Ο Τσε του Χουάν Χέλμαν: Εξαίσιος με τα άλογα που τραγουδάνε

Χουάν Χέλμαν (Juan Gelman)
Αργεντινή, Μπουένος Άιρες, 3 Μαΐου 1930 – Πόλη του Μεξικού, Μεξικό, 14 Ιανουαρίου, 2014
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 6.Χ.2017 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ. από φωτό του 2013)

*

Juan Gelman

Pensamientos – Σκέψεις

Μετάφραση – Σημειώσεις – Σχέδια των Χέλμαν και Τσε – Βιογραφικό Χέλμαν
Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο

Οι Σκέψεις με τη φωνή του ποιητή

Στο ποίημα που ακολουθεί, με μορφή ένθετων επισημαίνονται τα αποσπάσματα που ακούγονται στο VIDEO

*

Σκέψεις

(Οκτώβριος 1967)

Χουάν Χέλμαν

είμαι από μια χώρα όπου πρόσφατα ο Κάρλος Μολίνας
ουρουγουανός αναρχικός και τραγουδοποιός
συνελήφθη
στο νότιο άκρο της Μπαΐα Μπλάνκα
μπροστά στη μεγαλόπρεπη θάλασσα όπως τη λένε
συνελήφθη απ’ την αστυνομία
ο Κάρλος Μολίνας
σκάρωνε τραγούδια
για τον απέραντο ωκεανό τα ταξίδια
τα τέρατα του απέραντου ωκεανού
ή στιχάκια
για το άλογο που κοιμάται στην πάμπα
ή για τον ουρανό υποθέτω ο Κάρλος
Μολίνας τραγούδαγε ως συνήθως για ομορφιές και πόνους
σαν
άξαφνα άρχισε ο Τσε να ζει και να πεθαίνει στην κιθάρα του
κι έτσι
η αστυνομία τον συνέλαβε

είμαι από μια χώρα που κλαίει για τον Τσε ή που εν πάση περιπτώσει
υμνολογεί τον Τσε και
κάποιοι με το θάνατό του ανακουφίστηκαν
«κατάλαβαν» λένε «ήτανε άδικο δεν έχει έτσι
η κατάσταση» λένε μα πώς διάολο έχ’ η κατάσταση δεν λένε ή
προτιμούν να απαγγέλλουν παλιά στιχάκια ή
υποδεικνύουν σχολιάζουν συμβουλεύουν την ώρα
που άλλοι σιωπηλοί
κοιτάνε στο κενό με το χαμένο βλέμμα τους

ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε

είμαι από μια χώρα όπου δυσκολεύεσαι να δεχτείς πως είναι πεθαμένος και
πολλοί
ένας σερβιτόρος μεταξύ άλλων
παρηγοριόταν κάπως έτσι:
«αφού όμως έλεγε όχι ότι πρέπει να
αγωνιστούμε μέχρι θανάτου αλλά
να αγωνιστούμε μέχρι την τελική νίκη τότε δεν πέθανε»
άλλοι οδύρονταν τόσο λες κι είχαν
χάσει τον πατέρα τους και πιστεύω
ότι δεν είναι ο πατέρας μας και
μ’ όλονε το σεβασμό πιστεύω πως
είναι λάθος να οδυρόμαστ’ έτσι

είμαι από μια χώρα όπου οι εχθροί δεν
θα μπορούσαν να εκστομίσουν έστω και μια βρισιά έστω και μια
βρομιά την παραμικρή μπούρδα
γι’ αυτόν κι ακόμα κάποιοι
θρηνήσανε το θάνατό του όχι
από καλοσύνη ή
ανθρωπιά ή πως τους πήρε ο
πόνος
αλλά επειδή αυτά τα γέρικα σκυλιά
ή με το συμπάθιο ψοφίμια μυρίστηκαν εν τέλει έναν εχθρό που
άξιζε τον κόπο
σαν απειλητική αστραπή
να μπαίνει στη σκηνή και συνεπώς
μπορεί όντως να πέθαιναν
από χέρια ή από βόλια αληθινά «κι όχι
στη βάση μιας λύσης
που θα μας οδηγήσει στη διάλυση» όπως
είπε ένα απ’ τα μεγάλα ονόματα

είμαι από μια χώρα που συνέβησαν ή συμβαίνουν
όλα αυτά τα πράγματα κι άλλα πολλά ακόμα
ας πούμε προδοσίες και αθλιότητες ουκ ολίγες
και υποφέρει ο λαός κι υπάρχουνε τυφλοί και τιποτένιοι
για να τον υπερασπιστούν και μόνο
ο Τσε στάθηκε όρθιος για τούτο

