Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή – Οι επιστολές του με τον Αϊνστάιν και ο συμβιβασμός του με τους ναζί

Ένα από τα πιο λαμπρά μυαλά της εποχής του ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, που ήδη είχε γευτεί στο πετσί του τη ρήση “ουδείς προφήτης στον τόπο του”, είχε την “ατυχία” να γίνει περισσότερο γνωστός χάρη στο μύθο πως βοήθησε τον Αϊνστάιν να διατυπώσει τη θεωρία της σχετικότητας (μύθος που σε πιο συνωμοσιολογικές-ελληναράδικες εκδοχές αναφέρει μέχρι και “κλοπή” των θεωριών του Καραθεοδωρή από το νομπελίστα φυσικό), παρά για τις δικές του συμβολές σε σειρά επιστημονικών πεδίων.

Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1873 στο Βερολίνο από αστική οικογένεια. Μετά από σύντομη παραμονή στην Κωνσταντινούπολη, η οικογένεια μεταξόμισε στις Βρυξέλλες, όπου ο πατέρας του Στέφανος Καραθεοδωρή υπηρετούσε ως πρέσβης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε μικρή ηλικία έχασε τη μητέρα του από πευμονία και ο Κωνσταντίνος με την αδερφή του Ιουλία μεγάλωσαν με τη γιαγιά τους στο πατρικό τους στο Βέλγιο. Χάρη στη Γερμανίδα υπηρέτρια ο μικρός Κωνσταντίνος έμαθε και γερμανικά, έχοντας ήδη γνώση γαλλικών και ελληνικών, που ήταν η μόνη γλώσσα που επιτρεπόταν μεταξύ των μελών της οικογένειας. Αργότερα ο Καραθεοδωρή έμαθε επίσης αγγλικά, ιταλικά και τούρκικα, ενώ είχε και γνώσεις κλασικών γλωσσών. Έλαβε άριστη μόρφωση, παρά τις συχνές αλλαγές σχολείων αλλά και πόλεων παραμονής και ανακάλυψε νωρίς το ταλέντο του στα μαθηματικά, κερδίζοντας μάλιστα και σε σχετικό μαθητικό διαγωνισμό στο Βέλγιο.

Πραγματοποίησε σπουδές μηχανικού του στρατού στην Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου και στη συνέχεια εργάστηκε για λογαριασμό των Βρετανών στην Αίγυπτο, συμμετέχοντας στην κατασκευή του φράγματος του Ασσιούτ ως τον Απρίλη του 1900, ενώ την ίδια περίοδο έκανε συστηματικές μελέτες μαθηματικών. Επισκέφθηκε τις πυραμίδες του Χέοπα στις οποίες έκανε μετρήσεις και επίσης έγραψε βιβλίο με ιστορικές και γεωγραφικές πληροφορίες για την Αίγυπτο.

Ακολούθησε μια περίοδος σπουδών και μετέπειτα πλούσιας πανεπιστημιακής καριέρας στη Γερμανία. Λέγεται ότι μετά το διδακτορικό του στο Γκαίτινγκεν προσπάθησε να σταδιοδρομήσει ακαδημαϊκά στην Ελλάδα, όπου έλαβε την απάντηση πως θα μπορούσε να εργαστεί ως δάσκαλος σε επαρχιακό σχολείο. Το 1919 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με τον οποίο είχε γνωριστεί στην Κρήτη κατά τα νεανικά του χρόνια, τον προσκάλεσε να ηγηθεί του σχεδιαζόμενου πανεπιστημίου της Σμύρνης. Αφήνοντας την έδρα του στη Γερμανία, βάφτισε το πανεπιστήμιο “Φως εξ Ανατολής” και φρόντισε να το εξοπλίσει με ευρωπαϊκές προδιαγραφές, ενώ παράλληλα συμμετείχε και στην καταπολέμηση της ενδημικής στην περιοχή ελονοσίας. Ευτράπελη υπήρξε μια θρυλούμενη στιχομυθία του με τον Ύπατο Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη, ο οποίος τον θεωρούσε υπερβολικά νέο, με εκείνον να απαντά “Κύριε Αρμοστά, τούτο είναι πράγματι ένα μειονέκτημα. Να είσθε όμως βέβαιος πως αυτό θα ελαττούται από ημέρας εις ημέραν”. Η κατάρρευση του μεγαλοϊδεατισμού των Ελλήνων αστών στις φλόγες της Σμύρνης ματαίωσε τα σχέδια του Καραθεοδωρή, ο οποίος ίσα που είχε προλάβει να απομακρύνει την οικογένειά του από την πόλη. Ο ίδιος διέφυγε λίγο μετά την Μικρασιατική Καταστροφή με το πλοίο Νάξος, κατορθώνοντας να διασώσει κάποιες μελέτες και αρχειακό υλικό.

