτικό και το πολιτιστικό κριτήριο του λεσβιακού λαού της εποχής εκείνης. Έτσι, υλοποιείται το σύνθημα πολεμάμε και τραγουδάμε6, χωρίς να αναιρείται ότι κάνουμε πόλεμο κι όχι τέχνη7.
Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι σημαντικό μέρος των τραγουδιών της Αντίστασης βασίζεται σε σύγχρονη επώνυμη ποίηση, τα τραγούδια αυτά διαδίδονται με όρους προφορικότητας8. Παρά το γεγονός ότι το μουσικό και το στιχουργικό υλικό αποδίδεται σε συνθέτες και ποιητές, στο παραδεδομένο ηχητικό υλικό αποτυπώνεται έντονα η επίδραση της προφορικότητας και οι σημαντικές μεταβολές από το όποιο υλικό αναφοράς, τόσο ως προς τις μελωδίες, όσο και ως προς τους στίχους9. Στις μεταγραφές που παρατίθενται αξιοποιείται μία ηχογράφηση-μαρτυρία ως πρότυπη και αντιπαραβάλλονται κάποιες διαφοροποιήσεις των άλλων εκδοχών10. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται μόνο τα τραγούδια για τα οποία υπάρχουν επαρκείς ενδείξεις για το μουσικό τους περιεχόμενο, παρ’ όλο που το στιχουργικό υλικό της εποχής είναι πλούσιο και υπάρχουν ενδείξεις για ύπαρξη και άλλων τραγουδιών11.
Πάνω στην όμορφη Λέσβο
δεν έχει πια Γερμανοί
ήρθανε τώρα οι Εγγλέζοι
παίζουν το ίδιο βιολί
Αντρειωμένα ανταρτάκια
εργάτες της ελευτεριάς
διώξαν τα μαύρα κοράκια
απ’ τα σπλάχνα της δόλιας γενιάς
Θάνατος στα σκυλιά
ζήτω η ελευτεριά
η δοξασμένη μας Ελλάδα
κάτω ο φασισμός
νέος πολιτισμός
βγαίνει απ’ τα σπλάχνα μας παιδιά η ΕΠΟΝ
Νέα ζωή ανατέλλει
φωτίζεται η νυχτιά
ας έρθει εδώ όποιος θέλει
για να μη ζήσει σκλαβιά
Οι όμορφες βουνοπλαγιές μας
θα σας δεχτούνε με χαρά
θ’ ανοίξουνε οι αγκαλιές μας
ελάτε όλοι παιδιά στα βουνά
Το στιχουργικό περιεχόμενο του τραγουδιού «Πάνω στην όμορφη Λέσβο» παραπέμπει στο «Πάνω στο όμορφο Πήλιο» που αφορά στη δραστηριότητα του 2ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ Πηλίου12. Είναι γνωστό ότι υπήρχε μεγάλη κυκλοφορία φυλλαδίων των περιφερειακών τμημάτων της ΕΠΟΝ που περιλάμβαναν στίχους, ακόμα και παρτιτούρα13, ενώ για το συγκεκριμένο τραγούδι καταγράφεται και η μαρτυρία ότι έγινε γνωστό μέσω του Στρατή Ανεζίνου14. Το τραγούδι αυτό τραγουδιόταν ήδη στη Λέσβο με αφορμή την απελευθέρωσή της από τους Γερμανούς με άλλους στίχους15. Οι μεταβολές στους στίχους (στ.3-4, στ.14) αποτυπώνουν την εκτίμηση σχετικά με την ταύτιση του πολιτικού ρόλου Γερμανών – Άγγλων (παίζουν το ίδιο βιολί) και καταδεικνύουν τον καθοριστικό ρόλο της ΕΠΟΝ στη συγκεκριμένη συγκυρία. Μέσω αυτών των μορφοποιητικών διαδικασιών το τραγούδι γίνεται κομμάτι της λαϊκής συλλογικής έκφρασης του λαού της Λέσβου, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο16. Η μεταγραφή που παρατέθηκε βασίστηκε στις δεδομένες ηχογραφήσεις17.