αλλά
τώρα
ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε

είμαι από μια περίπλοκη χώρα
λατινοευρωκοσμοπολιτοαστική
κρεολοεβραιοπολωνοϊσπανοαθιγγανοϊρλανδών
κατά πως λένε τα κιτάπια και τα κιτάπια λένε
αυτό που λένε και
όπως το λένε
και έτσι θα το γράφει η ιστορία αλλά εγώ
σας διαβεβαιώνω ότι δεν είν’ αλήθεια
από τη χώρα αυτή της φαντασίας
έφυγε ο Γκεβάρα ένα πρωί και
γύρισε τ’ άλλο πρωί και πάντα
θα γυρνάει σ’ αυτή τη χώρα ακόμα κι αν
είναι για
να μας κοιτάξει λίγο μια στιγμούλα και
ποιος αλήθεια να το αντέξει;
ποιος θα μπορεί το βλέμμα του ν’ αντέξει;

αλλά
τώρα ακριβώς
ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε

αναρωτιέμαι
ποιος θα μπορεί το βλέμμα του ν’ αντέξει;
εσείς μούμιες του κομμουνιστικού κόμματος αργεντινής;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς ψευτοαριστεροί;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς ιδιοκτήτες της εξ αποκαλύψεως αλήθειας;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς που κοιτάζατε την Κίνα χωρίς να καταλαβαίνετε ότι
κοιτάζοντας την Κίνα στην πραγματικότητα
κοιτάζατε τη χώρα μας;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς ασήμαντοι
θεωρητικοί του ένοπλου δι’ αλληλογραφίας αγώνα υπέρμαχοι
της βίας μέσω τηλεφώνου ή
των μαζικών κινημάτων της μεταφυσικής;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς ιερείς του φοκισμού και τίποτ’ άλλο;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς μέλη του κλαμπ
των ευρυπρώκτων στρογγυλοκαθισμένοι απάνω «στο ρεαλισμό»;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς που φτύνετε
στη μούρη τη ζωή χωρίς
να παίρνετε είδηση πως στην πραγματικότητα
φτύνετε κόντρα στον μεγάλο άνεμο της ιστορίας;
σεις τον αφήσατε να πέσει
εσείς που δεν πιστεύετε στη μαγεία;
σεις τον αφήσατε να πέσει

είμαι από μια χώρα όπου τον κομαντάντε Γκεβάρα
τον άφησαν να πέσει:
στρατιωτικοί παπάδες ομοιοπαθητικοί
κοινοί δημοπράτες
ισπανοί πρόσφυγες εβραίοι μαζοχιστές
αφεντικά κι
εργάτες επιπροσθέτως και προς το παρόν

«τι άντρας τι άντρακλας» μου ’πε
ωστόσο ένας εργάτης πέδρο
τον έλεγαν τον λένε έχει
γυναίκα που δεν του χάρισε
παιδιά και μου ’λεγε ο πέδρο
«τι άντρας τι άντρακλας πώς
τον γουστάρω» έλεγε ο χτίστης κι αναλογίστηκε
τη μάνα του πουτάνα
ξακουστή σ’ όλη την Κόρδοβα και μάνα
εφτά παιδιών που τα ανάστησε μ’ αγάπη
Πέδρο από εδώ και στο εξής με κεφαλαίο
πώς χαίρομαι το φθόνο σου
πώς θα ’θελα να φίλαγα μια μια τις ατυχίες σου
«τι αρχίδια» μου είπε μια μέρα ο Πέδρο μιλώντας μου για τον Τσε
αυτά  τα υποκείμενα που μαγειρεύουνε
στο πλαίσιο δήθεν της ειρήνης
σ’ αυτή τη χώρα την κοσμοπολίτικη

ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε

τα γράφω αυτά
γιατί το Casa de las Américas της Κούβας
θεσμός πολύ σημαντικός
έχει αποφασίσει να τυπώσει ένα ειδικό τεύχος
του ομώνυμου περιοδικού του αφιερωμένο
σε μαρτυρίες για τον Τσε
τώρα που έχασαν το είναι τους
κατά πως λένε κι ο Ροβέρτο
Φερνάντες Ρεταμάρ στενός μου φίλος
μα πιο πολύ
ένα κομμάτι του εαυτού μου που τριγυρίζει εκεί
στην Καραϊβική υπέροχος
φωσφορικός κι ερωτικός κι ασύγκριτος
ο Ροβέρτο όπως είπα
θεωρεί απαραίτητο κι εγώ
να γράψω κάτι γι αυτό ή ίσως όποιος άλλος
έκρινα πως έπρεπε να είναι και ζήτησε
άρθρα ποιήματα και τα λοιπά από
συνεργάτες που
θα ένιωθαν πιο δυστυχείς ακόμα
αν κάτι τέτοιο ήταν εφικτό αν κάτι τέτοιο
ήταν όντως εφικτό

