Ο Κεντρικός Σχεδιασμός στον Σοσιαλισμό – 3. Hayek, τοπικά ή κεντρικά;

Ο Friedrich Hayek (1899-1992) ήταν Αυστριακός οικονομολόγος, μαθητής του Ludwig von Mises (1881-1973), που πίστεψε πως ήταν φιλόσοφος μα τελικά του έδωσαν το “Νόμπελ” της Οικονομίας. Έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην Αγγλία και δίδαξε στο London School of Economics. Την εκλογική νίκη της Θάτσερ το 1979 την χαρακτήρισε σαν το καλύτερο δώρο για τα γενέθλια του και συχνά της έστελνε τις συμβουλές του, π.χ. ότι τα Συνδικάτα ήταν ο κακός δαίμονας της Βρετανικής οικονομίας. Αλλά, η Θάτσερ για το πώς θα τσάκιζε τους Βρετανούς εργαζόμενους και πώς θα έτρεχε το βρετανικό Καπιταλισμό, αυτιά είχε μόνο για τον καθηγητή Friedman. Έτσι ο καθηγητής Hayek περιορίστηκε σε γραφικό μονομάχο κατά κεϋνσιανιστών ανεμόμυλων.

Σε ένα πράγμα όμως φαίνεται να επηρέασε την Θάτσερ σημαντικά και αυτό ήταν η προσήλωση του στο “λιγότερο κράτος”. Όπως είπε κάποτε, το κράτος πρέπει να περιοριστεί σε τρία μόνο πράγματα: άμυνα, επιβολή του νόμου και … στην κρατική όπερα.

Αφετηρία του έργου του Hayek είναι η κλασσική φιλελεύθερη (liberal) άποψη πως χωρίς κρατική παρεμβολή οι άνθρωποι είναι ικανοί να δημιουργήσουν αυθόρμητα οικονομική και κοινωνική τάξη. Τάξη ως το αντίθετο της αταξίας. Αυτή την άποψη την μετέφερε στο πεδίο της Οικονομίας την εμπλούτισε και, λαμβάνοντας την σκυτάλη από τον Ludwig von Mises, την χρησιμοποίησε στην κριτική για τον Κεντρικό Σχεδιασμό στον Σοσιαλισμό υποστηρίζοντας ότι η ελεύθερη αγορά είναι η φυσιολογική πορεία της ανθρώπινης κοινωνίας. Ας δούμε το σκεπτικό του.

Ο Hayek ήταν ίσως ο πρώτος που έγραψε (“The Use of Knowledge in Society”, 1945) για τον συνδυασμό Οικονομίας, Πληροφορίας και Γνώσης (Information Economics). Πίστευε ότι σε μια Οικονομία κανένας δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια, δεν έχει την πλήρη εικόνα, δεν κατέχει όλα τα δεδομένα. Αντίθετα, η γνώση, είπε, είναι τεμαχισμένη και κατανεμημένη στους “παίχτες”. Ο καθένας από αυτούς έχει την δική του γνώση και πληροφόρηση για ένα μικρό μόνο κομματάκι του συνόλου της Οικονομίας. Διαμέσου της Αγοράς που αποτελεί κάτι σαν τον “τηλέγραφο” αυτού του συστήματος η μερική (τοπική) γνώση φανερώνεται και δρα.

Στο έργο του ο Hayek διακρίνει δύο είδη Γνώσης. Πρώτον, την “οργανωμένη” Γνώση των Φυσικών Επιστημών και των Μαθηματικών που συχνά εμφανίζεται με την μορφή “γενικών νόμων”, π.χ. ο νόμος της Βαρύτητας, της Θερμοδυναμικής, κτλ. Δεύτερον, την “ανοργάνωτη” ή λανθάνουσα, θα έλεγα, Γνώση που βρίσκεται κρυμμένη στις συσσωρευμένες εμπειρίες, εκτιμήσεις και πληροφορίες που ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά μπορεί να κατέχει αλλά ίσως να μην γνωρίζει ότι κατέχει ή να βρίσκονται στο πίσω μέρος του μυαλού του ξεχασμένες. Αυτή η γνώση διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, χρονικά και γεωγραφικά.

Το πρώτο είδος γνώσης είναι “εύκολο” να ξεκλειδωθεί και να εξαχθεί από την Φύση: παρατήρηση, υπόθεση, πείραμα, επιβεβαίωση, νόμος=γνώση. Όταν εξαχθεί αυτή η γνώση τότε είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί και στον Καπιταλισμό και στον Σοσιαλισμό για να δημιουργηθούν τεχνολογία και μηχανές.

Σύμφωνα με τον Hayek, το δεύτερο είδος, την λανθάνουσα Γνώση, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν καθημερινά στις συναλλαγές τους στην ελεύθερη αγορά, στον Καπιταλισμό. “Μυρίζοντας” ευκαιρίες και επικερδείς συναλλαγές, προσπαθώντας να “προβλέψουν” τις τιμές ή την πορεία που θα πάρει μια αγορά κτλ. μα, δυστυχώς, χωρίς να μπορούν να μας αναλύσουν τον τρόπο σκέψης τους για να τον γενικοποιήσουμε, να τον καταγράψουμε, να τον κάνουμε νόμο. Εξάλλου το να “μυρίζεις” ευκαιρίες εξαρτάται από τοπικές καταστάσεις, συγκυρίες, γνωριμίες κτλ. που δεν θα μπορούσαν να είναι τα ίδια σε διαφορετικούς τόπους. Εξ ου και ο όρος τοπική γνώση.