Του ΙΑΜ του ΙΑΜ τσι γ’ ΙΠΟΝ
μας ανοίξαν τα μάτια λοιπόν
τ’ οτ’ να κάνιτι, ρε γκμπαρ,
δε μας βάζιτι σαμάρ
στ’ς ικλουγές θα μας βρήτι απόν
Ρε Γιώργου βασλέ μας,
για ρίξι μπρους τνη γη κουμάτ του βλέμμα σ’
Η βασλές του κλουτσιάρκου του μλαρ
δεν του πήρι ακόμα χαμπάρ
τ’ έστλι τουν Παπαντριγιά
τσι τ’ς Αράπδις ντ’ γκουπριγιά18
να μας βάλιν τσινούργιου σαμάρ.
Φουνιάδις φασίστις
αγήτε μη σας στείλουμι στ’ς ακσίστις
Μα κσπάσαν τα μλάρια
πιτάξαν απ’ τ’ς κατίνις τα σαμάρια
Τους στίχους του τραγουδιού «Του ΙΑΜ, του ΙΑΜ τσι γ’ ΙΠΟΝ» έχει γράψει ο Αργύρης Αραβανόπουλος19 ή ο Στρατής Ανεζίνος20 και στιχουργικά παρουσιάζεται σε διάφορες εκδοχές21. Η μουσική του τραγουδιού βασίζεται σε δημοφιλές τραγούδι της εποχής22, ενώ η καταγραφή που παρατίθεται βασίζεται στην απόδοση της Βάσως Αντώνα23.
Κάτ’ αγριγιαθρώπ’ μας φέραν
τς είπαν να τς γυμνάσιν θέλαν
Θέλαν να μας ξεγιλάσιν
τσι στου νύπνου να μας πιάσιν
Να μας βάλιν του σαμάρ
πριν του πάρουμι χαμπάρ
Μό που τς φέραν για σαβούρα
έντνη πήραμι ντ’ μαγκούρα
Σαν ισκώσαμι τς μαχαίρις
κάναν να σνιφέριν μέρες
Τσ απ ντ ντριμούλα τσ απ του φόβου
ρίξαν τουν «Αϊτό» στου μόλου
Πίσου πίσου τα σμαζώξαν
τα χιζμένα τουν τσι κόψαν
Ήμπαμι μες στα στραβά σας
φάτι τώρα τα σκατά σας
Τους στίχους του τραγουδιού «Κάτ’ αγριγιανθρώπ» φαίνεται ότι έχει γράψει ο Αργύρης Αραβανόπουλος ή ο Στρατής Ανεζίνος, ενώ στις ηχογραφημένες εκδοχές24 και στις άλλες μαρτυρίες25, υπάρχουν αρκετές διαφοροποιήσεις τόσο στη δομή όσο και στο περιεχόμενο, ως αποτέλεσμα προφορικών διεργασιών. Η μεταγραφή που παρατίθεται στιχουργικά είναι βασισμένη στην παλαιότερη εκδοχή (συνυπολογίζοντας όμως και τις νεότερες μαρτυρίες), ενώ η μουσική βασίζεται στο σκοπό του δημοφιλούς τραγουδιού της εποχής βάρκα γιαλό26.
Κουρώνις, άσπρις γούνις
τσι μπιριδάκια
ήρταν να μας σκλαβώσιν,
τ’ βασλέ τσιράκια.
Μας φέραν τς Αραπάδις
κατσοί μπιλάδις,
για να μας ξιγιλάσιν
τσι να μας πιάσιν
Μα απ΄τ΄ Μυτιλήνι μας, έ ντου μασάτι.
Μα απ΄τ΄ Μυτιλήνι μας, έ ντου μασάτι.
Απού κει που σας φέραν, πίσου θα πάτι
Άκ΄σι του μια τσι καλά
χουρίς τιρτίπια πουλά
τσι κανίβαλι να φέριτι έδγιου
δεν ουφιλά.
