Josephine Baker: Η μαύρη πέρλα της Γαλλικής Αντίστασης

Γεννήθηκε στις 3 Ιουνίου του 1906 ως Φρέντα Ζοζεφίν ΜακΝτόναλντ στο Σαιντ Λούις των Η.Π.Α από μητέρα υπηρέτρια Αφροαμερικανή με ινδιάνικες ρίζες και πατέρα τον ντράμερ Έντι Κάρσον. Στην πραγματικότητα, ο πατέρας της πιθανότατα να ήταν το πλούσιο αφεντικό της μητέρας της. Ένας κατάλευκος Γερμανός, ο οποίος φρόντισε να βάλει σε κλινική λευκών την μαύρη υπηρέτρια του, ώστε να έχει την κατάλληλη φροντίδα στην γέννηση της κόρης του.

Η αλήθεια δεν αποκαλύφτηκε ποτέ και η μικρή Ζοζεφίν έζησε με την μητέρα της και έναν καλόκαρδο αλλά τεμπέλη πατριό οποίος με δυσκολία έφερνε το ψωμί στο τραπέζι. Από τα μικρά της χρόνια αναγκάστηκε να δουλεύει ως υπηρέτρια σε οικογένειες λευκών. Πολλές φορές έπεσε θύμα σωματικής κακοποίησης και κάποια αφεντικίνα της, της έκαιγε με ευχαρίστηση τα χέρια αν θεωρούσε πως έκανε λάθος της δουλειές του σπιτιού ή τολμούσε όντας μαύρη να φιλήσει τα μάγουλα των λευκών παιδιών που ντάντευε. Σε ηλικία 13 ετών, παντρεύεται για πρώτη φορά. Ο γάμος διαλύεται μέσα σε λίγους μήνες και εκείνη καταλήγει καλλιτέχνιδα του δρόμου μαζί με ένα γκρουπ καλλιτεχνών που βγάζει τα προς το ζην χορεύοντας, τραγουδώντας και παίζοντας μουσική σε πολυσύχναστο δρόμο της πόλης της.

Η μητέρα της, μη θέλοντας να ασχοληθεί η κόρη της με το χώρο της διασκέδασης, την διώχνει από το σπίτι και εκείνη καταλήγει να κοιμάται στο δρόμο μαζί άλλους καλλιτέχνες. Στα 15 της συναντά τον δεύτερο σύζυγό της από τον οποίο έλαβε και κράτησε το επώνυμο Μπέικερ, τον Γουίλι Μπέικερ. Μαζί του και παρέα με άλλους καλλιτέχνες, γύρισε όλη την Αμερική καταφέρνοντας να βγάλει αρκετά χρήματα ώστε να γυρίσει στο Σάιντ Λούις και να τα δώσει μαζί με δώρα στην μητέρα και στις αδερφές της. Αυτό εξόργισε ακόμα περισσότερο την μητέρα της, η οποία εξακολουθούσε να πιστεύει πως ο χώρος του θεάματος, τον οποίο ακολουθούσε η Μπέικερ, δεν ήταν αυτό που την άρμοζε.

Η στάση της μητέρας της ήταν αρκετά παράξενη δεδομένου πως και εκείνη είχε εργαστεί ως καλλιτέχνης στην ζωή της. Αυτό που ίσως δεν της άρεσε ήταν πως η κόρη της είχε ξεκινήσει σαν κωμικός ηθοποιός της vaudeville την καριέρα της, στηριγμένη σε νούμερα που κορόιδευαν τους Αφροαμερικάνους σύμφωνα με τις αντιλήψεις των λευκών της εποχής. Χόρευε ατσούμπαλα, αλληθώριζε τα μάτια της, έκανε διάφορες γκριμάτσες που σκοπό είχαν να δείξουν την ”ηλιθιότητα” της μαύρης χορεύτριας. Ζούσε στην Αμερική της δεκαετίας του ’20 και ενώ η τζαζ μουσική και οι μαύροι καλλιτέχνες είχαν καταφέρει να κερδίσουν ”την εκτίμηση” των λευκών, ακόμα τα στερεότυπα και ο ρατσισμός απέναντί τους καλά κρατούσαν. Ήταν μια χαρισμένη, επίπλαστη αποδοχή των λευκών αρκεί οι Αφροαμερικάνοι να ανταποκρίνονταν σε συγκεκριμένα δικά τους δεδομένα.