Όμως, λέει ο Hayek, εφόσον είναι δύσκολο ή αδύνατο να εξαχθεί αυτού του είδους η γνώση από το μυαλό του κάθε ανθρώπου, τότε δεν μπορεί να αναλυθεί, να γενικοποιηθεί και τελικά να χρησιμοποιηθεί από τον Κεντρικό Σχεδιασμό στον Σοσιαλισμό. Ή, ανεξάρτητα κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, να προγραμματιστεί σε ένα Ηλεκτρονικό Υπολογιστή, προσθέτω. Έτσι, σύμφωνα με τον Hayek, η Οικονομία στον Κ.Σ. θα χάσει πολύτιμη γνώση και πείρα και δεν θα είναι τόσο αποδοτική όσο αν παίρνονταν οι αποφάσεις τοπικά και αποκεντρωμένα – θυμηθείτε το “χωρίς κρατική παρέμβαση” – από όλους αυτούς που κατέχουν την τοπική και αποκεντρωμένη, λανθάνουσα Γνώση. Μα που δεν μπορούν να την περιγράψουν σε μας. Αλλά την χρησιμοποιούν οι ίδιοι για προσωπικό Kέρδος. Και τελικά, σε ένα περιβάλλον όπου απαγορεύεται το Ιδιωτικό Κέρδος η λανθάνουσα Γνώση σπάνια θα απελευθερώνεται. Το έχουμε ακούσει αυτό πολλές φορές για την ΕΣΣΔ. Δήθεν ο υπάλληλος (σε τραίνο, ξενοδοχείο, εστιατόριο) δεν έλυνε προβλήματα, δεν έπαιρνε πρωτοβουλία αλλά καθότανε περιμένοντας να τελειώσει η βάρδια του. Φυσικά! Κάθονταν όλοι. Δεν είχαν κίνητρο το Ιδιωτικό Κέρδος; Άρα άβουλα όντα. Ανεξήγητα ένας από αυτούς σηκώθηκε μια μέρα μπήκε σε ένα Διαστημόπλοιο και βγήκε στο kosmos. Ενώ στον Καπιταλισμό τρέχουν τον πελάτη από πίσω. Τον γλείφουν για να τους αφήσει πουρμπουάρ. How are you today Sir? Have a nice day! Τα ίδια ακούγαμε και στην συζήτηση για Δημόσιο vs Ιδιωτικό τομέα. Αλλά αυτά τα ψέματα τελείωσαν νωρίς, δυο-τρία χρόνια μέσα στην κρίση.

Μήπως ο Hayek έχει αναγάγει τον Καπιταλισμό σε μεταφυσική; Όχι. Αλλά βρήκε κάτι δυνατότερο από τα ξόρκια των παπάδων. Πιστεύει ότι υπάρχουν ανθρώπινες πράξεις που είναι λογικές ή τουλάχιστον είναι οικονομικά αποδοτικές και ωφέλιμες (σ.σ. τέλοσπαντων) αλλά δεν έχουν από πίσω τους συνειδητή λογική (conscious reasoning, από “Law, Legislation and Liberty, μέρος I”, 1973). Μπορούμε να δούμε αυτές τις πράξεις. Και τις συνέπειές τους. Αλλά, υποστηρίζει ο Hayek, δεν μπορούμε να αναλύσουμε την λογική τους. Έτσι μην το ψάχνετε εσείς που θα φτιάξετε Σοσιαλισμό γιατί όταν οργανωθείτε Κεντρικά θα χαθεί η λανθάνουσα, τοπική Γνώση. Δεν θα μπορέσετε ποτέ να οργανώσετε συνεργείο σουβατζήδων καλύτερα από ένα εργολάβο στον Καπιταλισμό που δουλεύει για το δικό του, προσωπικό κέρδος.

Ακολουθούν παραδείγματα τέτοιων οικονομικών δράσεων από την δημοσίευση του Hayek “The Use of Knowledge in Society”, στο American Economic Review το 1945 (σελ. 521, σε πρόχειρη μετάφραση):