Διορίστηκε καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών αρχικά και του Μετσόβειου Πολυτεχνείου στη συνέχεια, ωστόσο η κατάσταση στα ελληνικά πανεπιστήμια τον απογοήτευε, καθώς θεωρούσε τις συνθήκες αμοιβής απαράδεκτες και τις υποδομές του υποτυπώδεις. Δεν επέστρεψε ως καθηγητής ούτε κατόπιν πρόσκλησης του Βενιζέλου το 1929, παρότι δέχτηκε τη θέση του κυβερνητικού επιτρόπου με αρμοδιότητα την οργάνωση των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Στη συνέχεια διορίστηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, όπου δίδαξε ως το 1938, συνεχίζοντας το επιστημονικό του έργο στη Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών. H παραμονή του Καραθεοδωρή – που το 1915 είχε συνυπογράψει διακήρυξη περί ταύτισης του γερμανικού πολιτισμού με το μιλιταρισμό – στη ναζιστική Γερμανία σαφώς σκίασε την υστεροφημία του μεγάλου επιστήμονα. Ο ίδιος τήρησε κονφορμιστική στάση και παρότι δεν υπέγραψε – σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους του- κάποιο κείμενο υπέρ των ναζί, ούτε προέβη σε ανάλογες δηλώσεις στήριξης, φαίνεται ότι θεωρούνταν αρκετά αξιόπιστος από το καθεστώς ώστε να τον διορίσει εκπρόσωπο της Γερμανίας στη Διεθνή Ένωση Μαθηματικών καθώς και επίτροπο της ελληνορθόδοξης εκκλησίας του Σωτήρος στο Μόναχο. Αρνήθηκε επίσης να καταφύγει στην Αμερική, παρά τις προτάσεις που του έγιναν από πανεπιστήμια των ΗΠΑ, επικαλούμενος τη μεγάλη του ηλικία και την απώλεια της συντρόφου του.

Σε ό,τι αφορά τη σχέση του με τον Αϊνστάιν, η οποία προφανώς διακόπηκε μετά την αναχώρηση του τελευταίου από τη ναζιστική Γερμανία, μας είναι γνωστή κυρίως μέσα από επιστολές που αντάλλαξαν. Από αυτές, αλλά και από τη γενικότερη εξέλιξη τόσο της γενικής, όσο και της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας είναι σαφές ότι στη δεύτερη ο Καραθεοδωρή δε θα μπορούσε να έχει καμία συμμετοχή, καθώς αυτή διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1905, όταν ο ίδιος μόλις είχε γίνει διδάκτορας στο Γκέτινγκεν. Ο Καραθεοδωρή ασχολήθηκε με τη θεωρία αυτή σχεδόν 20 χρόνια αργότερα, αποδεικνύοντας πως η Ειδική θεωρία της σχετικότητας είναι μια υποπερίπτωση γενικότερων θεωριών. Λίγο πιο περίπλοκη ήταν η σχέση του Καραθεοδωρή με τη Γενική Θεωρία της σχετικότητας. Τη θεωρία αυτή τη διατύπωσε ο Αϊνστάιν το 1915, δυο χρόνια αφότου είχε γνωριστεί με τον Καραθεοδωρή, πιθανόν με μεσολάβηση του διάσημου φυσικού Μαξ Πλανκ. Ο Αϊνστάιν το καλοκαίρι του 1915 είχε επισκεφτεί το πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν όπου δίδασκε ο Καραθεοδωρή για να παρουσιάσει σεμινάρια με θέμα τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, σε μια πρώτη της μορφή.

Την επόμενη χρονιά ο Αϊνστάιν ζήτησε τη συμβολή του Καραθεοδωρή για ένα επιστημονικό ερώτημα που κατέληγε σε μια εναλλακτική απόδειξη της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Ο Καραθεοδωρή απάντησε με καθυστέρηση, αλλά στο μεταξύ ο ίδιος Αϊνστάιν πλέον είχε βρει μόνος του τη λύση στο πρόβλημα. Ο πυρήνας αλήθειας στο μύθο λοιπόν είναι ότι πράγματι ο Αϊνστάιν ζήτησε τη βοήθεια του Καραθεοδωρή για μια εναλλακτική απόδειξη της θεωρίας του, αλλά η δυνατότητα του Καραθεοδωρή να καθιερωθεί ως ο εμπνευστής της χάθηκε από τον ίδιο λόγω της καθυστερημένης του ανταπόκρισης. Εξάλλου κι ο ίδιος ποτέ δεν διεκδίκησε δάφνες για κάποιου είδους “παραγνωρισμένη” προσφορά του στη διατύπωση της θεωρίας. Η δική του προσφορά στην επιστήμη εντοπίζεται στον τομέα της θερμοδυναμικής, της γεωμετρικής οπτικής και των μαθηματικών. Έφυγε από τη ζωή στις 2 Φλεβάρη 1950 λίγους μήνες μετά την τελευταία του διάλεξη στο Μόναχο.

Δύσκολες Νύχτες