Θα δείτι τσι θα σας έρτ νταμπλάς
Αρσιν΄τσοί τσι θηλ΄τσοί,
ούλη η Χώρα
θα κατιβούμι
ούλοι μας ΙΛΑΣ
Τους στίχους του τραγουδιού έχει γράψει ο Αργύρης Αραβανόπουλος, ενώ το τραγούδι αποτελεί παράφραση του «Antonio Vargas Heredia» (μουσική των Juan Mostazo και Francisco Merenciano) από την ταινία Carmen (la de Triana) του 193827 και της ελληνικής του απόδοσης για την επιθεώρηση Κάρμεν28. Παρατίθεται η καταγραφή της απόδοσης του Δημήτρη Σαραντάκου29.
Ηχητικές πηγές
Ηχογραφήσεις από τα προσωπικά αρχεία της Θεοδοσίας Γραμματικού, του Νίκου Σαραντάκου και του Στέφανου Φευγαλά.
Γραμματικού, Θεοδοσία (σενάριο – σκηνοθεσία) (2008) Go back (κολομπάου) [Ντοκυμαντέρ], Μυτιλήνη: Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας.
Πάνω στην Όμορφη Λέσβο (Ειρήνη Καραντενιζλή, τραγούδι). Ηχογράφηση του προγράμματος «Κιβωτός του Αιγαίου» (1/11/1998) στο Μουσικά σταυροδρόμια στο Αιγαίο. Λέσβος 19ος-20ός αιώνας (2000), Σ. Χτούρης (επιμ.), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου-Υπουργείο Αιγαίου-Εξάντας
Γιώργος Αθ. Σκούφος – GO BACK – “Πάνω στην όμορφη Λέσβο”, ΝΟΕ 1996,
Πολιτιστικός Σύλλογος “Άγιος Γεώργιος”, Κάτω Χάλικας, Μυτιλήνη, Λέσβος έρευνα – ηχογράφηση – επιμέλεια: Βασίλης Βέτσος. Βλ. https://youtu.be/93HuBafuq38 [προσβάσιμο την 8/12/2019]
Πηγή: Εφημερίδα Νέο Εμπρός, τ.1282 (11-12-2019)-Α΄ μέρος, τ.1283 (18-12-2019)-Β΄ μέρος
Υποσημειώσεις
1 Κεμερλής, Π & Παρασκευαΐδης, Α. (1988) Η Αντίσταση στη Λέσβο (Πηγές και Πτυχές της), Αθήνα, σ.527.
2 Θεοχάρης, Νικόλαος (1990) Ενθυμήματα της Εθνικής Αντίστασης Λέσβου, Νίκαια, σσ.119-120 και Κουτσκουδής, Παναγιώτης (2018) Συναξάρια. Βίοι Λέσβιων Λαϊκών Αγωνιστών Τ.Α΄, Αθήνα, σ.556.
3 Κούγκουλος, Θανάσης (2017) «Το αντιστασιακό τραγούδι της περιόδου 1940-1944. Ζητήματα ποιητικής και ιδεολογίας», στο T. Dinu (επιμ.), Πρακτικά του 3ου Συνεδρίου των Νεοελληνιστών των Βαλκανικών Χωρών, UER Press, Bucureşti, σ.597.
4 Κούγκουλος, ό.π., σ.604 και Σκούφος, Γιώργος (Συνέντευξη στον Βασίλη Βέτσο, 1996). Μουσικά σταυροδρόμια στο Αιγαίο. Λέσβος 19ος-20ός αιώνας (2000), Σ. Χτούρης (επιμ.), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου-Υπουργείο Αιγαίου-Εξάντας, σ.601.
5 Ο ΦΟΜ (Φιλοτεχνικός Όμιλος Μυτιλήνης) φαίνεται ότι σε κάποιο βαθμό είχε καμουφλάρει σχεδόν ολόκληρη την κίνηση της ΕΠΟΝ την εποχή της μαύρης φασιστικής σκλαβιάς. Εφημερίδα Αντιφασίστας, τεύχ.6, 22-9-1944, σσ.1-2.
6 Σκούφος, Γιώργος (Συνέντευξη στον Βασίλη Βέτσο, 1996). Μουσικά σταυροδρόμια ό.π., σ.601.