“Λόγω αυτού [την γνώση των συνθηκών σε ορισμένο χρόνο και τόπο] είναι που ο καθένας έχει ένα πλεονέκτημα έναντι των υπολοίπων. Γιατί κατέχει μοναδική πληροφορία που μπορεί να την χρησιμοποιήσει μόνο αν τον αφήσουν να δράσει όπως ο ίδιος νομίζει. Ας θυμηθούμε πόσα πρέπει να μάθουμε σε κάθε επάγγελμα μετά που έχουμε τελειώσει με την θεωρητική κατάρτιση. Και πόσο χρήσιμη είναι η Γνώση για τοπικές ιδιαιτερότητες και ανθρώπους. Να γνωρίζεις και να βάζεις σε πλήρη χρήση ένα μηχάνημα που δεν το χρησιμοποιούν 100%. Ή έναν εργαζόμενο που τα προσόντα του μπορεί να αποδώσουν καλύτερα σε άλλο πόστο. Ή να γνωρίζεις για μια πρώτη ύλη που βρίσκεται κάπου ξεχασμένη όταν υπάρχει έλλειψη στην αγορά. Και ο εφοπλιστής/ατζέντης που κερδίζει εκμεταλλευόμενος καράβια που έμειναν μισοάδεια; Ή ο κτηματομεσίτης που η γνώση του είναι σχεδόν αποκλειστικά για προσωρινές ευκαιρίες; Ή ο έμπορος που κερδίζει εκμεταλλευόμενος τοπικές διαφορές στην τιμή; Όλοι αυτοί κάνουν χρήσιμο έργο βασισμένοι στην ειδική γνώση των συνθηκών της δεδομένης στιγμής που δεν γνωρίζουν οι άλλοι.“

Ναι σίγουρα, ο Hayek δίνει ένα μοντέλο για την ελεύθερη αγορά στον Καπιταλισμό το οποίο διεγείρει την φαντασία. Σε αυτό κτύπησε κέντρο. Είναι και “δημοκρατικό” (κατανεμημένο), είναι και “εξελικτικό”: κανένας δεν τα γνωρίζει όλα, όλοι από λίγο. Έτσι όλοι έχουμε ένα πλεονέκτημα έναντι του άλλου. Ένα Δαρβινικό σύμπαν δηλαδή. Παρακολουθούμε τιμές που αλλάζουν και αν γίνει μια πρώτη ύλη ακριβότερη τότε εφευρίσκουμε κάτι φτηνότερο και έτσι εξελισσόμαστε. Όποιος δεν μπορεί να προσαρμοστεί, χρεωκοπεί.

Όμως, η πραγματικότητα, σήμερα, δεν είναι ότι κάποιοι κατέχουν περισσότερες πληροφορίες και κάποιοι λιγότερες ανάλογα με την οικονομική τους επιφάνεια; Και οι οικονομικές δραστηριότητες που βάζουν στο μυαλό τους να κάνουν, τους βγαίνουν καλύτερα από άλλους που έχουν και ιδέες και Γνώση αλλά δεν έχουν ανάλογη οικονομική επιφάνεια για να πάρουν Πληροφορίες, να κινήσουν τον μηχανισμό; Δεν είναι η επιτυχία αυτών των περιπτώσεων μια αυτο-εκπληρούμενη (χειραγωγημένη) προφητεία; Ας θυμηθούμε την εποχή που όλοι νόμιζαν ότι είχαν σίγουρες, τοπικές πληροφορίες και Γνώση, για το Χρηματιστήριο. Και πού αυτό οδήγησε τους περισσότερους.

Δημοκρατικώ τω τρόπω κάηκαν. Όχι όλοι όμως.

Το 1928 λίγο πριν το Μεγάλο Κραχ, λέγεται ότι ο Ροκφέλερ (ή ένας από του Κέννεντυ) άκουσε έντρομος το παιδί που του γυάλιζε τα παπούτσια να του δίνει συμβουλές για το Χρηματιστήριο.

– “Μάστρο Ροκφέλερ, άκουσα πως η Μάρκα-μ-έκαψες Α.Ε. θα εκδώσει 20,000 μετοχές για ιδιωτική τοποθέτηση. Δεν μπορώ να το εξηγήσω, μα πιστεύω ότι αυτοί ανακάλυψαν κάτι σημαντικό και σύντομα θα το ανακοινώσουν. Οι μετοχές τους θα κάνουν μπαμ, λίμιτ-απ και μετά σπλιτ και ένα τσουκαχάρα.“

Φυσικά ο μικρός μοιραζόταν με τον Ροκφέλερ τις επεξεργασίες της λανθάνουσας Γνώσης του πάνω στις πληροφορίες που πήρε. Η τοπική γνώση και η κατανεμημένη επεξεργασία του Hayek σε δράση δηλαδή! Νομίζετε πως ο Ροκφέλερ εμπιστεύτηκε τον μικρό και ακολούθησε τις συμβουλές του ή λέτε να πούλησε όσες μετοχές είχε και έφυγε;

Ίσως ο Hayek με την λανθάνουσα Γνώση να εννοούσε την πονηριά, την καπατσοσύνη, την μπλόφα, την πλάνη – το στραβώνω και πουλώ – στις συναλλαγές μέσα στην αγορά του Καπιταλισμού.

Εμάς όμως μας ενδιαφέρει ο Σοσιαλισμός. Για αυτά δεν έχουμε καμιά χρεία.

Αν όμως ο Hayek εννοούσε ειδικές γνώσεις για την διαχείριση της Παραγωγής. Ας πούμε ένας επιστάτης γνωρίζει ποιος είναι (τοπικά) ο καταλληλότερος εργάτης για το συγκεκριμένο πόστο. Αυτό το χρειαζόμαστε. Απλά παρά να υπάρχει στο μυαλό ενός και μόνου επιστάτη θα καταγράφεται σε αναφορές. Θα βγαίνει με στατιστική ανάλυση των δεδομένων της απόδοσης κάποιου στο συγκεκριμένο πόστο. Αυτά γίνονται ήδη σήμερα, αλλά με άλλα κίνητρα, και με πολύ δυσάρεστες παρενέργειες για τον εργαζόμενο.

