Μιλώντας για τον Στάλιν και την «διαδοχή» στο ΚΚΣΕ – Αναμνήσεις του Ντμίτρι Σεπίλοφ

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ ΤΗΝ «ΔΙΑΔΟΧΗ»ΣΤΟ ΚΚΣΕ – ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΕΠΙΛΟΦ

Μετάφραση – Επιμέλεια: Στάθης Λειβαδάς, Δρ. φιλοσοφίας των μαθηματικών 

Πάτρα, Οκτώβρης 2025

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΑΔΕΣΜΕΥΤΟΣ –ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ: Με αυτόν τον γενικό τίτλο ο Ντιμίτρι Σεπίλοφ δημοσίευσε σε βιβλίο το 1994 (εκδόσεις Центрполиграф) και σε συνέχειες στην ρωσική ιστορική επιθεώρηση Ζητήματα Ιστορίας (Voproci Istorii) το 1998, αναμνήσεις από τα χρόνια της προπολεμικής και κυρίως της μεταπολεμικής ΕΣΣΔ όταν υπήρξε κορυφαίο κομματικό και κρατικό στέλεχος. Πιο συγκεκριμένα ήταν μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ, αρχισυντάκτης της Πράβντα, μέλος της γραμματείας της ΚΕ, αναπληρωματικό μέλος του πρεζίντιουμ (προεδρείου) της ΚΕ και υπουργός εξωτερικών τα πρώτα χρόνια της ανόδου του Χρουτσιόφ.

Ακριβώς γι’ αυτόν τον αντικειμενικό λόγο αλλά και επειδή ο Σεπίλοφ ήταν ένας καταρτισμένος μαρξιστής με γενικότερη καλλιέργεια σαν άνθρωπος, με άποψη από τα μέσα για  πρόσωπα και πράγματα στον κεντρικό πυρήνα της κομματικής και κρατικής ηγεσίας της Σοβιετικής Ένωσης τα μεταπολεμικά χρόνια, η μαρτυρία του έχει ένα ιστορικό βάρος αλλά και γενικότερο ενδιαφέρον. Πρέπει να επισημανθεί ωστόσο ότι η εξιστόρηση του Σεπίλοφ δεν έχει το κύρος ιστορικού ντοκουμέντου από την στιγμή που ούτε ιστορικός είναι ούτε παραθέτει αυθεντικό αρχειακό ή άλλο υλικό. Όμως ως προσωπική μαρτυρία έχει αξία στον βαθμό που δεν έχει ρετουσαρισθεί από οποιονδήποτε τρίτο παράγοντα και επίσης στον βαθμό που μπορεί ένας γνώστης της σοβιετικής ιστορίας να διασταυρώσει  την μαρτυρία του, χωρίς κραυγαλέες τουλάχιστον αντιφάσεις,  με άλλες ιστορικές πηγές και υπάρχοντα αρχεία. Βέβαια εδώ πρέπει κανείς  να διατηρεί ορισμένες επιφυλάξεις, για παράδειγμα, ο Σεπίλοφ αναφέρεται συχνά στον Χρουτσιόφ σαν ευνοούμενο του Στάλιν (τουλάχιστον για την μεταπολεμική περίοδο) αλλά αυτό δεν προκύπτει αδιαμφισβήτητα από κάπου. Εξ άλλου ο Άγγλος ιστορικός Σάϊμον Σἐμπαγκ Μοντεφιόρε στο βιβλίο του «Στάλιν, η αυλή του κόκκινου τσάρου» αναφέρει χαρακτηριστικά  ότι ο Στάλιν έλεγε για τον Χρουτσιόφ, «αυτού πρέπει να του έχεις κοντά τα λουριά». 