είμαι από μια χώρα όπου σ’ ακούει με προσοχή
Ροβέρτο ωστόσο
πείτε μου ή εσύ πες μου σε παρακαλώ
τι μου ζητάς τι μου ζητάτε;
σαν τι στ’ αλήθεια θέλετε να γράψω;
σου δίνω νέα από καρδιάς κι αυτό είν’ όλο
ξέρει κανείς πραγματικά
ποια είναι τα νέα της καρδιάς μου;
πιστεύει άραγε άλλος κανείς ή θα πιστέψει ότι
αρνήθηκα να κλάψω εκτός
με τη γυναίκα μου ή με
σένανε Ροβέρτο τώρα
που διατυπώνω αυτά τα ερωτήματα
και ξέρω πως η λύπη σαν σκυλί
ακολουθούσε πάντα ανθρώπους ταραγμένους;

είμαι από μια χώρα όπου επιβάλλεται
να μην αγαπάς μα να σκοτώνεις
τη μελαγχολία και όπου
δεν πρέπει να συγχέουμε
τον Τσε με τη θλίψη
ή όπως είπε ο Φιέρο
το πρήξιμο με το λίπος

είμαι από μια χώρα όπου κι εγώ ο ίδιος
αφέθηκα να πέσω
και ποιος θα πληρώσει ετούτον το λογαριασμό
ποιος

αλλά
το σοβαρό στ’ αλήθεια είναι
πως ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε
όμορφος
με πέτρες παραμάσχαλα

είμαι από μια χώρα όπου σήμερα
ο Γκεβάρα θα υποστεί κι άλλους πολλούς θανάτους
τώρα ο καθείς θα λύσει το μυστήριο του θανάτου του:
αυτός που χάρηκε είναι ήδη ένας κώλος αξιοθρήνητος
εκείνος που έκλαψε συλλογισμένος
αυτός που ξέχασε να ξεχνά ή να θυμάται
και μόνο εκείνος που θυμήθηκε έχει δικαίωμα να θυμάται
o κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο για
λογαριασμό του αλλά
εσείς
τι θα κάνετε μ’ αυτό το φονικό;
εσείς μικροί μου
τι;

(αν και κανείς δεν σώθηκε
με παρενθέσεις θέλω
όχι με θεωρητικές ανοησίες στις αναφορές μου
αν είναι δυνατόν
ούτε από ευσπλαχνία ή
από απλή προφύλαξη
σε αυτά τα σάπια κρέατα που δεν μπορούνε
να προσευχηθούν το μεσημέρι
θέλω για πολλοστή φορά
να επαναλάβω μια ιστορία όχι γνωστή σε όλους και
στην οποία άλλοι
δυσπιστούν:
ο ποιητής που γράφει το ποίημά του
διοχετεύοντας εκεί το θαυμασμό του για
τη ζωή και για το θάνατο του κομαντάντε Γκεβάρα
αυτού του λιμανίσιου με την κορδοβέζικη προφορά με το
απαιτητικό του θείο βλέμμα το βλέμμα των θεών
κατάπληκτος μπροστά στο θαύμα του μπροστά στη
μπότα του που σάπισε από τη ζούγκλα αυτού του κόσμου
θέλω να πω ότι ετούτο εδώ το ποίημα ή οτιδήποτε άλλο
μας κάνει επιφυλακτικούς
και στο οποίο πρέπει να πιστέψουμε
δεν εξαντλείται σε τούτες τις σελίδες
ευγενικέ αναγνώστη σε ικετεύω
εσύ που παρακολουθείς τις ειδήσεις των εφημερίδων
του τάδε και του δείνα –Τομέας Αξέχαστων Δεισιδαιμονιών
π.χ. ή Δεινόσαυροι Απροστάτευτοι
ή
Δεινοπαθούντες Αστυνομικοί– σε εκλιπαρώ εξαίρετε αναγνώστη
διάβασε προσεκτικά
τις ματωμένες αράδες που γράφονται καθημερνά στο Βιετνάμ
κι εκεί στη Βολιβία γαμώτο
κι ακόμα στην Αργεντινή
αγαπητέ αναγνώστη σε ικετεύω να διαβάσεις)

ο κομαντάντε Γκεβάρα πέρασε στο θάνατο
κι εκεί θα περπατάει κατά πως λένε

ξέρω πολύ λίγα ξέρω
πως δεν πρέπει να κλαίω για τον Ερνέστο
ξέρω
ότι
τώρα είναι δική μου επιλογή
μπορώ να τον θάψω με ποταμούς δακρύων αλλά
στην πραγματικότητα δεν μπορώ

