Διευκρινίσεις για τον «Ύμνο του ΕΑΜ» και το «Θεατρικό Σπουδαστήριο» του Βασίλη Ρώτα (1)

Ενίοτε χρειάζονται κάποιες διευκρινίσεις για ιστορικά θέματα. Ασάφειες, λανθασμένες αντιγραφές, παραπληροφόρηση κ.ο.κ. χρήζουν διορθώσεων και αποκατάστασης της ορθότητας των γεγονότων, φυσικά με την παροχή κάποιων αποδεικτικών τεκμηριωμένων από ιστορική άποψη στοιχείων. 

Κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής μου για το έργο του Βασίλη Ρώτα, το οποίο απευθύνεται και είναι κατάλληλο και χρήσιμο αισθητικά, παιδαγωγικά και ιδεολογικά, κατά τη γνώμη μου, για παιδιά και εφήβους, μελέτησα και τον «Ύμνο του ΕΑΜ» του Βασίλη Ρώτα, καθώς και την ιστορία του «Θεατρικού Σπουδαστήριου» του. Σε αυτή τη μελέτη μου αναφέρονται κάποια στοιχεία γι’ αυτό το εμβατήριο του Ρώτα, πραγματικό εγερτήριο παιάνα για τη λευτεριά του λαού μας από τον χιτλεροναζισμό(2) και για το Θεατρικό Σπουδαστήριο, το οποίο λειτούργησε με επιτυχία μέσα στην Κατοχή, χρησιμεύοντας και ως χώρος κρυφής συνάντησης αγωνιστών του ΕΑΜ. Το Θεατρικό Σπουδαστήριο λειτούργησε και κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου.(3) 

«Ο Ύμνος του ΕΑΜ»

Δεν ήταν ο μοναδικός «Ύμνος του ΕΑΜ», που γράφτηκε και τραγουδήθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής από τον λαό μας. Υπήρχαν και άλλοι: όπως για παράδειγμα ο γνωστός «Ύμνος του ΕΑΜ», με μουσική του Μιχαήλ Βασίλιεβιτς Ισακόφσκι (1900-1973). Πρόκειται για τη γνωστή «Κατιούσα», «το διεθνιστικό αντιπολεμικό ερωτικό τραγούδι»,(4) το οποίο τραγουδήθηκε από τους «μαχητές και τις μαχήτριες του Κόκκινου Στρατού, σ’ όλη τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου της Σοβιετικής Ένωσης ενάντια στα ναζιστικά στρατεύματα», όπως σημειώνει προλογικά σε άρθρο του ο δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου, Βασίλης Καλαμαράς, στην εφ. «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», στη θαυμάσια τακτική σελίδα του «ΔΑΧΤΥΛΙΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ» (28-29 Μάη 2022). Πρόκειται για το πασίγνωστο αντιστασιακό αγαπημένο από την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα, διεθνώς, τραγούδι «Κατιούσα», με στίχους και μουσική Μ.Β. Ισακόφσκι, ο οποίος στην Ελλάδα πολιτογραφήθηκε ως «Ύμνος του ΕΑΜ», αν και δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο στιχουργός του. Ο άγνωστος στιχουργός προσάρμοσε τους στίχους του  στην ελληνική αντιστασιακή δράση του ΕΑΜ. 

Η σύγχυση που παρατηρείται σε σχέση με τον στιχουργό έχει την αιτία της και στην ηλεκτρονική Βικιπαίδεια, η οποία λανθασμένα ανέφερε(5) ότι: «Τους στίχους της ελληνικής έκδοσης τους έγραψε ο Βασίλης Ρώτας». Εικάζουμε ότι ο στιχουργός του συγκεκριμένου «Ύμνου του ΕΑΜ» είναι κάποιος ανώνυμος αντάρτης ή κάποιοι αντάρτες με ποιητική φλέβα, οι οποίοι συνεργάστηκαν και τον δημιούργησαν στην ανάπαυλα των μαχών με τους κατακτητές. Άλλωστε, σε όλα τα βιβλία με τραγούδια της Εθνικής μας Αντίστασης, όπου υπάρχει δημοσιευμένο αυτό το τραγούδι, δεν αναγράφεται ο στιχουργός του:

«Τρία γράμματα μόνο φωτίζουν την ελληνική μας τη γενιά
και μας δείχνουν φωτεινό το δρόμο για τη νίκη για τη λευτεριά.
Είναι του αγώνα μας τα φώτα κι ο λαός ακολουθεί πιστά
νέοι και γέροι όλοι μαζί φωνάζουν ζήτω, ζήτω, ζήτω το ΕΑΜ.