Αυτό η Ζοζεφίν το γνώριζε και η ίδια αρκετά καλά. Πήρε την απόφαση μαζί με τον σύζυγό της να μετακομίσουν στην Γαλλία και συγκεκριμένα στο Παρίσι ώστε να ξεφύγουν από  αυτά τα στερεότυπα. Το Παρίσι του ’20 ήταν γεμάτο διανοούμενους. Οι περισσότεροι από αυτούς αριστεροί και δη κομμουνιστές είχαν δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα όπου το τι χρώμα έχεις τους ήταν εντελώς αδιάφορο, αρκεί να ήσουν καλλιτέχνης, δημιουργώντας κάτι νέο και επαναστατικό με την τέχνη σου.

Εκεί γεννήθηκε ο πιο διάσημος χορός της με την ψεύτικη φούστα από μπανάνες και αυτή της η εικόνα καθιερώθηκε μέσα στο χρόνο, γινόμενη συνώνυμη μιας ξέφρενης εποχής του μεσοπολέμου.

Η Ζοζεφίν έφερνε μέσα της μια φλόγα που εκείνη την εποχή καμιά χορεύτρια και τραγουδίστρια δεν είχε εκθέσει πάνω στην σκηνή. Με το αισθησιακό σκουρόχρωμο κορμί της να ταλαντώνεται με τρόπο πρωτόγνωρο στα μάτια των Γάλλων και ξένων διανοούμενων έγινε κατευθείαν το σύμβολο της γυναικείας ομορφιάς και σεξουαλικότητας. Όλοι οι μεγάλοι της εποχής έπεσαν στα πόδια της. Ο Πάμπλο Πικάσο την ζωγράφισε, ο Έρνεστ Χεμινγουαίη έγραψε πως δεν είχε ξαναδεί πιο αισθησιακή γυναίκα στην ζωή του και ο Ζαν Κοκτώ ήθελε να την κάνει μεγάλη σταρ στο καλλιτεχνικό στερέωμα.

Η ακτινοβολία της όμως θόλωνε στο μεγάλο κινηματογραφικό πανί. Είναι ένα από τα παράδοξα. Υπάρχουν καλλιτέχνες που στην κανονική ζωή δείχνουν ”άνοστοι” και μπροστά από τις κάμερες μεταμορφώνονται, και είναι και κάποιοι που η σπιρτάδα τους είναι τέτοια που το φιλμ δεν την αποτυπώνει. Αυτό συνέβη και με την Ζοζεφίν. Η κινηματογραφική της καριέρα ήταν σύντομη και δεν εντυπωσίασε το κοινό σε κανένα από τα 4 φιλμ που πρωταγωνίστησε.

Εκκεντρική καλλιτέχνης, δεν θα μπορούσε να μην έχει ιδιαιτερότητες και εκτός σκηνής. Μια από αυτές ήταν η αγάπη προς τα παράξενα κατοικίδια. Στην κατοχή της είχε ένα τσιτάχ με το οποίο κοιμόταν πολύ συχνά στο ίδιο κρεβάτι μαζί του, μια κατσίκα να περιφέρεται στην γκαρνταρόμπα της και ένα γουρούνι να περιδρομιάζει στην κουζίνα των μαγαζιών που πήγαινε για δουλειά. Μάλιστα το γουρούνι ήταν από ένα σημείο και μετά τόσο μεγάλο που ένας μαγαζάτορας αναγκάστηκε να γκρεμίσει την πόρτα της κουζίνας του ώστε να χωρά να περνά μέσα από αυτήν.

Το 1928, βρίσκεται σε tour στην Ευρώπη. Φτάνοντας στην Βιέννη πέφτει πάνω σε αφίσες που διαφημίζουν το νέο βιβλίο του Χίτλερ ”Ο Αγών μου”. Αμέσως δείχνει αντιπάθεια για τις φασιστικές ιδέες που κατακλύζουν την Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Από το 1934, το στυλ της έχει αλλάξει. Δεν ήταν πια η χορεύτρια που χόρευε μόνο αισθησιακά και τραγουδούσε με την ψιλή της φωνή. Έχοντας παντρευτεί τον συνθέτη Ζαν Λιόν το 1937, λαμβάνει την γαλλική υπηκοότητα. Με την καθοδήγησή του διευρύνει το ρεπερτόριό της και πλέον εμφανίζεται με πιο προσεγμένα ρούχα. Όταν ξεσπά ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν το σκέφτεται στιγμή, περνά άμεσα στην Αντίσταση και γίνεται ο καλύτερος πληροφοριοδότης της γαλλικής αντίστασης. Στο Chateau de Milandes, φροντίζει να φυγαδεύει τους αντιστασιακούς Γάλλους και ξένους που περνούν από την Γαλλία. Ταυτόχρονα, λόγω της δημοφιλίας της όλα τα σαλόνια και οι φιέστες είναι ανοιχτά για εκείνη. Μαθαίνει τα μυστικά των Γερμανών και τα καταγράφει σε μικρά χαρτάκια, τα οποία καρφιτσώνει επιμελώς μέσα στο στηθόδεσμό της. Κανείς δεν τολμά να την ψάξει καθώς βγαίνει ή φεύγει από ένα μέρος, γι’ αυτό τα μηνύματα ταξιδεύουν στα κατάλληλα χέρια.