ο ποιητής
απέχει
πράγματι απ’ το θρήνο απέχει
απ’ το να γράψει ένα ποίημα είτε
για το Casa de las Américas είτε
για οποιονδήποτε άλλον ο ποιητής
κι αν μετά βίας έκλαψε στην ουσία
εξακολουθεί τον κόσμο να κοιτάζει

ξέρει
πως κάποια μέρα η ομορφιά θα ’ρθεί
μα όχι σήμερα που λείπεις
ο ποιητής
ξέρει μονάχα να αγρυπνάει για τον
τσε
Γκεβάρα

αποζητάω τώρα μια μεγάλη σιωπή
να πέσει στην ψυχή μου για να βρει καταφυγή
πατέρα μου Γκεβάρα, τι θ’ απογίνουν τα παιδιά σου;
γιατί αναχώρησες εξαίσιος
για τ’ άλογα που τραγουδάνε;

ποιος τώρα θα μπορεί να ξαναρθεί μαζί σου;

JUAN GELMAN

PENSAMIENTOS (OCTUBRE DE 1967)

Πρώτη ελληνική μετάφραση, Μπάμπης Ζαφειράτος, 5 Οκτωβρίου 2017.

Ερνέστο Γκεβάρα δε λα Σέρνα, γνωστός και ως «Τσε»
(Che Guevara – Ernesto Guevara de la Serna)
Γεννήθηκε στις 14 Ιουνίου 1928 στο Ροσάριο της Αργεντινής
Δολοφονήθηκε από τη CIA, στις 9 Οκτωβρίου 1967, στη Λα Ιγκέρα της Βολιβίας
Σχέδιο (2ο από 5 του Τσε), Μπάμπης Ζαφειράτος, 9.Χ.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

*

Σημειώσεις του μεταφραστή

Σκέψεις

Το ποίημα (όπως φαίνεται άλλωστε) πρωτοδημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Casa de las Américas, τεύχος Νο 46 (Γενάρης – Φλεβάρης 1968 –Έτος του Ηρωικού Αντάρτη) που ήταν αφιερωμένο στον Τσε, με τον τίτλο Συνομιλίες (Conversaciones).

Αργότερα με τον τίτλο Σκέψεις (Pensamientos) –όπως παρουσιάζεται και εδώ–, ο Χέλμαν το συμπεριέλαβε στη  συλλογή  Χολέρα των Βοοειδών (Cólera Buey, πρώτη έκδοση Αβάνα 1965), η οποία σήμερα, εκτός από τις Σκέψεις, συμπληρώνεται με κατάλοιπα εννέα βιβλίων που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Δεύτερη έκδοση Cólera Buey [1962-1968], Μπουένος Άιρες 1971.

Η Χολέρα των Βοοειδών είναι από τους μεγάλους σταθμούς στην ποίηση του Χέλμαν, προαναγγέλλοντας τη νέα περίοδο ωριμότητας του ποιητή, με μια γλώσσα που παραλείπει στίξη (είχε πρωτοεμφανιστεί στο Gotán, 1962) και γραμματικούς κανόνες, δημιουργώντας καινούργια λεκτικά δεδομένα.

*

Carlos Molina, payador

Ο Χέλμαν τον γράφει Molinas. (Ουρουγουάη, Melo, 11 Σεπ. 1927 – Μοντεβιδέο, 30 Αυγ. 1998).  Ποιητής και payador (παγιαδόρ –εδώ αποδίδεται τραγουδοποιός– καλλιτέχνης αφοσιωμένος στο τραγούδι ή τη σύνθεση μουσικής, λαϊκής φόρμας, γνωστής ως payada), θεωρείται ο σημαντικότερος καλλιτέχνης αυτού του είδους στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, γνωστός και για την αναρχική ιδεολογία του. Με την τέχνη του υποστήριξε πολλές φορές απεργίες εργαζομένων. Το 1967, στην Αργεντινή, κατά τη διάρκεια μιας συναυλίας, την ώρα που τραγουδούσε για τον Τσε, συνελήφθη και φυλακίστηκε στο σκληρό δεσμωτήριο της  Μπαΐα Μπλάνκα (Bahía Blanca).

Payada (παγιάδα): Μουσικό – ποιητική τέχνη του ισπανικού πολιτισμού με συνοδεία κιθάρας, αγαπητή σε χώρες της Λατινοαμερικής (Αργεντινή, Ουρουγουάη, Νότια Βραζιλία, περιοχές της Παραγουάης, Χιλή), όπου ο payador αυτοσχεδιάζει σε ομοιοκατάληκτο στίχο, μόνος του ή με άλλον αντίπαλο του είδους, σε μια μονομαχία ερωταποκρίσεων, που διαρκεί ώρες ή μέρες, μέχρις εξαντλήσεως της έμπνευσης του ενός εκ των δύο μονομάχων. Σαν τους δικούς μας μονομάχους – ριμαδόρους της μαντινάδας στην Κρήτη και στην Κάρπαθο, ριμναδόρους σε Κεφαλονιά – Ιθάκη, και στη Νάξο με τα κοτσάκια. Πολλές φορές και με συνοδεία μουσικής.