Για όσους δεν είναι γνωστό ο Σεπίλοφ, ως μέλος της γραμματείας της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΣΕ,  ήταν κεντρικό πρόσωπο στην αποτυχημένη τελικά προσπάθεια που έγινε τον Ιούνη του 1957 από την πλειοψηφία του πρεζίντιουμ (δηλ. του πολιτικού γραφείου) της ΚΕ του ΚΚΣΕ να καθαιρεθεί για μια σειρά σοβαρούς λόγους ο Χρουτσιόφ, με αποτέλεσμα να τελειώσει ουσιαστικά εκεί η πολιτική του καριέρα μαζί φυσικά με αυτήν των κομματικών «Βουρβώνων» (κατά την έκφραση του Χρουτσιόφ), δηλ. των παλιών μπολσεβίκων και συντρόφων του Στάλιν Μαλένκοφ, Μόλοτοφ και Καγκάνοβιτς.

Ο Σεπίλοφ ωστόσο παρότι στήριξε την αποπομπή του Χρουτσιόφ το 1957, αν και ευνοούμενος του μέχρι τότε, δεν φαίνεται από τα γραπτά του να είναι ένας αφοσιωμένος «σταλινικός» όπως οι προηγούμενοι χωρίς βέβαια να αμφισβητεί τον καταλυτικό  ρόλο του Στάλιν στην διαμόρφωση της Σοβιετικής Ένωσης και του λεγόμενου σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Είναι όμως απορίας άξιο πως ένας υποτιθέμενος κομμουνιστής με πείρα και θεωρητική μαρξιστική κατάρτιση όπως ο Σεπίλοφ, αποκαλεί στα κείμενα του τον Στάλιν δικτάτορα, μια έννοια που έχει νόημα, για ένα μαρξιστή-λενινιστή, μόνο σε ένα αστικό καθεστώς. Μπορείς δηλ. να κατηγορήσεις ενδεχομένως τον Στάλιν για παραβιάσεις της κομματικής νόρμας η της κομματικής νομιμότητας αλλά να τον χαρακτηρίζεις δικτάτορα, όπως θα έκανε ένας δυτικός ιστορικός, ακούγεται  άτοπο πολύ περισσότερο που η εξουσία εκείνα τα χρόνια στην ΕΣΣΔ ήταν, δεν το έκρυβε κανείς, η δικτατορία του προλεταριάτου. Ωστόσο πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η συγγραφή των Αναμνήσεων αν και το κύριο σώμα της γράφτηκε περί τα μέσα της δεκαετίας του 60 συμπληρωνόταν σχεδόν μέχρι την έκδοση της το 1994 και είναι μια λογική εικασία το κλίμα του κούφιου αντισταλινισμού – γκορμπατσοφισμού της εποχής να έχει επηρεάσει σε ένα βαθμό τη ιστορική κρίση του Σεπίλοφ.  Μένουμε ωστόσο στην εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων ως προσωπική άμεση μαρτυρία και αφήνουμε τις εκ των υστέρων κρίσεις και χαρακτηρισμούς του Σεπίλοφ που προδίδουν απλά την  σταδιακή πολιτική και ιδεολογική του μετάλλαξη. Εξ άλλου από την ίδια την εξιστόρηση του καταλαβαίνει εύκολα κανείς, πέρα από όλα τα άλλα, την συγκρότηση  του Στάλιν σαν έξοχου θεωρητικού του μαρξισμού-λενινισμού.

Επί πλέον ο Σεπίλοφ φαίνεται να υιοθετεί με δόση υποκρισίας τα διαχρονικά αντισταλινικά κλισέ της δυτικἠς πολιτικής και ακαδημαϊκής-ιστορικής ελίτ κάνοντας λόγο, π.χ. για «τα εγκλήματα (Злодеяния) του Στάλιν που δεν θα συγχωρεθούν ποτέ από την ιστορία», την στιγμή μάλιστα που από αρχειακό ντοκουμέντο που έχει δημοσιοποιηθεί φαίνεται ότι την κυβερνητική ανακοίνωση της Πράβντα (13 Γενάρη του 1953) για την περίφημη υπόθεση της συνωμοσίας των «λευκών μπλουζών» δηλ των υποτιθέμενων συνωμοτών γιατρών των σοβιετικών ηγετών, την έχει γράψει ο ίδιος, ως αρχισυντάκτης τότε της Πράβντα,  και την έχει υποβάλλει από πριν υπόψη του ίδιου του Στάλιν για έγκριση!