Ίσως πάλι ο Hayek να εννοούσε ότι υπάρχουν διαδικασίες στην Παραγωγή που τις γνωρίζουν μόνο Μάστορες, π.χ. πώς να ετοιμαστεί μπετόν για ταράτσα, ή πώς να τοποθετηθούν τέσσερις κολώνες σε ορθογώνιο. Όμως σήμερα υπάρχει τεχνική εκπαίδευση, υπάρχουν τεχνικά πρότυπα (π.χ. ISO), λεπτομερείς οδηγοί, π.χ. ο απίστευτος θησαυρός “Neufert Architects’ Data”, που εκδίδεται από το 1936. Υπάρχουν αρχιτεκτονικά και μηχανολογικά σχέδια που ακριβώς προσβλέπουν στην ίδια ποιότητα ανεξαρτήτως τοπικών συνθηκών, τοπικού προσωπικού και της κρυμμένης τοπικής γνώσης που μπορεί να κατέχει.

Δηλαδή ένας εφοπλιστής ή ταξιδιωτικός ατζέντης θα γεμίσει τα καράβια καλύτερα από ένα Υπολογιστή που γνωρίζει την χωρητικότητα του κάθε καραβιού, γνωρίζει κάθε στιγμή ποιοι χρειάζονται να στείλουν δέματα και ποιοι να ταξιδέψουν; Ακόμα και τον καιρό γνωρίζει ο Υπολογιστής, τις ώρες ταξιδιού κτλ. και προγραμματίζει αναλόγως. Προπάντων, προγραμματίζει κεντρικά. Και αυτό έχει δύο διαστάσεις. Προγραμματίζει για τις ανάγκες όλης της Κοινωνίας και όχι μόνο των σαϊνιών που έτυχε να παιρνούν από το λιμάνι και είδαν μια ευκαιρία. Και βλέποντας την πλήρη εικόνα καραβιών, ναυτών, φορτίου, επιβατών και όλων των άλλων παραμέτρων του προβλήματος.

Το πρώτο ηλεκτρονικό σύστημα κράτησης αεροπορικών ταξιδιών δημιουργήθηκε το 1960 (SABRE, IBM, ΗΠΑ). Ο Hayek τότε ζούσε, δίδασκε και έγραφε βιβλία. Όμως δεν πήρε είδηση ότι ο ατζέντης που ψάχνει μισοάδεια καράβια, στο παράδειγμα του, μόλις είχε γίνει ένα είδος προς εξαφάνιση και ότι ήταν ζήτημα ελάχιστων ετών για να χαθεί και η λανθάνουσα Γνώση των συναδέλφων του, ταξιδιωτικών πρακτόρων που κάποτε είχαν τις διασυνδέσεις για να κλείσουν ξενοδοχείο και εισιτήρια στην Όπερα ακόμα και στο μακρινό Πεκίνο. Το σύστημα κεντρικοποιήθηκε. αλλά δεν έχασε σε αποδοτικότητα ή αποτελεσματικότητα. Ούτε κατέρρευσε από τον όγκο της Πληροφορίας που έχει να επεξεργαστεί. Το αντίθετο συνέβηκε. Οι νέες αεροπορικές εταιρείες μάλιστα έχουν αποκλείσει εντελώς τους τοπικούς ατζέντηδες, δεν έχουν τοπικά γραφεία, αλλά πουλούν κατευθείαν στο κοινό. Προϋπόθεση η ηλεκτρονική σύνδεση στα κεντρικά συστήματα της εταιρείας για κάθε έναν από τα εκατομμύρια πελάτες. Όσο για τον προγραμματισμό των πτήσεων, η στατιστική ανάλυση δεδομένων προηγούμενων κρατήσεων και του παρόντος, σε πραγματικό χρόνο, έχει αντικαταστήσει την “τοπική γνώση”. Ίσως να μην χρειάζεται καν να γνωρίζουν την πιο σημαντική – ίσως – τοπική γνώση για τις αεροπορικές εταιρείες: πότε είναι οι σχολικές διακοπές σε κάθε χώρα (επιπλέον στην Βρετανία οι διακοπές στο μέσο του τριμήνου διαφέρουν από σχολείο σε σχολείο). Φυσικά αεροπορικές εταιρείες ακόμα χρεωκοπούν ή δεν βρίσκουν πιλότους γιατί στην υπερβολική προσπάθεια να στύψουν την πέτρα και να βγάλουν κέρδος, να είναι “ανταγωνιστικές” δηλαδή, έφτασαν στο όριο (για τώρα).

Το μοτίβο είναι ξεκάθαρο. Σύνδεση με κεντρικές μονάδες επεξεργασίας και αποθήκευσης δεδομένων, κατάθεση περιορισμών, π.χ. ημερομηνία, τιμή, προορισμός, παρουσίαση αποτελεσμάτων, αγορά, ενημέρωση βάσης δεδομένων και διαρκής στατιστική επεξεργασία 24×7 από τον υπολογιστή. Ήδη εδώ και 20 χρόνια με την ολική ηλεκτρονική “συνδεσιμότητα” που αποκτήσαμε, έχουν δημιουργηθεί ηλεκτρονικοί ατζέντηδες (agents). Προγραμματάκια που τους λες τι θέλεις και αυτά παρακολουθούν για κάποιο καιρό τους διάφορους πωλητές μέχρι να βρουν αυτό που θέλεις με τους περιορισμούς που έχεις θέσει.