Μετά τον πόλεμο, τιμάται για τις υπηρεσίες τηςμε τον Σταυρό του Πολέμου και το Μετάλλιο της Αντίστασης ενώ γίνεται μέλος της Λεγεώνας της Τιμής από τον ίδιο τον Σαρλ ντε Γκωλ. Η αναγνωρισιμότητά της εκτοξεύεται λόγω της δράσης της στην Γαλλική Αντίσταση. Πλέον στα μάτια του Γαλλικού λαού έχει μεταμορφωθεί σε μια ηρωίδα. Μαζί με τον σύζυγό της υιοθετούν παιδιά από διάφορα μέρη της γης και διαφορετικές φυλές, φιλοδοξώντας να φτιάξουν μια ”Φυλή του Ουράνιου τόξου” όπως την ονόμαζε η ίδια.

Δεν ήταν η πρώτη φορά  στην δεκαετία του 1940  που κάποιο ζευγάρι υιοθετούσε παιδιά από διαφορετικές φυλές προσπαθώντας να ”πειραματιστεί” με το μεγάλωμά τους. Η Ζοζεφιν Μπέικερ επικρίθηκε για αυτό τον πειραματισμό της έντονα μέσα στα επόμενα χρόνια.  Τα παιδιά μεγάλωναν ουσιαστικά σαν ”εκθέματα” για τον έξω κόσμο. Οι επισκέπτες του πολυτελούς της κάστρου μπορούσαν να τα δουν να κάνουν διάφορες δραστηριότητες όλα μαζί και ανάμεσά τους η Μπέικερ να διακηρύσσει πως με αυτό αποδεικνύει πως το χρώμα ή η θρησκεία δεν παίζουν κανένα ρόλο. Προσπαθώντας να δώσει ένα καλό μάθημα αντι-ρατσισμού, έφτανε σε ακρότητες η ίδια: Είχε κατασκευάσει διάφορες δραματικές ιστορίες για καθένα από τα 12 παιδιά που υιοθέτησε, ενώ δεν της έφτανε μόνο να ζουν διαφορετικές φυλές μαζί αλλά αποφάσισε να ανακατέψει περαιτέρω την τράπουλα και να μεγαλώνει το κάθε παιδί με διαφορετική θρησκεία από εκείνη που θα ‘χε κανονικά αν ζούσε στην χώρα καταγωγής του.

Η ίδια είχε τάξει τον εαυτό της στον αγώνα κατά του ρατσισμού και από την δεκαετία του ’50 υποστήριζε ενεργά το Κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των Αφροαμερικάνων στις ΗΠΑ. Ταξιδεύει σε χώρες του Νότου και δίνει ομιλίες υπέρ της ισότητας των έγχρωμων πολιτών ενώ αρνείται να διαμείνει εκείνη και ο άνδρας της σε ξενοδοχεία και πανσιόν που έχουν ”πολιτική φυλετικών διακρίσεων”.

Δεν δεχόταν να εμφανιστεί σε κλαμπ, που δεν δέχονταν έγχρωμους πολίτες ή τους έβαζαν να καθίσουν ξεχωριστά από τους λευκούς. Αυτή η στάση της ερέθισε την οργάνωση Κου Κλουξ Κλαν, ώστε να την θέσει στο στόχαστρο της. Με τηλεφωνήματα και γράμματα την απειλούσε σε λιντσάρισμα, κρέμασμα και κάψιμο του πτώματός της. Εκείνη μετά από κάθε απειλή, βγαίνει και δηλώνει πως δεν τους φοβάται. Αν τολμούν ας έρθουν να την βρουν.