 Εκείνο που εντυπωσιάζει πάντως, όσο και αν λάβει υπόψη του κανείς ότι έχει λόγους προσωπικής απέχθειας για τον Χρουτσιόφ, είναι τα όσα του καταλογίζει όχι μόνο σε κομματικό-κρατικό επίπεδο αλλά και σε προσωπικό. 

Μαθαίνουμε δηλαδή για τον Χρουτσιόφ  αν και ξέραμε ότι ήταν ένας μέτριας μόρφωσης πρακτικιστής, κρατώντας πάντα κάποιες επιφυλάξεις για τα κίνητρα του συγγραφέα, ότι δεν ήξερε να γράφει (!!) γι αυτό υπαγόρευε τις ομιλίες του.  Μαθαίνουμε ταυτόχρονα, κατά αντιδιαστολή, για την ικανότητα του στην ίντριγκα και την υπονόμευση δηλαδή, π.χ., για το πώς κολάκευε τον Μαλένκοφ μέχρι να εξουδετερωθεί ο Μπέρια για να «θάψει» μετά τον ίδιο, το ίδιο και με τον Ζούκοφ λίγο αργότερα.

Για τον Στάλιν, την τεράστια αυτή ιστορική προσωπικότητα ο οποίος 70 και πλέον χρόνια μετά τον θάνατο του συνεχίζει να ασκεί τέτοιο ιστορικό και πολιτικό ενδιαφέρον (ο Ντε Γκώλ είχε κάνει λόγο για μια ερεβώδη γοητεία που είχε ως προσωπικότητα)  που δεν έχει υπάρξει για άλλο ηγέτη στην σύγχρονη τουλάχιστον ιστορία, ο Σεπίλοφ αναφέρεται σε προσωπικές και ομαδικές συναντήσεις που είχαν στα πλαίσια της συνεργασίας τους για την έκδοση του ανανεωμένου εγχειρίδιου πολιτικής οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΣΕ στις αρχές του 1950.  Μέσα από αυτές υπογραμμίζεται η βαθιά μαρξιστική κατάρτιση του Στάλιν, η επιμονή του στην ακριβολογία και την θεωρητική συνέπεια, η έμφαση που έδινε στην ανάγκη ολόπλευρης και στέρεας μαρξιστικής-λενινιστικής κατάρτισης των στελεχών του κομματικού και κρατικού μηχανισμού. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο Στάλιν εξακολουθεί να είναι το επίκεντρο, η μάλλον το στοιχειωμένο φόβητρο, ενός ολόκληρου μηχανισμού δαιμονοποίησης του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε των δυτικών αστικών ιδεολογικοπολιτικών ελίτ. 

Από τις αναμνήσεις του Σεπίλοφ, έχω επιλέξει να μεταφράσω, κατά κύριο λόγο μέσα από το βιβλίο του αλλά και από τις συνέχειες του όπως δημοσιεύθηκαν στο ρωσικό περιοδικό Ζητήματα Ιστορίας, ορισμένα μόνο κομμάτια τα οποία έχουν κατά την γνώμη μου έντονο πολιτικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Επί πλέον αφορούν την περίοδο που ο Σεπίλοφ ήταν ηγετικό στέλεχος του κόμματος και του σοβιετικού κράτους και έπαιζε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ένα όχι ασήμαντο ρόλο στις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Σοβιετική Ένωση. Αυτά τα κομμάτια είναι 1) οι τελευταίες μέρες και ο θάνατος του Στάλιν, 2) οι επαφές με τον Στάλιν στα πλαίσια της συγγραφής του εγχειρίδιου πολιτικής οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΣΕ, 3) το παρασκήνιο της σύλληψης και εκτέλεσης του Μπέρια το 1953, και 4) η αποπομπή των Μαλένκοφ, Μολότοφ, Καγκάνοβιτς σαν αντικομματικής γκρούπας από τον Χρουτσιόφ το 1957.