Και έτσι οι θεωρίες του Hayek περί λανθάνουσας Γνώσης πάνε περίπατο. Το ίδιο και η πρόβλεψή του ότι σε ένα κεντρικό σύστημα οι ανταλλαγές πληροφοριών θα είναι τεράστιες και θα παραλύσουν την Οικονομία (δες και παρακάτω). Αμ δε. Θα συμφωνήσω ότι είναι τεράστιες και ότι υπάρχει, αντικειμενικά, ταβάνι στο bandwidth και στην δυνατότητα επεξεργασίας – ψηλό σήμερα αλλά υπάρχει. Αλλά υπάρχουν και τεχνολογικά άλματα που πολλές φορές δεν μπορούμε να προβλέψουμε – ή μάλλον οι κακοπροαίρετοι δεν μπορούν. Υπάρχουν και τεχνολογικά επιτεύγματα που γίνονται κατορθωτά μόνο ορίζοντας κατευθύνσεις κεντρικά και εστιάζοντας εκεί τις προσπάθειες πολλών επιστημόνων. Καμιά σχέση με τα ελεεινά και διεφθαρμένα ευρωπαϊκά προγράμματα έρευνας – προγράμματα εκπόρνευσης ακαδημαϊκών και φοιτητών και διάχυσης κονδυλιών στον ιδιωτικό τομέα για να λαδώνεται και ο τροχός. Έτσι τα λέω εγώ. Το σίγουρο είναι ότι μέσα στον Σοσιαλισμό θα υπάρξει πολλή συζήτηση από απλούς εργαζόμενους, επιστήμονες, καλλιτέχνες, ψυχολόγους, για το ποιες είναι οι προσωπικές τους προτεραιότητες και ποιες νομίζουν θα έπρεπε να ήταν για την Κοινωνία. Και συζήτηση για το πως οι περιορισμένοι φυσικοί πόροι και ενέργεια θα πρέπει να αναλωθούν. Και πώς αυτό το ταβάνι θα ψηλώσει είτε απλουστεύοντας το πρόβλημα με καταναλωτικές παραχωρήσεις ή/και εστιάζοντας σε σταθερή αύξηση της υπολογιστικής ισχύος. Να ψηλώσει το ταβάνι αλλά προσοχή μην πέσει και μας πλακώσει εφαρμόζοντας κρυφο-ιδιωτική περιουσία, κρυφο-ελεύθερες αγορές, κρυφο-καπιταλισμό. Γιατί εμάς μας ενδιαφέρει ο Σοσιαλισμός. Είναι ζήτημα Δημιουργικής Ζωής και θανάτου.

Και μιλώντας για δημιουργική ζωή …

Στο Λονδίνο σε μικρές πλατείες βλέπει κανείς δεκάδες ποδηλάτες να κάθονται στα παγκάκια προσπαθώντας να ζεσταθούν. Δεν ταΐζουν τα περιστέρια. Μόνο κοιτάνε με αγωνία το κινητό τους. Στην πλάτη τους έχουν ένα τεράστιο κουτί δεμένο. Κάποια στιγμή ένα κινητό παίρνει σήμα. Συναγερμός. Ο κάτοχός του ανεβαίνει στο ποδήλατο με το τεράστιο κουτί δεμένο στην πλάτη και φεύγει. Σφαίρα. Που πάει; Μα φυσικά για διανομή έτοιμου φαγητού. Ένα κεντρικό σύστημα έχει συνδέσει εκατοντάδες κεμπαμπτζίδικα, πιτσαρίες και φισιάτικα (fish and chips) με αυτούς τους ντελιβεράδες και χιλιάδες πειναλέους καταναλωτές. Ρωτάνε το κινητό τους “έχει κάτι φτηνό να φάω απόψε με 242 θερμίδες;”. “Ναι”, απαντάει το ψόφιο, “πάρε ένα φαλάφελ απ’του Τριχωτού Ντάνυ, προσφορά μισή τιμή. θα έρθει σε 23 λεπτά ακριβώς!”. “Ωραία στείλ’το στο σπίτι της φίλης μου και γράψ’το στο λογαριασμό μου”. Ο υπολογιστής αφού κάνει τις τραπεζικές χρεώσεις, παραγγέλλει το φαγητό και βρίσκει ένα ξεκούραστο διανομέα με τις καλύτερες αξιολογήσεις, σε απόσταση λιγότερη π.χ. των 3 χλμ από αποστολέα και παραλήπτη και του στέλνει το Σήμα μαζί με ηλεκτρονικό χάρτη που περιέχει όλα τα συντόμια, ποδηλατόδρομους, αριθμός βιασμών και φόνων ανά σοκάκι και διάφορα άλλα που τα παρέχει δωρεάν ο Δήμος και η Αστυνομία σε ανοιχτή, ηλεκτρονική μορφή. Ο διανομέας καβαλικεύει το ποδήλατο του, το φαλάφελ ψήνεται, ο πεινασμένος καταναλωτής χαϊδεύει την κοιλιά του, το κινητό του ή την φίλη του. Στα 23 λεπτά ακριβώς 242 θερμίδες φτάνουν στον προορισμό τους. Ένα απόλυτα κεντρικό σύστημα έχει αναλάβει δράση και ταΐζει τους Λονδρέζους. Xωρίς ανάγκη καμιάς λανθάνουσας ατομικής Γνώσης εκτός από το να κάνεις πεντάλι και να τηγανίζεις φαλάφελ. Βασισμένο μόνο στις πληροφορίες και στατιστικές που συλλέγει, στην τοποθεσία, μέσω του GPS των κινητών, των διανομέων που ανιχνεύει κάθε λεπτό, στα μενού των εστιατορίων που λαμβάνει καθημερινά σε μορφή XML για αυτόματη επεξεργασία, στην βαθμολογία που παρέχουν οι πελάτες συνεχώς και στα αυτόματα συστήματα τραπεζικών πληρωμών. Σήμερα η διανομή έτοιμου φαγητού (ντελίβερι) αλλάζει ριζικά και μάλλον αμετάκλητα. Αύριο αυτό το σύστημα ίσως αναλάβει και τις κουζίνες. Φαλάφελς on-demand με zero-hour contracts ψήστες και διανομείς stand-by στις πλατείες.