Casa de las Americas

Σπίτι Της Αμερικανικής Ηπείρου: Κουβανικός, εκδοτικός οίκος αρχικά (1959), με την από το 1961 ομώνυμη, 3μηνιαία, επιθεώρηση τέχνης και το ομώνυμο από το 1960 βραβείο. Το μεγαλύτερο σήμερα πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο ολόκληρης της Λατινικής Αμερικής. Του Κέντρου ηγήθηκε μια εξέχουσα προσωπικότητα της Επανάστασης, η Αϊδέ Σανταμαρία (Βίγια Κλάρα, 30 Δεκ. 1923 – Αβάνα, 28 Ιουλ. 1980), μέχρι την αυτοκτονία της, λίγο μετά από ένα σοβαρό αυτοκινητιστικό ατύχημα.

Στόχος του Οίκου, η ανταλλαγή καλλιτεχνών και συγγραφέων από την αμερικανική ήπειρο. Αυτό το Σπίτι μάς έχει βοηθήσει να ανακαλύψουμε την Αμερική, είχε πει χαρακτηριστικά ο Γκαλεάνο, το 2012, κατά την παραλαβή του βραβείου εκείνης της χρονιάς. Και βέβαια δεν εννοεί την Αμερική του… Κολόμβου, αλλά την κατά Χοσέ Μαρτί (Αβάνα, 28 Ιαν.1853 – Ντος Ρίος, 19 Μαΐ 1895) Δική Μας Αμερική, από το Ρίο Γκράντε (βόρεια σύνορα του Μεξικού) μέχρι την Παταγονία, όπως αυτή ορίζεται στο έργο του Nuestra América (30 Ιαν. 1891), θεμέλιο του Επαναστατικού Κόμματος της Κούβας, αλλά και των κρατών που συνθέτουν την άλλη Αμερική.

Το ίδρυμα Casa de las Americas και η UNEAC (La Unión de Escritores y Artistas de Cuba, ιδρύθηκε το 1961 με πρωτοβουλία του εθνικού ποιητή της Κούβας Νικολάς Γκιγιέν, ο οποίος διετέλεσε και πρόεδρος, μέχρι και το θάνατό του, το 1989) είναι τα δυο καλλιτεχνικά φυτώρια, οι δυο πάλλουσες πολιτιστικές καρδιές όχι μόνο της Κούβας, αλλά και ολόκληρης της Λατινικής Αμερικής.

*

Ροβέρτο Φερνάντες Ρεταμάρ

Roberto Fernández Retamar (γεν. 9 Ιουν. 1930). Ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, υπογράφει, μεταξύ άλλων, και την Εισαγωγή στο βιβλίο του Τσε, Ανταρτοπόλεμος. Πρόεδρος σήμερα του Casa de las Americas και Διευθυντής της ομώνυμης Επιθεώρησης. Σπούδασε φιλοσοφία και λογοτεχνία στην Αβάνα, στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Δίδαξε για κάποια χρόνια στο Πανεπιστήμιο Yale των ΗΠΑ. Κατείχε την έδρα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Alma Mater της Αβάνας. Μετά την Επανάσταση υπηρέτησε στο Διπλωματικό Σώμα. Έχει μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Ρωσικά, Ιταλικά κ.λπ.

*

Φοκισμός

Foquismo. Θεωρία της φωτιάς (teoría del foco). Η μία φωτιά που θα γεννήσει τις πολλές φωτιές του ένοπλου αγώνα. Επαναστατική θεωρία εμπνευσμένη από τον Τσε που αναπτύχθηκε από τον Ρεζίς Ντεμπρέ (βλέπε από Μποτίλια: Ημερολόγιο Βολιβίας).

*

Φιέρο

Martín Fierro, επίσης γνωστός ως El Gaucho Martín Fierro. Ήρωας επικού ποιήματος, αποτελούμενου από 2.316 στίχους, γραμμένου από τον Αργεντινό συγγραφέα Χοσέ Ερνάντες (José Hernández, 1834 – 1886).  Το ποίημα, που δημοσιεύθηκε αρχικά σε δύο μέρη (El Gaucho Martín Fierro, 1872 και La Vuelta de Martín Fierro –Η Επιστροφή του Μ.Φ., 1879), ιστορεί τη συμβολή των γκάουτσος  στον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία των Αργεντινών από τους Ισπανούς.