Το ΕΑΜ μας έσωσε απ’ την πείνα έφτιαξε ΕΠΟΝ και τον ΕΛΑΣ
κι έχει πρόγραμμα λαοκρατία, ζήτω, ζήτω, ζήτω το ΕΑΜ.
Έχει ενώσει όλο το λαό μας κι όλη την εργατοαγροτιά
κι αγωνίζονται όλοι με πίστη για να φέρουνε τη λευτεριά.»(6)

Επίσης, αναφέρω εδώ τον «Ύμνο του ΕΑΜ», του οποίου τους στίχους έγραψε τον Δεκ. του 1942, ο δημοσιογράφος και ποιητής Γιώργος Βουγίδης, Πρόεδρος του Λαϊκού Συμβουλίου Θεσπρωτίας, με μουσική του ελασίτη τυπογράφου Ανδρέα Παπαχρήστου. Ο ύμνος αυτός πρωτοτραγουδήθηκε στην Κατοχή κυρίως στην Ήπειρο.(7)

Ένας άλλος ύμνος του ΕΑΜ είναι του λογοτέχνη, θεατρικού συγγραφέα και μεταφραστή, αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, Βασίλη Ρώτα, με δικούς του στίχους και μουσική:

Ο Β. Ρώτας στα βιβλία του το ονοματίζει «ΕΑΜ».(8)

«Λευτεριά πανώρια κόρη
κατεβαίνει από τα όρη
κι ο λαός την αγκαλιάζει
και χορεύει και γιορτάζει.

ΕΑΜ, ΕΑΜ, ΕΑΜ, ΕΑΜ φωνή λαού
που φτάνει ως τ’ άστρα τ’ ουρανού.

Πέστε το πουλιά κι ανέμοι
τώρα ο τύρρανος ας τρέμει
που θα φύγεις μαύρη βία
σ’ έπιασεν η τιμωρία.

ΕΑΜ. ΕΑΜ, ΕΑΜ, ΕΑΜ η λευτεριά
το λένε χώρες και χωριά.

Χάει χαρείτε να χαρούμε
κι όλοι λευτεριά θα ιδούμε
και θα ζούμε αδελφωμένοι
πα στη γη την Οικουμένη.

ΕΑΜ. ΕΑΜ, ΕΑΜ, ΕΑΜ αντιλαλεί
όλη η Ελλάδα μια φωνή.»

Το πώς δημιουργήθηκε ο ύμνος του ΕΑΜ του Βασίλη Ρώτα, μας το αφηγείται ο ίδιος αρχικά σε δημοσίευμά του σε περιοδικό(9) και στη συνέχεια σε βιβλίο, στο οποίο δημοσιεύτηκαν σημειώματα του ημερολογίου του, μεταξύ αυτών το ίδιο σχεδόν κείμενο που δημοσιεύτηκε στο παραπάνω αναφερόμενο περιοδικό.(10)

Και να πώς μας αφηγείται ο Ρώτας, με το δικό του ποιητικό ύφος, με έμμετρη αφήγηση σε μορφή πεζοτράγουδου τη γέννηση του ύμνου του στο ΕΑΜ: 

«ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗ Ο ΥΜΝΟΣ ΤΟΥ ΕΑΜ

Μια φορά κι έναν καιρό
με καταστήματα και καταστημένα
το ορφανό κι απροστάτευτο
όλα τα ’σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε
κάτω σαν να ακούστηκε ένα ξόρκι
όπως το ’21 και σηκώνει άνεμο
έτσι το Ε Α Μ σήκωσε άνεμο που
σφύριζε γι’ αγώνα. Το ορφανό βρήκε
τον ανώτερο και δυνατώτερο
προστάτη που γίνεται, τον εαυτό του.
Όλοι μας νιώσαμε να φουσκώνουν
οι καρδιές μας από αυτό το πνεύμα,
επάψαμε να είμαστε εσύ κι εγώ
και γίναμε Εμείς, γιομάτοι
πνεύμα εμπιστοσύνης, πνεύμα
αγώνα, πνεύμα πάνω από
ζωή και θάνατο.
Έτσι γεμάτος απ’ αυτό το πνεύμα είχα ξεκινήσει
εκείνο το πρωινό και κατέβαινα από το Παγκράτι
να συναντηθώ με τον Μέμο τον Μακρή,
τον διάσημο σήμερα γλύπτη,(11)
που είταν τότε σύνδεσμός μου με την οργάνωση.
Κατηφορίζοντας προς το Στάδιο,
για το σημείο που θα συναντιόμουν με τον Μέμο,
το πνεύμα αυτό κελαηδούσε μέσα μου
και μου κανοναρχούσε
στίχους με τη μελωδία τους.
Έμοιαζε σαν ν’ άκουα το τραγούδι
της Χαράς, στίχοι του Σίλλερ
μουσική Μπετόβεν.

Ω χαρά συ σπίθα θεία
κόρην απ’ τα Ηλίσια
να μας με ιερή μανία
στον ναό σου, Ολύμπια.

Πάλι η χάρη σου μας δένει
κάθε μόδας σπάει φραγμό
να μας όλοι αδελφωμένοι
κάτω απ’ τ’ άγιο σου φτερό.

Λευτεριά πανώρια κόρη
κατεβαίνει από τα όρη.

Πού θα πάμε δε ρωτάμε, κει που θα πάμε θα ’μαστε
στη θέση που πρέπει. 

Ηλέκτρα τη λέγαν κι ηλέκτριζε.
Το βρήκα μπροστά μου – : (Το τραγούδι του ΕΑΜ)»
Μπροστά μου βρήκα ύστερα
και το μαρτύριο της Ηλέκτρας.
Μπροστά μου βρήκα κι άλλα
πολλά μαρτύρια και φόνους
και συφορές. Ποιος ξέρει
πόσα θα βρω μπροστά μου ακόμα –   

Αναδημοσιεύω μία από τις τρεις χειρόγραφες σελίδες του Ρώτα, οι οποίες δημοσιεύονται στο βιβλίο Βίος και πολιτεία του Βασίλη Ρώτα.(12)

Για το ιστορικό της γέννησης του ενλόγω ύμνου, να τι γράφει ο Γιώργος Γιολάσης στο βιβλίο της Ολυμπίας Βασιλικής Γ. Παπαδούκα Το Θέατρο της Αθήνας. Κατοχή. Αντίσταση, Διωγμοί: «[…] Ειδοποιηθήκαμε για μια συνδιάσκεψη του Ε.Α.Μ. Καλλιτεχνών-Διανοουμένων, που θα γινόταν στο ατελιέ ενός ζωγράφου που βρισκόταν μέσα στην περιοχή των Γερμανόδουλων Ταγμάτων στου Μακρυγιάννη. Από πολύ πρωί αρχίσαμε ένας ένας κάθε ώρα, να μπαίνουμε στο σπίτι-ατελιέ του ζωγράφου. Το μεσημέρι που κόντευε να ολοκληρωθεί η συνάθροιση, μπαίνει ο Μπάρμπα Βασίλης (Ρώτας) με μια μικρή γκλίτσα για μπαστούνι, που την κρατά πισώπλατα, κλείνει την πόρτα, παίρνει μια χορευτική στάση και φωνάζει: “Εύρηκα! Εύρηκα! τώρα στο δρόμο που ερχόμουν…” και αρχίζει να τραγουδά χοροπηδώντας:

Ε.Α.Μ. Ε.Α.Μ. Ε.Α.Μ. ΦΩΝΗ ΛΑΟΥ
ΠΟΥ ΦΤΑΝΕΙ Ως Τ’ ΑΣΤΡΑ Τ’ ΟΥΡΑΝΟΥ
Ε.Α.Μ. Ε.Α.Μ. Ε.Α.Μ. ΑΝΤΙΛΑΛΕΙ
ΟΛΗ Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΙΑ ΦΩΝΗ.
Από κείνη τη μέρα καθιερώθηκε ο ύμνος του Ε.Α.Μ. […]».(13)

Σε μια σύντομη περιδιάβασή μας σε ορισμένα βιβλία, όπου δημοσιεύεται ο «Ύμνος του ΕΑΜ», παρατηρήσαμε τα εξής:

