Αντάρτικη ιατρική και αρχαιολογία του εμφυλίου πολέμου, μνημοκτονία και ανάκτηση | Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο
Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ είναι ένα ανήκουστο προϊόν τόσο από την άποψη της επικής του κλίμακας (δεκάδες θάλαμοι που εκτείνονται σε επάλληλες ζώνες αναβαθμών μέσα στο δάσος) όσο και από την άποψη χρόνου ολοκλήρωσης (μόλις ενός μηνός). Αποτελεί το μοναδικό δείγμα μόνιμης υποδομής σημαντικού μεγέθους που κατασκεύασε από το μηδέν ο ΔΣΕ στον Γράμμο κατά τα 3 χρόνια της πολεμικής του δράσης.
Το πόρταλ 902.gr αναδημοσιεύει το άρθρο του Αρη Σαραφιανού από το «Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου», 27 – 28 Οκτώβρη 2023 για το νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο.
Σε σημείωμά του στο «902.gr» ο Αρης Σαραφιανός, αναφέρει:
«Η παρούσα αναδημοσίευση αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα ενόψει των απάνθρωπων βομβαρδισμών των υγειονομικών υποδομών, του προσωπικού και των νοσοκομείων της Γάζας (με τους ανθρώπους μέσα) από τον Ισραηλινό στρατό… Και μπορεί να διαβαστεί σε συνδυασμό με την αντιστασιακή ιατρική, τον ηρωικό αγώνα παρατεταμένης περίθαλψης πεδίου στην Παλαιστίνη, τον οποίο κάνουν καθώς μιλάμε γιατροί, νοσοκόμοι και χειρουργοί ενάντια και πάλι στη βαρβαρότητα μιας άνισης και άτιμης μάχης.
Γράφεται και εκεί, δεκαετίες τώρα, Ιστορία…».
Αντάρτικη ιατρική και αρχαιολογία του εμφυλίου πολέμου, μνημοκτονία και ανάκτηση
Μία ομάδα εθελοντών εργατών, αρχιτεκτόνων, οικοδόμων, πολιτικών μηχανικών, τοπογράφων και άλλων μελών του ΚΚΕ ανέλαβε, μετά το 2021, και πέτυχε να εντοπίσει την ακριβή θέση του θρυλικού Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο.
Εχουν γραφτεί, από την αρχή σχεδόν αυτού του επικού εγχειρήματος εντοπισμού, ανασκαφής και ανάδειξης του σπάνιου μνημείου, μερικά εντυπωσιακά άρθρα με σημαντικές πληροφορίες, τις οποίες δεν θα ήθελα να επαναλάβω. Γι’ αυτό θα στοχαστώ σε ό,τι πιο επίκαιρο για την επιστήμη και την πολιτική ενέχει στη σημερινή συγκυρία το συγκεκριμένο εγχείρημα που εγκαινιάστηκε πανηγυρικά τον περασμένο Ιούλη.
ΙΑΤΡΙΚΗ – ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ είναι ένα ανήκουστο προϊόν τόσο από την άποψη της επικής του κλίμακας (δεκάδες θάλαμοι που εκτείνονται σε επάλληλες ζώνες αναβαθμών μέσα στο δάσος) όσο και από την άποψη χρόνου ολοκλήρωσης (μόλις ενός μηνός). Αποτελεί το μοναδικό δείγμα μόνιμης υποδομής σημαντικού μεγέθους που κατασκεύασε από το μηδέν ο ΔΣΕ στον Γράμμο κατά τα 3 χρόνια της πολεμικής του δράσης.
Στο Βίτσι επίσης υπάρχουν αντίστοιχες υποδομές. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτό το έπος συνέβη στη σφαίρα της ιατρικής. Πέρα από τις στρατιωτικές της χρήσεις, οι πολιτικοί και κοινωνικοί συμβολισμοί της ιατρικής είναι και σε αυτήν την περίπτωση αναπόφευκτοι: Οι αντιλήψεις των κομμουνιστών για την ιατρική ήταν και εξακολουθούν να είναι εμβληματικές αυτού του ανώτερου ανθρωπισμού που διακρίνει τον κοινωνικό τους οραματισμό από τον κυνικό απανθρωπισμό των διαφόρων παραλλαγών της ταξικής ιατρικής στη Δύση.
Η νοσοκομειούπολη συνιστά ένα υλικό τεκμήριο οργανικά ευθυγραμμισμένο με την Ιστορία του ΔΣΕ, και ειδικά της δεύτερης φάσης του όταν και μετατράπηκε από ένα σύνολο αντάρτικων σωμάτων σε ένα είδος τακτικού στρατού. Για την Υγειονομική Υπηρεσία του ΔΣΕ αυτή η πολυσυζητημένη μετατροπή υπήρξε ένα ανόθευτο καλό: Είναι χαρακτηριστική στη σχετική βιβλιογραφία η αυξανόμενη ανακούφιση των γιατρών για τις συνεχόμενες νίκες των ιατρικών υπηρεσιών, ακόμη και τη στιγμή που είναι εξίσου έκδηλη η ανησυχία τους για την κατάσταση στο στρατιωτικό μέτωπο.