*

Ο λιμανίσιος με την κορδοβέζικη προφορά

Porteño cordobés στο ποίημα. Porteño (λιμανίσιος): Έτσι αποκαλείται αυτός που κατάγεται ή ζει σε μια πόλη λιμάνι, κυρίως στο Μπουένος Άιρες.

Cordobés: Η προφορά της Κόρδοβα στην Κεντρική Αργεντινή είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της μελωδικής ομιλίας των κατοίκων αυτής της πόλη, αλλά και μιας μεγάλης έκτασης γύρω από αυτήν.

Το Ροσάριο, η γενέτειρα του Τσε, βρίσκεται στην αριστερή όχθη του ποταμού Παρανά, 404 χλμ. ΝΑ της Κόρδοβα, και 300 χλμ. ΒΔ του Μπουένος Άιρες. Η κοδροβέζικη προφορά (κατά την οποία, μεταξύ άλλων, παρατείνεται η κατάληξη των λέξεων) διακρίνεται και στην ομιλία του Τσε.

*

Δύο ακόμη ποιήματα του Χέλμαν από την Μποτίλια Στον Άνεμο: Φιδέλ και Καμίλο Σιενφουέγος

*

Για τον Τσε, στο Νο 46 του Casa de las Américas

Στο τεύχος, φόρο τιμής απότισαν μεταξύ άλλων: ο Αργεντινός Χούλιο Κορτάσαρ (1914-1984), ο Ιταλός Ίταλο Καλβίνο (1923-1985), ο Λουίς Καρδόσα υ Αραγόν (1901-1992) από τη Γουατεμάλα, οι Ουρουγουανοί Άνχελ Ράμα (1926-1983), Μάριο Μπενεδέτι (1920-2009), η Αμερικανίδα Μάργκαρετ Ράνταλ (1936), οι Κουβανοί Νικολάς Γκιγιέν (1902-1989), Αλέχο Καρπεντιέρ (1904-1980), Χοσέ Λεσάμα Λίμα (1910-1976), Εδμούνδο Δεσνόες (1930), ο Ισπανός Χόρχε Σεμπρούν (1923-2011), οι Μεξικανοί Εμανουέλ Καρβάγιο (1929-2014), Αρνάλδο Ορφίλα (1897-1998), Λαουρέτ Σεχουρνέ (1911-2003, αρχαιολόγος), ο πρόωρα χαμένος Ρόκε Δάλτον (1935-1975) από το Έλ Σαλβαδόρ.

*

Ποιήματα για τον Τσε στα ελληνικά

Κατιούσα:

−Δάλτον, Μπενεδέτι, Κορτάσαρ, και ένα ποίημα του Τσε για τον Φιντέλ: Hasta la poesía de la revolución − Ο Τσε και η ποίηση

Μποτίλια Στον Άνεμο:

−El Che Jesucristo

−Νικολάς Γκιγιέν: Κιθάρα Σε Μεγάλο Πένθος

−Νερούδα, Κορτάσαρ, Μπενεδέτι, Δάλτον, Σέρο: Ο Τσε εις τους αιώνες των αιώνων: 5 ποιήματα – 1 τραγούδι

−Ετικέτα Τσε

Χουάν Χέλμαν
(3 Μαΐ. 1930, Αργεντινή, Μπουένος Άιρες – Πόλη του Μεξικού, Μεξικό, 14 Ιαν, 2014)

Ο Juan Gelman γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες  το 1930. Ήταν το τρίτο παιδί Εβραίων μεταναστών από την Ουκρανία. Ο πατέρας του, José Gelman, ξυλουργός στους σιδηρόδρομους, είχε συμμετάσχει στη Ρωσική Επανάσταση του 1905. Η μητέρα του, κόρη ραβίνου, ήταν φοιτήτρια ιατρικής στην Οδησσό. Μετανάστευσαν στην Αργεντινή, επέστρεψαν λίγο μετά την Μπολσεβίκικη Επανάσταση και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Αργεντινή.

Ο Χέλμαν έμαθε να διαβάζει όταν ήταν τριών ετών και η αγάπη του για την ποίηση καλλιεργήθηκε, υπό την επιρροή του αδελφού του Μπόρις, ο οποίος του διάβαζε στα ρωσικά (γλώσσα που δεν γνώριζε ο Χουάν) Πούσκιν και Ντοστογιέφσκι, αλλά και έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, ενώ παράλληλα η μητέρα του τον ώθησε να σπουδάσει πιάνο. 

1941.Έντεκα χρονών, δημοσιεύει το πρώτο του ερωτικό ποίημα στην επιθεώρηση Rojo y Negro.

1945. Στα δεκαπέντε του γίνεται μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας. Αργότερα ξεκινάει πανεπιστημιακές σπουδές στη Χημεία, τις οποίες θα εγκαταλείψει, αποφασισμένος να αφιερωθεί στην ποίηση, ενώ ταυτόχρονα δουλεύει ως φορτηγατζής, πωλητής ανταλλακτικών αυτοκινήτων, υπάλληλος καταστημάτων, μεταφραστής.