Μόνο που αυτό το κεντρικό σύστημα με την τεράστια δυνατότητα προγραμματισμού, στο Καπιταλιστικό περιβάλλον έχει γεννήσει ένα Φρανκενστάιν: το gig-economy (οικονομία της ευκαιριακής και σύντομης εργασίας, gig: σύντομη εργασία, συνήθως για μουσικούς, π.χ. παράσταση μιας νύχτας σε ένα μπαρ). Σκοπό έχει το Ιδιωτικό Κέρδος των λίγων και το στύψιμο των πολλών. Και να γίνεται όσο πιο αποδοτικά. Δηλαδή μέσα σε μια αρένα ελεύθερης αγοράς εργασίας και εργασιακού ανταγωνισμού, όντας αυτο-απασχολούμενοι η πλειονότητα των εργαζομένων. Ο ένας εναντίον του άλλου. Κοίτα έγω τραβάω πεντάλι μες στο ψοφόκρυο πιο φτηνά! Σε λίγα χρόνια, βλέπω, τους εργαζόμενους να ξαπλώνουν στο δωμάτιο τους μέχρι να έρθει στο κινητό τους το μήνυμα για δεκάλεπτη εργασία: Πάρε μια βούρτσα και πράσινη μπογιά, πήγαινε στο σημείο τάδε και τράβα δύο πινελιές, δυο ντάλαρς ΟΚ; Ένα τεράστιο παζλ εργαζομένων που το συνθέτει ο κεντρικός υπολογιστής και σε κάθε του κίνηση τους ξεζουμίζει. Δημιουργική Ζωή και εργασία ε; Πράγματι.

Παραφράζοντας το “the greatest trick the Devil ever pulled was convincing the world he didn’t exist” (Το μεγαλύτερο κόλπο που μας έπαιξε ο Διάβολος ήταν να μας πείσει ότι δεν υπάρχει, από την ταινία The Usual Suspects, 1995) ίσως τελικά το αισχρότερο κόλπο που μας έχει παίξει ο Καπιταλισμός ήταν να μας πείσει ότι ο Κεντρικός Σχεδιασμός είναι ανέφικτος και ξεπερασμένος. Ενώ ο ίδιος ο Καπιταλισμός συνεχώς κεντρικοποιεί την Παραγωγή με σκοπό το Κέρδος των λίγων και την όλο και πιο απρόσωπη σχέση με την εργασία, αυτό που παράγουμε και με τους συναδέλφους μας που γίνονται ανταγωνιστές. Πάει δηλαδή η ρομαντική εικόνα του Hayek για τον ανοικτομάτη ατζέντη του που γύριζε τα ντοκς και μετρούσε με το μάτι τα αμπάρια των καραβιών “μυρίζοντας” ευκαιρίες. Τον έστειλε στο κάτεργο του gig-economy ο Καπιταλισμός ο ίδιος. Όταν ανακάλυψε ότι προγραμματίζοντας και ελέγχοντας κεντρικά την Παραγωγή μπορεί να στύβει καλύτερα. Στα χέρια μας, στον Σοσιαλισμό, ο Κεντρικός Σχεδιασμός είναι το κλειδί, το υπερόπλο για να γίνει η Ουτοπία πραγματικότητα. Στα χέρια του Καπιταλισμού ο Κεντρικός Προγραμματισμός (δεν χρησιμοποιώ τον όρο Κεντρικός Σχεδιασμός για να γίνει διακριτή η διαφορά στο “για τις πραγματικές ανάγκες της Κοινωννίας“) θα γίνει το μέσο για την Δυστοπία, την επίγεια, ίσως και διαπλανητική – π.χ. Blade Runner – ψυχολογική, εργασιακή και περιβαλλοντική Κόλαση. Για αυτό, εμάς μας ενδιαφέρει ο Σοσιαλισμός.