7 Μικρή βιβλιοθήκη της ΕΠΟΝ (1949): ΙΙΙ. Τα τραγούδια μας. Τραγούδια του αγώνα. Έκδοση «Ν. Γενιάς» – Ελεύθερη Ελλάδα, αρ.3. Στο: Κούγκουλος, ό.π., σ.598.
8 Κούγκουλος, ό.π., σ.605.
9 Άλλωστε, από νωρίς διαπιστώθηκε ότι πολλές φορές τα τραγούδια παρουσιάζονται αλλαγμένα και στο σκοπό… μα και στα λόγια. Βλ. Μικρή βιβλιοθήκη της ΕΠΟΝ (1949), ό.π. Στο: Κούγκουλος, ό.π., σ.601.
10 Για τη μεθοδολογία των καταγραφών και των μεταγραφών, καθώς και για την επεξήγηση της σημειογραφίας βλ. Πεφάνης, Λαμπρογιάννης & Φευγαλάς, Στέφανος (2014) Μουσικές Καταγραφές Ι. 184 οργανικοί σκοποί από Αιγαίο, Ιόνιο, Κρήτη και Κύπρο. Αθήνα: Παπαγρηγορίου-Νάκας, σσ.10-12.
11 Βλ. Παπανικολάου, Ειρήνη (2018), Το πολιτικό τραγούδι τη δεκαετία του 1940. Η περίπτωση της Λέσβου [διπλωματική εργασία], Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, σσ.71-78.
12 Βλ. και Γαζής, Κώστας (χ.χ.) Αντάρτικα Τραγούδια (Συλλογή), Αθήνα: Δαμιανός και Μουσικά σταυροδρόμια ό.π., σ.574 & 601.
13 Κούγκουλος, ό.π., σσ.599-600.
14 Μουσικά σταυροδρόμια ό.π., σ.602.
15 Στις μαρτυρίες τόσο της Αιμιλίας Βουλβούλη όσο και του Γιώργου Σκούφου, το πρώτο τετράστιχο κατατίθεται ως εξής: Πάνω στην όμορφη Λέσβο/ δεν είναι πια Γερμανοί/ δεν μας σκιάζει τον ήλιο/ μαυρίλα φασιστική, ενώ σε αυτή την αρχική χρονικά εκδοχή φαίνεται ότι απουσιάζει το καταληκτικό μοτίβο (που αντιστοιχεί στο στιχουργικό περιεχόμενο η ΕΠΟΝ). Βλ. Κουτσκουδής, Π. ό.π., σ.556 και Πάνω στην Όμορφη Λέσβο (Γιώργος Σκούφος, τραγούδι). 13/11/1996, Πολιτιστικός Σύλλογος “Άγιος Γεώργιος”, Κάτω Χάλικας, Μυτιλήνη, Λέσβος έρευνα – ηχογράφηση – επιμέλεια: Βασίλης Βέτσος. Βλ. https://youtu.be/93HuBafuq38 [προσβάσιμο την 8/12/2019].
16 Στη συνέχεια (ιδιαίτερα από τον Ιούνιο του 1945 και μετά) η απόδοση του συγκεκριμένου τραγουδιού αξιοποιείται ως πράξη αντίστασης απέναντι στην εντεινόμενη από τους εθνοφύλακες καταστολή.
17 Οι ηχογραφήσεις αυτές είναι οι εξής: Πάνω στην Όμορφη Λέσβο (Μιχαήλ Αψόκαρδος, τραγούδι), Αρχείο Θεοδοσίας Γραμματικού. Πάνω στην Όμορφη Λέσβο (Γιώργος Σκούφος, τραγούδι) ό.π.. Πάνω στην Όμορφη Λέσβο (Ειρήνη Καραντενιζλή, τραγούδι). 1/11/1998, Πρόγραμμα «Κιβωτός του Αιγαίου». Βλ. Μουσικά σταυροδρόμια ό.π.