1954. Εντάσσεται στο ΚΚΑ και αρχίζει να δημοσιογραφεί ως συντάκτης στο περιοδικό του Κόμματος Nuestra Palabra (Δικός μας Λόγος), στην εφημερίδα του, La Hora, και ως ανταποκριτής του κινεζικού πρακτορείου Xin Hua.

1956. Δημοσιεύει το πρώτο του βιβλίο, Violín y otras cuestiones(Βιολί  και άλλα θέματα).

1962. Δημοσίευσε το Gotán, (ανασυλλαβισμός του Tango –βλ. από Μποτίλια). «Εκείνη η γυναίκα έμοιαζε στη λέξη ποτέ», (Esa mujer se parecía a la palabra nunca). Έτσι αρχίζει το ομότιτλο ποίημα της συλλογής. Βαθιά συναισθηματικό, πολιτικό-κοινωνικό και ευφυές, ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι (23 ποιήματα, 43 σελίδες) που καθιερώνει τον Χέλμαν.

Την ίδια εποχή συνεργάζεται με τον Αργεντινό μουσικό Χουάν Κάρλος Σεδρόν (Juan Carlos Tata Cedrón, Μπουένος Άιρες 1939), με τον οποίον θα κυκλοφορήσουν δίσκοι με μελοποιημένα ποιήματά του και σε λιμπρέτο του η όπερα La tripas generales (Γενικά Εντόσθια).

1963. Έχοντας εξελίξει την ποιητική του, είναι ήδη γνωστός και δημοφιλής στον λαό του Μπουένος Άιρες. Βαθύτερα επηρεασμένος από την Κουβανική Επανάσταση, παίρνει αποστάσεις από το ΚΚΑ, το οποίο διαφωνούσε με την ανάληψη της λαϊκής εξουσίας με τον ένοπλο αγώνα, αποχωρεί το 1963 και κατά τη διάρκεια της προεδρίας του υπερσυντηριτικού Γκίντο, φυλακίζεται. Διοργανώνονται πορείες αλληλεγγύης, αποφυλακίζεται και συνεχίζει τον αγώνα ενάντια στις δικτατορίες που μαστίζουν τον λαό της Αργεντινής.

1965. Το εμβληματικό Cólera Buey (Χολέρα των Βοοειδών, Αβάνα 1965), ο.π.π.

1966-73. Καθεστώς στρατιωτικής δικτατορίας με τον στρατηγό Ονγκανία. Ο Χουάν Χέλμαν εντάσσεται στις Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις (FAR –Fuerzas Armadas Revolucionarias) με γκεβαρικό και περονικό προσανατολισμό και εργάζεται σε διάφορες εφημερίδες ως σύνδεσμος του αντάρτικου, παράλληλα με το ποιητικό του έργο.

1974. Οι Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις ενώνονται με τους Μοντονέρος –ένα διαφορετικό αντάρτικο σώμα με περονική κατεύθυνση– και το 1975 ο Χέλμαν αναλαμβάνει εκπρόσωπος Τύπου του επαναστατικού στρατού και των Μοντονέρος. Ταξιδεύει σε αποστολές στην Ιταλία, την Γαλλία, την Νικαράγουα και την Ισπανία. Καταγγέλλει τις απάνθρωπες «εξαφανίσεις» από το παρακράτος, κατά την προεδρία της Ισαμπέλ Περόν, 1974-76.

Ο Χουάν Χέλμαν με τη σύζυγό του Μάρα Λα Μαδρίδ. Μεξικό, Ιούλ. 2013

1976. Επιστρέφει λαθραία στην Αργεντινή. Στις 26 Αυγούστου, η αιμοσταγής στρατιωτική δικτατορία του Χόρχε Ραφαέλ Βιδέλα απήγαγε την κόρη του Νόρα Εύα, 19 ετών, τον γιο του Μαρσέλο Αριέλ, 20 ετών και τη νύφη του Μαρία Κλαούδια, 19 ετών, που ήταν επτά μηνών έγκυος.

Η Νόρα Εύα απελευθερώνεται μερικές μέρες αργότερα, αλλά ο αδελφός της και η σύζυγός του ήταν ανάμεσα στους 30.000 εξαφανισμένους της δικτατορίας. Μαθαίνει ότι η νύφη του έχει  μεταφερθεί στο Μοντεβιδέο, γέννησε το 1978, και το μωρό, ένα κοριτσάκι, δόθηκε για υιοθεσία στην οικογένεια ενός Ουρουγουανού αστυνομικού.