• Στο βιβλίο Το Αντάρτικο και το Επαναστατικό Τραγούδι, 4η Έκδοση βελτιωμένη – 220 τραγούδια, περιέχεται ο «Ύμνος του ΕΑΜ» του Ρώτα, με τον τίτλο «Το Τραγούδι του ΕΑΜ».(14)

• Ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο πολύτιμο ιστορικά βιβλίο του Η τέχνη της Αντίστασης αναφέρει απερίφραστα ότι ο συγκεκριμένος ύμνος του ΕΑΜ ανήκει στον Βασίλη Ρώτα, ο οποίος έγραψε τους στίχους και τη μουσική του.(15) Γράφει σχετικά: «Το πρώτο ελληνικό αντιστασιακό εμβατήριο έγραψε το 1942 ο Βασίλης Ρώτας.

Πηγαίνοντας με τα πόδια από το Παγκράτι, όπου κατοικούσε, στο Θεατρικό Εργαστήρι, σιγοτραγουδούσε  (συνθέτοντας ταυτοχρόνως τους στίχους και τη μουσική) το τραγούδι του ΕΑΜ.(16)

                                             Λευτεριά πανώρια κόρη
                                             κατεβαίνει από τα όρη
                                             κι ο Λαός την αγκαλιάζει
                                             και χορεύει και γιορτάζει.

                                            ΕΑΜ, ΕΑΜ, ΕΑΜ φωνή Λαού
                                            που φτάνει ως τ’ άστρα τ’ ουρανού. […]».

Επίσης, ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο ίδιο βιβλίο του αναφέρει ότι: «Για να καλύψουν την ανάγκη που υπήρχε για εμβατήρια, κάποιοι αντάρτες διασκεύασαν τη “Μασσαλιώτιδα” αλλά και διεθνή επαναστατικά τραγούδια, όπως το “Παιδιά σηκωθείτε να βγούμε στους δρόμους”, καθώς και την “Κατιούσα”:

                                                    Τρία γράμματα μόνο φωτίζουν
                                                    την ελληνική μας τη γενιά,
                                                    και μας δείχνουν φωτεινό το
                                                    για τη νίκη, για τη λευτεριά.»(17)

Ο Βασίλης Ρώτας

• Σε ένα ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι, σχήματος 0,13 Χ 0,10 εκατ., με τίτλο «Πολεμάμε και τραγουδάμε» Τραγούδια του Αγώνα 1941-1944 από τη χορωδία αντιστασιακών της Π.Ε.Α.Ε.Α. (Διδασκαλία και Διεύθυνση: Άκη Σμυρναίου) (18) περιέχεται και ο «Ύμνος του ΕΑΜ» του Ρώτα με τον λανθασμένο τίτλο «Λευτεριά πανώρια κόρη», χωρίς να αναγράφεται το όνομα του στιχουργού Βασ. Ρώτα. 

• Στο βιβλίο Το Αναγνωστικό του ΕΑΜ. Για την Γ΄& Δ΄ τάξη. Τα αετόπουλα, το οποίο διδάσκονταν κατά την περίοδο της Κατοχής στα σκλαβωμένα ελληνόπουλα από ΕΑΜίτες δασκάλους και δασκάλες, δεν ήταν δυνατό να απουσιάζει το παραπάνω ποίημα του Β. Ρώτα, τώρα όμως με τον τίτλο: «Το ΕΑΜ».(19)

• Στο βιβλίο της ΠΕΕΑ Ελεύθερη Ελλάδα. Αναγνωστικό Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης,(20) σ. 13, 1944 περιέχεται ο ύμνος του ΕΑΜ του Ρώτα.

• Στο βιβλίο Τραγούδια της Εθνικής μας Αντίστασης (Πρόλογος: Έλλη Αλεξίου) (21) περιέχεται το παραπάνω ποίημα του Ρώτα, με τίτλο «Το τραγούδι του ΕΑΜ», χωρίς ν’ αναφέρεται και πάλι το όνομα του στιχουργού. Σημειωτέον, ότι σε κανένα από τα 66 δημοσιευμένα ποιήματα/τραγούδια του βιβλίου δεν αναγράφεται, δυστυχώς, το όνομα του στιχουργού, τουλάχιστο για τα ποιήματα που γνωρίζουμε τον στιχουργό τους. Παράλειψη και ασέβεια προς τους δημιουργούς, φαινόμενο που παρουσιάζεται και σε άλλα βιβλία.