Πιστεύω ότι η κριτική του Friedrich Hayek, όπως και αυτή του Ludwig von Mises, κατά του Κεντρικού Σχεδιασμού στον Σοσιαλισμό αποδεικνύεται άσφαιρη. Ίσως τον καιρό που έγινε (1920-50) και με την τεχνολογική εξέλιξη τότε να είχε κάποιο νόημα. Αν την έκανε φυσικά κάποιος που δεν θα μπορούσε να προβλέψει στοιχειωδώς την εξέλιξη της τεχνολογίας. Και όχι νομπελίστες Οικονομολόγοι και Φιλόσοφοι τόοοοσο μεγάλοι, που έζησαν και είδαν π.χ. τα πρώτα δίκτυα υπολογιστών, για ανίχνευση βαλλιστικών πυραύλων, και στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ από το 1950.

Σήμερα, η εξέλιξη της τεχνολογίας των επικοινωνιών, των υπολογιστών, η διασύνδεση ανθρώπων, υπολογιστών και μηχανών με δίκτυα δίνει απίστευτες δυνατότητες για κεντρικό προγραμματισμό της Παραγωγής και της Διανομής. Ενώ η συλλογή στατιστικών στοιχείων για τις προτιμήσεις του κόσμου είναι απόλυτα εφικτή και ήδη γίνεται στον Καπιταλισμό, με άλλους σκοπούς βέβαια. Έτσι η ιδέα της τοπικής γνώσης του Hayek σήμερα, με την τεχνολογία όπως έχει, είναι εκτός τόπου και χρόνου. Και αυτό το αποδεικνύει ο Καπιταλισμός ο ίδιος, όπως έφτασε να είναι σήμερα.

Πέστε με προκατειλημμένο αλλά μου φαίνεται πως ο Hayek και διάφοροι άλλοι δεν μπορούν και δεν θέλουν να διανοηθούν Οικονομία και Κοινωνία χωρίς την ελεύθερη αγορά και μπλέκουν διαρκώς τις έννοιες Παραγωγή και Ελεύθερη Αγορά. Ο von Mises με τις τιμές της ελεύθερης αγοράς που είναι δήθεν η πυξίδα της Οικονομίας και ο Hayek με την κρυμμένη Γνώση που απελευθερώνεται μόνο με την υπόσχεση Ιδιωτικού Κέρδους. Το κάνουν βέβαια αυτό γιατί χωρίς να μπλέξουν και να δέσουν Παραγωγή και Ελεύθερη Αγορά, Ιδιωτικό Κέρδος για τον κύριο Γουρουνίδη δεν υπάρχει.

Ας δούμε τώρα αν έχει κάποια βάση η κριτική του Hayek για το ότι η Οικονομία μιας χώρας και, πολύ περισσότερο, παγκοσμίως, ανεξαρτήτως πολιτικού συστήματος, είναι τόσο πολύπλοκη που δεν θα μπορούσε να συντονιστεί κεντρικά και, συνεπώς, πρέπει να καταφύγουμε σε τοπικές λύσεις και δράσεις για να συνεχίσει να υπάρχει και να αναπτύσσεται.

Παρένθεση. Φυσικά και καν-ΈΝΑ μυαλό δεν μπορεί να συλλάβει την Οικονομία. Όσον αφορά τον Σοσιαλισμό, μιλάμε για πολλά μυαλά – δηλαδή ΌΛΑ τα μυαλά. Εκατομμύρια υπολογιστές συνδεδεμένους και κατανεμημένους παντού όπου υπάρχει παραγωγική δραστηριότητα. Εκατομμύρια αισθητήρες για να επικοινωνούνται οι ανάγκες μας, εκατομμύρια φόρα για να αποφασίζουμε, οι άνθρωποι, την κατεύθυνση και τις προτεραιότητες της Παραγωγής. Ρηλάξ! θα’ναι σαν facebook αλλά με cool εικονίδιο αυτή τη φορά. Πάντα τους βόλευε να λένε για το “ένα μυαλό” όταν μιλούσαν για τον Σοσιαλισμό. Καλοπροαίρετο ή κακοπροαίρετο, φωτισμένο ή δικτατορικό, αλλά το μυαλό ένα. Αυτό θέλανε, αυτό καταλάβανε. Εμείς όμως μιλάμε για ΌΛΑ τα μυαλά.