18 Στην εκδοχή του Μ. Αψόκαρδου αυτός ο στίχος αναφέρεται ως τσι τουν Σκόμπι ντ’ γκουπριγιά. Βλ. Του ΙΑΜ, του ΙΑΜ τσι γ’ ΙΠΟΝ (Μιχαήλ Αψόκαρδος, τραγούδι), Αρχείο Θεοδοσίας Γραμματικού.
19 Σύμφωνα με επιστολή του ίδιου του Αραβανόπουλου. Βλ. Καλάργαλης, Αριστείδης (2018) Ποιος έγραψε το ποίημα «Του ΙΑΜ, του ΙΑΜ τσι γι’ ΙΠΟΝ» Εφημερίδα των Συντακτών, 20/1/2018 https://www.efsyn.gr/nisides/137429_poios-egrapse-poiima-toy-iam-toy-iam-tsi-gi-ipon [προσβάσιμο την 8/12/2019]
20 Μυτιλήνη Χριστούγεννα 1944 ή πως εμποδίστηκε η απόβαση των Εγγλέζων (επιμ. Ηλίας Παρασκευαΐδης, Τάκης Ελευθεριάδης). Έκδοση: «Ελεύθερη Λέσβος» Μυτιλήνη-Μάρτης 1945.
21 Του ΙΑΜ, του ΙΑΜ τσι γ’ ΙΠΟΝ (Μιχαήλ Αψόκαρδος, τραγούδι), Αρχείο Θεοδοσίας Γραμματικού και Μυτιλήνη Χριστούγεννα 1944 ό.π..
22 Πρόκειται για το γνωστό στη δισκογραφία ως Bel Ami, σύνθεση του Theo Mackeben, το οποίο κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1930 αρχικά στα γερμανικά και ύστερα στη γαλλικά. Βλ. Παπανικολάου, Ειρήνη (2018), ό.π., σ.64.
23 Του ΙΑΜ, του ΙΑΜ τσι γ’ ΙΠΟΝ (Βάσω Αντώνα, τραγούδι). 13/11/2013, Αρχείο Στέφανου Φευγαλά.
24 Βλ. Βάρκα Γιαλό (Δημήτρης Σαραντάκος, τραγούδι). 21/11/2007, Αρχείο Νίκου Σαραντάκου.
25 Κάτ’ αγριγιαθρώπ’ μας φέραν, βάρκα γιαλό/ τσι πους θα τς γυμνάσιν λέγαν, τζουμ τριαλαλούμ/ ήρταν να μας ξιγιλάσιν τσι στου νύπνου να μας πιάσιν/ σάνι σκώσαμι τς κασμάδις, κατουρθήκαν γ’ αραπάδις/ ήμπαμι μες στα στραβά σας, φάτι τώρα τα σκατά σας, τζουμ τριαλαλούμ… (Σύμφωνα με την Αιμιλία Βουλβούλη) Κουτσκουδής (2018) ό.π., σ.556.
26 Κουτσκουδής (2018) ό.π., σ.556. και Μυτιλήνη Χριστούγεννα 1944 ό.π.
27 Σαραντάκος, Νίκος (2008). Κάτ’ αγριγιαθρώπ’ μας φέραν… O Δημήτρης Σαραντάκος θυμάται και τραγουδάει (Μέρος 2o) https://www.sarantakos.com/istoria/agrigiantr.html [προσβάσιμο την 8/12/2019]
28 Αναλυτικά για το συγκεκριμένο τραγούδι βλ. Η δίκη των ρεμπετών. Αστικά λαϊκά τραγούδια και πνευματική ιδιοκτησία (2018), Μ. Ζουμπούλη και Π. Κοριατοπούλου-Αγγελή (επιμ.), Εργαστήριο Ψηφιακής και Έντυπης Τεκμηρίωσης της Ελληνικής Μουσικής (ΕΨΕΤΕΜ), ΤΛΠΜ ΤΕΙ Ηπείρου & Νομική Σχολή ΕΚΠΑ.
29 Κουρώνις, άσπρις γούνις (Δημήτρης Σαραντάκος, τραγούδι). 21/11/2007, Αρχείο Νίκου Σαραντάκου.