• Στο βιβλίο Ματωμένες Μέρες. Τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης, περιέχεται «Το τραγούδι του ΕΑΜ», με την εξής σημείωση: «ΣΗΜ. Στίχοι και μουσική Β. Ρώτα. Έγινε το καλοκαίρι του 1943».(22) Το σωστό είναι ότι γράφτηκε τον Δεκέμβρη του 1942.

Αναδημοσιεύω τη «σελίδα 92 μιας αγγλικής συλλογής αγωνιστικών τραγουδιών, στην οποία περιλαμβάνεται ο ύμνος του Ε.Α.Μ. μεταφρασμένος», όπως μας πληροφορεί η Βούλα Δαμιανάκου στο βιβλίο Βασίλης Ρώτας. Ο Αγώνας στα ελληνικά βουνά,(23) όπου δημοσιεύεται ο ενλόγω ύμνος.

Τέλος, εντελώς πληροφοριακά για κάθε ενδιαφερόμενο, αναφέρουμε το θαυμάσιο ποίημα του Β. Ρώτα «ΕΑΜ», αντιγράφοντας μερικούς στίχους του (από τους 33, συνολικά, του ποιήματος):

«Απ’ τη Βαβέλ, από τα Σόδομα και Γόμορα
πετάχτη ο Μαμωνάς, καβάλησε τον πόλεμο
κι ερίχτη στην Ελλάδα, μαύρος χαλασμός.

Φωτιά και σίδερο ως τ’ ακρόγιαλα, καψάλα, στάχτη,
μηδέ χλωρό κλαρί πουλί να κάτσει, η ημέρα σκιάχτρο,
ψαρεύουνε στους δρόμους δίχτυα αγκαθωτά.

[…]

Τινάζει την ποδιά η Ηλέχτρα, ο Ζεύγος ρουθουνίζει,
μιλάει ο Σιάντος, ο Καρβούνης βάζει τ’ άρβυλα, ο Γληνός
πιάνει και γράφει με φωτιά στον τοίχο: ΕΑΜ.

Μουγγοί και τρυπωμένοι ξεπετάγονται όλοι ορθοί
και με τις χούφτες τους χωνιά χουγιάζουνε⸱ τραντάζει
λαγγάδια και βουνά ο αντίλαλος: ΕΑΜ!

[…]

Τ’ αηδόνι γίνεται γεράκι, η γερακίνα σταυραητός,
σηκώνονται οι νεκροί και πού ήταν τούτη η μερμηγκιά!
ΕΜΠΡΟΣ ΕΛΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΕΑΜ!

Παιδιά με τα κεφάλια τους καρφώνουν τανκς στον τόπο,
κορίτσια με τα στήθεια τους στομώνουν τα κανόνια,
της νιότης το αίμα τραγουδάει: ΕΑΜ!

[…]»(24)

Το «Θεατρικό Σπουδαστήριο»(25)

Εδώ, δεν θ’ αναφερθώ στην ίδρυση και λειτουργία κατά την Κατοχή, αλλά και κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου πολέμου του «Θεατρικού Σπουδαστηρίου» του Βασίλη Ρώτα. Θα επισημάνω δε τη λανθασμένη αναφορά σ’ αυτό που έκανε κυρίως ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο βιβλίο του Η τέχνη της Αντίστασης. Ποίηση. Πεζογραφία. Θέατρο. Μουσική. Τραγούδια. Ζωγραφική. Χαρακτική. Γλυπτική. Φωτογραφία,(26) ο οποίος το ονόμαζε λανθασμένα «Θεατρικό Εργαστήρι», στις σελίδες: 25, 125, 146-148, 178.