Οι ιατρικές υπηρεσίες ωφελήθηκαν πράγματι δυσανάλογα πολύ από την οργάνωση, χωρίς φυσικά να χάνουν τις ζωηφόρες ρίζες τους στην «αντάρτικη ιατρική». Η παρτιζάνικη ιατρική είναι ένα αποθετήριο ευριστικής, αυτοσχέδιας ευφυίας που προσέλκυσε αργότερα τόσο τον θαυμασμό της προηγμένης επιστημονικής ιατρικής των Λαϊκών Δημοκρατιών, όπου κατέφυγαν οι χειρουργοί και οι τραυματίες τους μετά το 1949, όσο και αυτόν των αστικών εκδοχών της σήμερα ειδικά στο τρέχον πλαίσιο της στροφής medical και health humanities ή την εναλλακτική ανθρωπολογική ιατρική.
Και αυτή η «πρωτόγονη» ιατρική είναι μία ανθρωπιστική ιατρική που, μέσα από τον θρυλικό θεσμό των «ειρηνικών εγχειρήσεων», προσφέρθηκε με την ίδια φροντίδα σε όλους τους τραυματίες – συντρόφους και αιχμαλώτους του εθνικού στρατού, όπως και στους μη μάχιμους κατοίκους των περιοχών των επιχειρήσεων.
Ωραίες αγέρωχες στήλες – μεταλλικές και ασήκωτες, με αυστηρότητα στις γωνίες και τα γεωμετρικά τους τσακίσματα, με τις κατάλληλες κατακόρυφες αλλά στιβαρές αναλογίες για να ξεχωρίζουν όσο χρειάζεται ανάμεσα στα περήφανα αλλά κομψά δάση του Γράμμου – κοσμούν τους αναβαθμούς της απότομης πλαγιάς όπου απλωνόταν σκαρφαλωμένο το Νοσοκομείο.
Οι στήλες φέρουν πάνω τους καλά επιλεγμένες φωτογραφίες – εκφραστικά πρόσωπα από τα χειρουργικά και τα υποστηρικτικά επιτελεία. Είδαμε επίσης χάρτες, σχέδια και χαράξεις, άφθονη ιστορική και τοπογραφική τεκμηρίωση, πλούσιο ανασκαφικό υλικό και φυσικά όλα συνδυασμένα με εκτεταμένα αποσπάσματα από τις ιστορικές μαρτυρίες των πρωταγωνιστών γιατρών του Υγειονομικού του ΔΣΕ στον Γράμμο και το Βίτσι – του Κόκκαλη, του Τζαμαλούκα, του Σακελλαρίου και του Χουζούρη.
Οι φωτογραφίες στα πάνελ περιέχουν πολυάριθμες γυναίκες σε όλες τις πιθανές δραστηριότητες και αποτυπώνουν τους όρους ισοτιμίας των φύλων που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο της πολιτικής του ΚΚΕ αλλά και της αντάρτικης ζωής. Μεγαλοπρεπής είναι η παρουσία δύο μνημειακών φωτογραφιών με νοσοκόμες, από τον μεγάλο φωτογράφο και οπερατέρ του ΔΣΕ Απόστολο Μουσούρη, τις οποίες βρίσκουμε σε δύο αντικριστές στήλες, χωρίς κανένα άλλο σχόλιο, μπροστά από έναν από τους πρώτους αναβαθμούς πάνω από την κεντρική πλατφόρμα.
Τρυφερά και κοφτερά πορτρέτα, καθαρά πρόσωπα και φωτεινά περιγράμματα, όλα επιλεγμένα από αυτόν τον αριστοτέχνη των φωτοσκιάσεων και των οπτικών γωνιών, για να μιλήσουν, όχι αλληγορικά αλλά ρεαλιστικά, μόνο με τη φορτισμένη όψη τους, για το ανώτερο περιεχόμενο του αγώνα.
Αν ο σουρεαλιστής ποιητής Πωλ Ελυάρ, που επισκέφθηκε τον Γράμμο τον Μάη – Ιούνη του 1949 είδε στους μαχητές και τις μαχήτριες του ΔΣΕ τις «αδελφές της ελπίδας», τα «νικηφόρα νιάτα του ανθρώπου» και την «αξέχαστη» εντύπωση μιας «σωματικής και ψυχικής υγείας», τότε οι γυναίκες του Υγειονομικού ενσαρκώνουν τέλεια αυτές τις ιδιότητες και γίνονται το Πρόσωπο, το Εκφραστικό Πρόσωπο του αγώνα.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
Με τη δουλειά στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ έχει ξεκινήσει για τα καλά η αρχαιολογία του εμφυλίου πολέμου ή καλύτερα η αρχαιολογία της ιατρικής του εμφυλίου πολέμου. Από αρχαιολογική άποψη, το αποτέλεσμα παίζει με τα όρια ανάμεσα στην ανασκαφή και το σκάψιμο, την εύρεση και την ανάδειξη. Τα πάντα εδώ είναι τόσο νωπά, οι τοίχοι με τα υγρά τους χώματα μέσα στα οποία ήταν χωμένοι, τα δάπεδα και το φρέσκο τους τσουγκράνισμα.