Λοιπόν, Κεντρικά ή Τοπικά; Πρώτα θα εξηγήσω την διαφορά τους με ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε σε μια ορεινή περιοχή με πολλή ομίχλη. Δεν μπορούμε να δούμε περισσότερο από ένα μέτρο μακριά. Θέλουμε να κατεβούμε στη βαθύτερη κοιλάδα όπου έχουμε σπίτι αλλά με την ομίχλη που υπάρχει ο μόνος τρόπος να το κάνουμε είναι να πασπατεύουμε: να ανιχνεύουμε την κλίση του εδάφους και να την ακολουθούμε προς τα κάτω (gradient descent). Κάπου χαμηλά θα φτάσουμε έτσι. Το πρόβλημα είναι ότι βαθιές κοιλάδες υπάρχουν πολλές στην περιοχή. Κάποιες χαμηλότερα από άλλες. Εμείς ψάχνουμε την πιο βαθιά, για να κοιμηθούμε στο σπίτι. Πασπατεύοντας όμως είναι λίγο δύσκολο να την βρούμε, ειδικά αν μεσολαβούν ψηλά βουνά στο μεταξύ και πολλές άλλες κοιλάδες, και δεν βλέπουμε τίποτε. Η ομίχλη μας αναγκάζει να κοιτάζουμε μόνο στην γειτονιά μας, τοπικά. Με τον τρόπο που περιγράψαμε σίγουρα θα βρούμε κάτι χαμηλότερο από αυτό που ξεκινήσαμε αλλά θα είναι το πιο χαμηλό από όλα τα σημεία στο τοπίο; Θα βρούμε το σπίτι που γυρεύουμε τελικά; Βέβαια όταν η ομίχλη διαλυθεί, ανεβαίνουμε ψηλά με το ελικόπτερο μας και με μια ματιά κάτω βρίσκουμε αμέσως αυτό που ζητάμε.

Πασπατεύοντας στην ομίχλη σημαίνει δουλεύουμε τοπικά. Σίγουρα θα κατεβούμε κάπου χαμηλότερα. Αλλά πολύ δύσκολα θα βρούμε την πιο βαθιά κοιλάδα (μία είναι) και το σπίτι μας που είναι και ο στόχος. Ανεβαίνοντας με το ελικόπτερο λαμβάνουμε μια συνολική εικόνα του τοπίου, και βρίσκουμε αμέσως το χαμηλότερο σημείο. Με το ελικόπτερο, δουλεύουμε κεντρικά αλλά κοστίζει.

Θέλω να καταλήξω στο ότι οι τοπικές λύσεις, χρησιμοποιώντας τοπική έρευνα και τοπικές πληροφορίες και γνώσεις, πασπατεύοντας δηλαδή, δεν είναι το ιδανικό. Είναι μια παραχώρηση που είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε όταν το πρόβλημα είναι τεράστιο και δεν έχουμε τα μέσα (το ακριβό ελικόπτερο) για να βρούμε την καθολική λύση ευθέως, κεντρικά, από αέρος. Οι τοπικές λύσεις που θα προκύψουν με την τοπική έρευνα και το πασπάτεμα κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είναι βέλτιστες. Θα είναι “βλέπουμε-και-κάνουμε” με μεγάλο προσεγγιστικό λάθος που θα συσσωρεύεται. Αργά ή γρήγορα αυτό δεν θα μπορεί να κρυφτεί κάτω από το χαλί και θα το βρούμε μπροστά μας.

Η εξέλιξη της Τεχνολογίας, π.χ. ταχύτητα Υπολογιστών, ακόμα και μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια θα είναι σημαντική. Και πρέπει αυτό να το λάβουμε υπόψη στις εκτιμήσεις μας για το αν θα μπορούσαμε να αγοράσουμε αυτό το ελικόπτερο, για το αν θα μπορούσαμε να τρέχουμε την Οικονομία Κεντρικά. Κάτι που ο νομπελίστας Οικονομολόγος Hayek δεν έκανε, για την δική του εποχή, ότον διατύπωνε τις θεωρίες του. Για παράδειγμα, η Κρυπτογραφία όπως την ξέρουμε σήμερα (RSA) υπέθεσε πριν 40 χρόνια ότι η παραγοντοποίηση τεράστιων αριθμών είναι δουλειά δύσκολη. Και ότι ένα κρυπτογραφικό κλειδί τόοοοσο μεγάλο θα χρειαστεί δεκάδες χρόνια να σπάσει με τον τρόπο που λειτουργούσαν και ακόμη λειτουργούν οι υπολογιστές. Όμως η αλλαγή υπολογιστικού παραδείγματος που υπόσχεται η Κβαντική Υπολογιστική, και όχι απαραίτητα τα περισσότερα τρανζίστορ στη σιλικόνη ή η μεγαλύτερη ταχύτητα των συμβατικών υπολογιστών, αφήνει το σύστημα διάτρητο, πέραν από κάθε προσδοκία. Φυσικά (σοβαρό) κβαντικό υπολογιστή δεν έχουμε. Ακόμα.

Το κύριο ερώτημα που θα μας απασχολήσει στο επόμενο μέρος είναι αν η Παραγωγή και η Οικονομία είναι προβλήματα που η υπολογιστική τους πολυπλοκότητα (Computational Complexity) είναι απαγορευτική για να λυθούν αναλυτικά, κεντρικά (ανεβαίνοντας ψηλά με το ελικόπτερο δηλαδή) και με προσεγγιστικό λάθος τόσο μικρό που δεν θα αποσταθεροποιεί το σύστημα.

… συνεχίζεται …

Ανδρέας Χατζηπροκόπης

Προηγούμενα:

• Εισαγωγή.
• Ο Κεντρικός Σχεδιασμός στον σοσιαλισμό – 1. ο von Mises και η “ελεύθερη” αγορά.
• Ο Κεντρικός Σχεδιασμός στον σοσιαλισμό – 2. ακόμα λίγα για την “ελεύθερη” αγορά