Βέβαια, λανθασμένη αντιγραφή έκανε και η Ολυμπία Βασιλική Κ. Παπαδούκα στο υπέροχο και πλουσιότατο σε πληροφοριακό υλικό βιβλίο της Το Θέατρο στην Αθήνα. Κατοχή. Αντίσταση. Διωγμοί.(27)

Έτσι, όσοι χρησιμοποίησαν για τις εργασίες τους αυτό το θαυμάσιο και πλουσιότατο σε πληροφοριακό υλικό βιβλίο για την τέχνη σε όλα τα είδη της, η οποία παράχθηκε στην Αντίσταση, δανειζόμενοι κάποια στοιχεία, αντέγραφαν τη λανθασμένη επωνυμία «Θεατρικό Εργαστήρι» στα κείμενά τους και το ίδιο λάθος στη συνέχεια μεταφέρονταν σε άλλες εργασίες κ.ο.κ. Βέβαια, υπάρχουν στη συνέχεια (μετά από την έκδοση του βιβλίου του Μαχαίρα) αρκετά κείμενα, στα οποία αναγράφεται η σωστή επωνυμία «Θεατρικό Σπουδαστήριο». Η δε σφραγίδα του Θεατρικού Σπουδαστηρίου αποτελεί ιστορικό τεκμήριο, πέρα των δημοσιευμάτων γι’ αυτό, καθώς και αντικειμενικό αποδεικτικό στοιχείο για την ορθότητα του παρόντος δημοσιεύματός μας

Η σφραγίδα του Θεατρικού Σπουδαστηρίου

Όπως μπορεί να παρατηρήσει ο αναγνώστης, το κάθε θέμα χρειάζεται ενδελεχή έρευνα, η οποία νομίζω ότι δεν τελειώνει ποτέ, αλλά έρχονται νεότεροι ερευνητές που θα ανακαλύψουν νέα αποδεικτικά και αποκαλυπτικά στοιχεία γι’ αυτά και για τα δύο αυτά θέματα, για τα οποία ελπίζω να έδωσα τις απαραίτητες διευκρινήσεις για την αποκατάσταση λαθών του παρελθόντος.

 

Σημειώσεις – Παραπομπές

(1) Σκοπός του παρόντος άρθρου μου δεν είναι να μελετήσω πού, πότε και ποιος μελέτησε τον «Ύμνο του ΕΑΜ» του Βασίλη Ρώτα ούτε το «Θεατρικό Σπουδαστήριο» του ίδιου. Υπάρχει πλούσια αρθρογραφία σε βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες, όπου γίνονται σχετικές αναφορές. Σκοπός μου είναι να αποκατασταθούν, όσο αυτό είναι εφικτό – η ζημιά έχει ήδη γίνει – , οι λανθασμένες αναφορές και οι αντιγραφές τους (με πολλαπλασιαστικό χαρακτήρα) στα δύο θέματα, που αφορούν τη σύντομη αυτή εργασία μου.

Αναφέρω, εντελώς ενδεικτικά, ορισμένα βιβλία στα οποία ο ενδιαφερόμενος μελετητής θα βρει σχετικές πληροφορίες με τα τραγούδια της Εθνικής μας αντιφασιστικής Αντίστασης του αγώνα για τη λευτεριά της πατρίδας μας: Ε.Π.Ο.Ν. Συμβούλιο Νομού Ηλείας. Τμ. Μόρφωσης και Διαφωτισμού Απελευθερωτικά Τραγούδια, Ιούλης 1944, Τραγούδια του Αγώνα, Έκδοση ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΠΑΓΚΡΑΤΙΟΥ. ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΦΩΤΙΣΗΣ, Αθήνα 1945, Τραγούδια του Αγώνα, Έκδοσις ΕΠΟΝ Καισαριανής. Τμήμα Διαφώτισης, Σεπτ. 1945, Τραγούδια της ΕΠΟΝ. 1) Ασκλάβωτη Νιότη, Έκδοση του Συμβουλίου Αθήνας ΕΠΟΝ, Αθήνα 1948, Τραγούδια της Αντίστασης (Επιμέλεια: Μ. Δημητρίου, Πρόλογος: Κώστας Βάρναλης), Αθήνα 1946, Τάκη Αδάμου Το Λαϊκό Τραγούδι της Αντίστασης, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ, Βουκουρέστι 1964 και επανέκδοση από τις εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, Αθήνα 1977, Τα Αντάρτικα Τραγούδια (της Κατοχής, της Απελευθέρωσης, του Εμφυλίου), Έκδοση του περιοδικού-εφημερίδας «ΤΕΤΡΑΔΙΟ» (Ανθολόγοι-υπεύθυνοι έκδοσης: Φώντας Λάδης-Δημήτρης Γκιώνης), Αθήνα 1975, Μαρίας Δημητριάδου «Πολεμάμε και τραγουδάμε», Έκδοση ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΕΝΩΣΗ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ, Αθήνα 2002, Κώστα  Γαζή 111 Αντάρτικα Τραγούδια, Εκδ, ΔΑΜΙΑΝΟΣ, σ.σ. 112 κ.ά.  