Η φιλία της με την Γκρέις Κέλι ξεκινά ένα βράδυ στο κλαμπ ”Stork Club”. Ο ιδιοκτήτης αρνείται να την σερβίρει και εκείνη φεύγει από το μαγαζί προκαλώντας καυγά. Η μόνη που την υπερασπίζεται σθεναρά φεύγοντας μαζί της ήταν η Γκρέις. Ένας χρόνια φίλος της Ζοζεφίν, δημοσιογράφος, ενώ είναι μπροστά στο περιστατικό σωπαίνει… Και όχι μόνο. Όταν τον αποκόβει από φίλο, γίνεται ο νούμερο ένα δημόσιος κατήγορός της. Οι δικές του μαρτυρίες γίνονται αντικείμενο εξέτασης της επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, όταν ευθέως την κατηγορεί ως κομμουνίστρια.

Συνεργάζεται ανοιχτά με την Εθνική Ένωση για την πρόοδο των Έγχρωμων Ατόμων (NAACP) όμως η συνεργασία τους ανακόπτεται. Η επιτροπή αντι-αμερικανικών υποθέσεων με την κατηγορία του κομμουνισμού της απαγορεύει την πρόσβαση στις Η.Π.Α για μια δεκαετία.

Το 1963 βρίσκεται στο πλευρό του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στην πορεία του Μαρτίου. Όταν εκείνος δολοφονείται το 1968, η σύζυγός του προτείνει για την θέση του αρχηγού του κινήματος την Ζοζεφίν, όμως εκείνη αρνείται με το φόβο πως τα παιδιά της θα μείνουν χωρίς μητέρα.

Οικονομικά χρεοκοπημένη από το 1966, έχει πουλήσει το μεγάλο της κάστρο και ζει σε ένα μεγάλο διαμέρισμα σε μια περιοχή κοντά στο Μονακό μαζί με τα παιδιά της. Το διαμέρισμα τής το έχει παραχωρήσει από το 1969 η ίδια η Γκρέις Κέλι. Οι σχέσεις με ορισμένα από τα παιδιά της, καθώς αυτά περνούν στην εφηβεία, είναι τεταμένες. Κάποια αποφασίζουν να φύγουν από δίπλα της και να μείνουν με τον πρώην πλέον άνδρα της Ζαν Λιόν. Μια κόρη της την στέλνει στην Αγγλία να ζήσει με μια οικογένεια χρόνια θαυμαστών της, ενώ όταν μαθαίνει πως ο γιος της φιλανδικής καταγωγής είναι ομοφυλόφιλος, τον διώχνει από το σπίτι και τον στέλνει να μείνει με τον πρώην άνδρα της.

Περίεργη στάση για μια γυναίκα η οποία υπήρξε σε όλη της την ζωή ανοιχτά αμφισεξουαλική. Μάλιστα λέγεται πως μέσα στις κατακτήσεις της υπήρξε και το όνομα της Φρίντα Κάλο.

Επισκέπτεται συχνά την Κούβα και τον Ιανουάριο του 1966 είναι επίτιμη καλεσμένη του Φιντέλ Κάστρο για τα 7 χρόνια από την επανάσταση. Το 1968 κάνει ένα tour σε κλαμπς της Γιουγκοσλαβίας αλλά η επόμενη δεκαετία την βρίσκει τσακισμένη οικονομικά και σωματικά.

Εμφανίζεται τελευταία φορά στο Bobino τον Απρίλη του 1975 για να γιορτάσει τα 50 της χρόνια στην σόου μπιζ. Μετά από τέσσερις μέρες παθαίνει εγκεφαλικό επεισόδιο και αφήνει την τελευταία της πνοή στις 12 Απριλίου του 1975.

Η ζωή της ήταν γεμάτη από θέαμα και αγώνες. Δούλεψε σκληρά για να πετύχει στη ζωή της, ενώ παράλληλα έδινε το “παρών” σε κάθε διεκδίκηση ίσων δικαιωμάτων και ελευθεριών για τους έγχρωμους πολίτες της Αμερικής. Ενέπνευσε πολλούς μετέπειτα καλλιτέχνες με το στυλ της, ιδιαίτερα τους Αφροαμερικάνους. Παρά τα λάθη της στην ανατροφή των παιδιών της, εκείνα την θυμούνται με αγάπη έως και σήμερα. Το Παρίσι την τίμησε δίνοντας το όνομα  της σε πλατεία στην γειτονιά του Μονπαρνάς και το 2015 σε πισίνα κοντά στον Σηκουάνα. Σε πολλές πόλεις της Αμερικής υπάρχουν μνημεία της όπως στο Μιζούρι και στο Ιλινόις, ενώ ένα κέρινο ομοίωμά της κοσμεί το ”The Griot Museum of Black History”.