Ολα, επίσης, έχουν πάνω τους τα ίχνη μιας ευρηματικής επινοητικότητας, τον ιδιαίτερο παλμό μιας ευρετικής επιχείρησης που, όπως ήδη εξήγησα, χαρακτηρίζουν την παρτιζάνικη ζωή και την ιατρική της. Μια «παρτιζάνικη» ανασκαφή για ένα αντάρτικο και την ιστορία του, μία ανασκαφή γεμάτη σεβασμό για τον υλικό ιστό της Νοσοκομειούπολης ως το κατεξοχήν εύρημα της εργασίας της…
Ενα μόνο μέρος της χάραξης έχει προς το παρόν έρθει στην επιφάνεια. Και αυτό δίνει στην ανασκαφή τη μορφή ενός πιλοτικού εγχειρήματος, μιας αναγνωριστικής τομής. Εκπροσωπεί μία πρώτη φάση που, παρά την προσωρινότητά της, διεκπεραιώνει την ιστορική και μνημονική αποστολή της.
Ο υπέρτερος μνημονικός στόχος εξηγεί και την ταχύτητα με την οποία παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα. Η ανασκαφή καθόρισε τις δικές της παραμέτρους για τη δουλειά που μένει να γίνει: Θα χρειαστεί πράγματι οργανωμένη αρχαιολογική επεξεργασία των σχετικών καταλοίπων αλλά και ο τεχνοϊστορικός συνδυασμός τους με εικόνες, σχέδια, φωτογραφίες και άλλα υλικά τεκμήρια από την ανασκαφή, τα οποία βρίσκονται είτε στον Περισσό είτε ακόμη κάτω από το χώμα και τη λεπτή και ευαίσθητη στρωματογραφία της τοποθεσίας.
ΜΝΗΜΗ
Επιστρέφοντας στο συγκεκριμένο μνημείο, το ΚΚΕ ξαναπιάνει το νήμα ενός διπλού πολέμου στο σημείο ακριβώς όπου αυτός ξεκίνησε – του λεγόμενου Ψυχρού Πολέμου και του πολιτισμικού πολέμου που τον ακολούθησε από κοντά. Κοντά στην πολιτική των μουσείων, στη διαχείριση των μνημείων, στις Τέχνες, στο γούστο αλλά και την Ιστορία, η δημόσια μνήμη και δη η μνημοκτονία αναδείχθηκαν ως τα πιο προνομιακά επίπεδα διεξαγωγής του Ψυχρού Πολέμου και της επιζητούμενης πολιτισμικής ηγεμονίας της Δύσης.
Με αυτήν τη λογική, η επιστροφή του ΚΚΕ στις νοσοκομειακές εγκαταστάσεις και τις υποδομές του Γράμμου (και των Πρεσπών) συνιστά μία καίρια παρέμβαση, της οποίας η οξύτητα είναι κατανοητή εκεί που πρέπει… Ειδικά μάλιστα στο βαθμό που, όπως είναι γνωστό, οι συγκεκριμένες υποδομές υπήρξαν, μετά το τέλος του Εμφυλίου, στόχοι «γενναίων» επιθέσεων του στρατού με σκοπό τον αφανισμό κάθε υλικού ίχνους της παρουσίας τους! Μετά το 1950, με το επίσημο ξεκίνημα του Ψυχρού Πολέμου στην Κορέα φυσικά…
Ετσι, με αμνησία, με κάτι μαύρες τρύπες που ακόμη χάσκουν και ξερνάνε από παντού φασισμό στην Ευρώπη, ξαναγράφτηκαν η ιστορία και η ζωή στη Δύση. Και η σημερινή δουλειά στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ χαράσσει ξανά – και υπενθυμίζει – αυτά ακριβώς τα κοφτερά όρια μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας, ιστορίας και αμνησίας, πολιτικού οραματισμού και πολιτικού βούρκου. Τελικά, ιατρικής ως ανθρωπιστικής άσκησης και ταξικής ιατρικής.
Όπως η μνημοκτονία είναι το συνεχιζόμενο έργο των ιμπεριαλιστών στο πολιτισμικό πεδίο, έτσι και η απάντηση του ΚΚΕ σήμερα είναι και πάλι πολιτισμική – καλλιτεχνική, ιστοριο-αρχαιολογική, εκθεσιακή. Παρά τους επικήδειους στον κομμουνισμό και το τέλος της Ιστορίας, αυτός ο πόλεμος με τον καπιταλισμό και τα ναζιστικά του εργαλεία δεν έχει ακόμη τελειώσει. Αντιθέτως, σαν τον κουμμουνισμό της εποχής του Μαρξ και σαν τον ίδιο τον Μαρξ σήμερα, συνεχίζει να πλανάται σαν φάντασμα πάνω από τον κόσμο».
*Ο Άρης Σαραφιανός είναι Αναπληρωτής καθηγητής στην Ιστορία της Ευρωπαϊκής Τέχνης, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