(2) Κοίτα Θανάση Ν. Καραγιάννη, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους. Θέατρο – Ποίηση – Πεζογραφία – «Κλασσικά εικονογραφημένα». Ερμηνευτικές, θεματολογικές, ιδεολογικές, παιδαγωγικές προσεγγίσεις, Εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 2007, σ. 437-438/σ.σ. 659.

(3) Κοίτα Θανάση Ν. Καραγιάννη, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους. όπ. π., σ. 83-87/σ.σ. 659.

(4) Κοίτα Βασίλη Καλαμαρά: «Μιχαήλ Βασιλίεβιτς Ισακόφσκι (1900-1973). Ο ποιητής του διεθνιστικού αντιπολεμικού ερωτικού τραγουδιού “Κατιούσα”», εφ.  «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», 28-29 Μάη 2022, σ. 36.

(5) Με διορθωτική παρέμβασή μου αποκαταστάθηκε πλέον αυτή η λανθασμένη πληροφορία στη Βικιπαίδεια, στο λήμμα «Ύμνος του ΕΑΜ»,.

(6) Κοίτα Ευάγγελου Μαχαίρα, Η τέχνη της Αντίστασης, Εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, Αθήνα 1999, σ. 230-231/σ.σ. 423.

(7) Κοίτα Άγγελου Δούπη, «Ένας άγνωστος ύμνος του ΕΑΜ», περ. «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ», Συλλογή 11η, Μάης 1973, σ. 94.

(8) Κοίτα Βασίλη Ρώτα, Τραγούδια της Αντίστασης, Εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1981, σ. 147/σ.σ. 186. Ο Αγώνας στα ελληνικά βουνά, Αθήνα 1982, σ. 29-30/332.

(9) Περ. «ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ», τεύχ. 8, 1965.

(10) Κοίτα Βίος και Πολιτεία του Βασίλη Ρώτα (σημειώματα ημερολογίου), Αθήνα 1980, σελ. 23-27/σ.σ. 101. Η Βούλα Δαμιανάκου σημειώνει σε προλογική σύντομη παραπομπή ότι: «Το βιβλίο τούτο, έξω από μερικές σελίδες με ολοκληρωμένες απόψεις, περιέχει κυρίως σημειώσεις του ποιητή για ένα μεγάλο βιβλίο που λογάριαζε, μα δεν πρόλαβε να γράψει, με τίτλο “ΕΒΔΟΜΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ”».

(11) Ο Μέμος Μακρής (1913-1993) ήταν φίλος με τον Βασίλη Ρώτα και τη Βούλα Δαμιανάκου και συναντιόντουσαν και μετά την Κατοχή ως το 1977 οπότε πέθανε ο Ρώτας.

(12) Βίος και πολιτεία του Βασίλη Ρώτα, όπ. π., σ. 25-27.

(13) Ολυμπία Βασιλικής Γ. Παπαδούκα, Το Θέατρο της Αθήνας. Κατοχή. Αντίσταση, Διωγμοί, Εκδοτικές Επιχειρήσεις Κ. & Π. ΣΜΠΙΛΙΑΣ Α.Ε.Β.Ε., Αθήνα χ.χ. [2001], σ. 223/ σ.σ. 519. 

(14) Εκδ. ΜΝΗΜΗ, Αθήνα 1979, σ. 24-25/σ.σ. 142.

(15) Κοίτα Ευάγγ. Μαχαίρα Η Τέχνη της Αντίστασης, όπ. π., σ. 207/σ.σ. 243. 

(16) Βέβαια το μελοποιημένο ποίημα του Β. Ρώτα δεν τιτλοφορείται ως «Τραγούδι του ΕΑΜ» ούτε ως «ΕΑΜ φωνή λαού», όπως γράφει ο Ευάγγ. Μαχαίρας στο βιβλίο του Η Τέχνη της Αντίστασης, όπ. π., σ. 185, ή «Λευτεριά πανώρια κόρη», όπ.π., σ. 186, σ. 251  κ.α., αλλά ως «ΥΜΝΟΣ ΤΟΥ ΕΑΜ» ή «ΕΑΜ» από τον ίδιο τον ποιητή.