Τελικά, το 2000, ο Χέλμαν, μετά από επίμονους και επίπονους δικαστικούς αγώνες ξαναβρίσκει την εγγονή του, στα 23 της χρόνια, η οποία με τα επώνυμα των γονέων της πλέον ξεκινάει μια σταδιοδρομία ως ακτιβίστρια για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

1979. Διαφώνησε με ένα κομμάτι των Μοντονέρος, καταδικάζεται σε θάνατο σε περίπτωση επιστροφής του στην Αργεντινή και από την δικτατορία και από τους Μοντονέρος.

1980. Hechos (Έτσος –Πράξεις). Το πρώτο βιβλίο που γεννήθηκε στη εξορία, μεταξύ Μπουένος Άιρες και Ρώμης, εκφράζει τον τρόμο από τη θηριωδία της δικτατορίας.

1983. Παρά το τέλος της στρατιωτικής δικτατορίας, με την κυβέρνηση του Ραούλ Αλφονσίν, εμποδίζεται να επιστρέψει στη χώρα με δικαστική απόφαση.

1988. Μετά από 13 χρόνια εξορίας και ύστερα από μεγάλες κινητοποιήσεις συγγραφέων και διανοουμένων (Μάρκες, Μοράβια, Γκαλεάνο, Πας κ.ά) αίρεται η προηγούμενη δικαστική απόφαση και ο ποιητής επιστρέφει στην πατρίδα του με εγγύηση.

Στη συνέχεια όμως θα εγκατασταθεί οριστικά στο Μεξικό, με τη σύζυγό του, την αργεντινή ψυχολόγο Μάρα Λα Μαδρίδ (Mara La Madrid). Μέχρι τότε έχει ζήσει στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και για ένα διάστημα στην Κούβα.

1989. Ο πρόεδρος Κάρλος Μένεμ, του απονέμει χάρη, μαζί με άλλα 64 πρώην μέλη ανταρτικών οργανώσεων, αλλά και με  στρατιωτικούς που κατηγορήθηκαν για παραβιάσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Ο Χέλμαν απορρίπτει το μέτρο και διαμαρτύρεται:

«Με ανταλλάσσουν με τους απαγωγείς των παιδιών μου και χιλιάδων άλλων νέων που τώρα είναι τα παιδιά μου».

14  Ιανουαρίου 2014. Σε ηλικία 83 ετών πεθαίνει από επιπλοκές προλευχαιμίας στο σπίτι του στη συνοικία Condesa της πόλης του Μεξικού.

Η εγγονή του, Μαρία Μακαρένα πέταξε από την Ουρουγουάη για να παραστεί στην κηδεία.

15 Ιανουαρίου. Η Πρόεδρος της Αργεντινής, Κριστίνα Φερνάντες Κίρσνερ, κήρυξε στη χώρα τριήμερο πένθος.

*

Και είναι σχεδόν αδύνατο να μιλήσει κανείς για την ποίηση του Χουάν Χέλμαν χωρίς να αναφερθεί και στη ζωή του, άρρηκτα δεμένη με τη δημιουργική του δραστηριότητα, όπως φαίνεται και από το σύντομο σημείωμα που προηγήθηκε.

Με τη δύναμη, τη διαύγεια και την προοδευτικότητα των ποιημάτων του καθιερώνεται όχι μόνο σε παναμερικανική αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα. Με πάνω από 30 ποιητικές συλλογές, είναι μεταφρασμένος σε πολλές γλώσσες.

Ο Χούλιο Κορτάσαρ θα πει:

«Το πιο αξιοθαύμαστο, ίσως, στοιχείο στην ποίησή του είναι η σχεδόν αδιανόητη τρυφεράδα του, όπου δικαιολογείται ο παροξυσμός της αμφισβήτησης και της καταγγελίας, η επίκληση τόσων πολλών σκιών, από μια φωνή που καθησυχάζει και χαλαρώνει, ένα ασίγαστο χάδι λέξεων σε άγνωστους τάφους».

*

Βραβεία

1987. Boris Vian

1997. Εθνικό Βραβείο Ποίησης, Αργεντινή

2000. Βραβείο της Αμερικανικής Λογοτεχνίας της Λατινικής και της Καραϊβικής, Juan Rulfo και Βραβείο Γκουανταλαχάρα, Μεξικό

2003. Ιβηροαμερικανικό Βραβείο Ποίησης, Ramón López Velarde, 2003

2004.  Βραβείο Pablo Neruda

2005. Βραβείο Reina Sofí

2007. Βραβείο Cervantes

(Πιο αναλυτικές Σημειώσεις για Χέλμαν, Ρεταμάρ, Casa de las Americas κ.λπ., από Μποτίλια)

Μπάμπης Ζαφειράτος, 7 Οκτωβρίου 2017