(17) Κοίτα Ευάγγ. Μαχαίρα, Η τέχνη της Αντίστασης, όπ. π., σ. 177/σ.σ. 423. Επίσης, ο ίδιος δημοσιεύει ολόκληρο το τραγούδι «Τρία γράμματα» στο ίδιο βιβλίο του, σημειώνοντας: Στίχοι: αγνώστου, σ. 230-231.

(18) Αθήνα 1983, σ.σ. 18.

(19) Εκδόσεις: ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ (Πρόλογος: Έλλη Αλεξίου), Αθήνα 1981, σ. 41/σ.σ. 127. Επίσης, ο ύμνος του Ρώτα, όπως θυμάται ο Γιώργος Τρικαλινός, «Εδημοσιεύθη σε φυλλάδες τα Χριστούγεννα 1944 (Βύρωνα, Ν. Ιωνία)», στο κείμενό του «Ο Δεκέμβρης του 1944 και ο Βασίλης Ρώτας», εφ. «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ», 17.12.1944.

(20) Το αναγνωστικό ανατυπώνεται από τις εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1983, το τραγούδι δε αυτό βρίσκεται στη σ. 125.

(21) Έκδ. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΙΣ ΝΕΩΝ ΠΑΓΚΡΑΤΙΟΥ, Σεπτέμβρης 1975

(22) Έκδοση «ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ», Αύγ. 1964, σ. 35-36.

(23) Κοίτα στο βιβλίο του Βασ. Ρώτα Ο Αγώνας στα ελληνικά βουνά (Ο Β. Ρώτας στη δεκαετία 1940-1950), Αθήνα 1982, σ. 31/σ.σ. 332.

(24) Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περ. «ΛΑΪΚΟΣ ΛΟΓΟΣ» των Βασίλη Ρώτα- Βούλας Δαμιανάκου, Αρ. φύλλου 3, Οκτ. 1965, σ. 1, στη συνέχεια  στο βιβλίο του Βασ. Ρώτα Τραγούδια της Αντίστασης, Εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1981, σ. 16-17, με κάποιες δε παραλλαγές και με τον τίτλο «Στα κορφοβούνια…» στο βιβλίο του Βασ. Ρώτα Ο Αγώνας στα ελληνικά βουνά (Ο Β. Ρώτας στη δεκαετία 1940-1950), όπ. π., σ. 92/332.

(25) Κοίτα «Θεατρικό Σπουδαστήριο. Βδομαδιάτικη Επιθεώρηση», στο βιβλίο του Βασ. Ρώτα Ο Αγώνας στα ελληνικά βουνά (Ο Β. Ρώτας στη δεκαετία 1940-1950), όπ. π., σ. 35-39/332, Θανάση Ν. Καραγιάννη, Ο Βασίλης Ρώτας και το έργο του για παιδιά και εφήβους, όπ. π., σ. 83-87, Κατερίνας Μπρεντάνου-Τάκη Τζαμαριά, «Το Θεατρικό Σπουδαστήρι του Βασίλη Ρώτα», περ. «ΕΡΕΥΝΑ», Αριθ. φύλλου 13 (98), Ιαν. 2001, σ. 45-47 κ.ά. Αναφορές στο Θεατρικό Σπουδαστήριο γίνονται και στην ομιλία του Βασ. Ρώτα στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών (Κ.Μ.Ε.) (Φλεβάρης 1977), κοίτα στο «Το Θέατρο στην Αντίσταση», στο βιβλίο Βασίλης Ρώτας 1889-1977, όπ. π., σ. 179-184 (το κείμενο αυτής της ομιλίας του αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο ΚΕΝΤΡΟ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ, Βασίλη Ρώτα Θέατρο και Αντίσταση, Εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1981, σ. 13-29/88).

(26) Ευάγγελου Μαχαίρα, Η τέχνη της Αντίστασης, Εκδ. ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, Αθήνα 1999, σ.σ. 423.

(27) Ολυμπία Βασιλική Γ. Παπαδούκα, στο κεφάλαιο «Το Θεατρικό Εργαστήρι του Βασίλη Ρώτα» του βιβλίου της Το Θέατρο της Αθήνας, όπ. π., σ. 112, 517/σ. σ. 519.