Όλες οι επεξηγηματικές παραπομπές καθώς και οι διευκρινίσεις εντός του κειμένου με την επισήμανση σημ. μεταφρ.  είναι δικές μου.

Κεφάλαιο 1

Οι τελευταίες μέρες και ο θάνατος του Στάλιν

Καθόμουν στο γραφείο μου στην Πράβντα. Το επόμενο φύλλο της εφημερίδας ετοιμαζόταν για τις 6 Μαρτίου 1953.

Περίπου στις 10 μ.μ., χτύπησε το τηλέφωνο «σύρμα» του Κρεμλίνου:

«Σύντροφε Σεπίλοφ;» Ο Σουσλόφ σας μιλάει. Ο Στάλιν μόλις πέθανε. Είμαστε όλοι στην “κοντινή” [1] ντάτσα. Ελάτε εδώ αμέσως. Επικοινωνήστε με τον Τσερνούχα και ελάτε το συντομότερο δυνατό.

Ο Β. Τσερνούχα ήταν ο δεύτερος βοηθός του Στάλιν μετά τον Ποσκρέμπισεφ.

Ο Στάλιν πέθανε…

Δεν είπα τίποτα στους συντάκτες. Διέταξα να συνεχιστεί η προετοιμασία του επόμενου φύλλου. Κάλεσα ένα αυτοκίνητο. Προειδοποίησα ότι θα πήγαινα στο Κρεμλίνο, στον Ποσκρέμπισεφ και κατέβηκα στο δρόμο.

Ο Στάλιν πέθανε.

Αυτή η είδηση ήταν τόσο απίστευτη που δεν μπορούσε να συνειδητοποιηθεί και έμοιαζε κάτι εξωπραγματικό, απατηλό.

Το όνομα του Στάλιν είχε συνδεθεί με όλα τα μεγάλα επιτεύγματα της σοβιετικής χώρας, το μεγαλείο και τη δόξα της:

το βιομηχανικό μετασχηματισμό της μουζίκικης Ρωσίας με βάση τα πενταετή σχέδια του Στάλιν και την ανάδειξη της Σοβιετικής Ένωσης ως πρωτοπορίας της ανθρωπότητας·

τη βαθιά επαναστατική ανατροπή στην ύπαιθρο και τον μετασχηματισμό της πολυάριθμης φτωχής αγροτιάς στο δρόμο μιας νέας κολλεκτιβιστικής ζωής·

την κοσμοϊστορική λύση του εθνικού ζητήματος και τη μετατροπή της αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας σε μια μεγάλη κοινοπολιτεία ελεύθερων λαών·

την πολιτιστική επανάσταση, η οποία ανύψωσε τα «πιο χαμηλά στρώματα» του λαού στις απαιτήσεις της ιστορικής διαδικασίας.

τη θριαμβευτική νίκη στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο και τη σωτηρία όλης της ανθρωπότητας από την απειλή της φασιστικής υποδούλωσης που κρεμόταν πάνω της.

Σε όλα αυτά είχε συνεισφέρει καθοριστικά το λαμπρό μυαλό, η τιτάνια ενέργεια και η ακλόνητη θέληση του Στάλιν – του καθολικά αναγνωρισμένου ηγέτη του λαού και ολόκληρου του κομμουνιστικού και απελευθερωτικού κινήματος.

Και τώρα ο Στάλιν έφυγε.

Για αρκετές ημέρες, ωστόσο, δυσοίωνες φήμες κυκλοφορούσαν στη Μόσχα σχετικά με σοβαρή ασθένεια του Στάλιν. Αναφέρθηκαν διάφορα πράγματα: κάποιοι είπαν ότι ο Στάλιν έπαθε καρδιακή προσβολή· άλλοι ότι χτυπήθηκε από παράλυση. ακόμα άλλοι ότι ο Στάλιν δηλητηριάστηκε. Λέγονταν πολλά.

Από κύκλους του Κρεμλίνου, ήξερα αυτή την εκδοχή των γεγονότων. Την 1η Μαρτίου 1953, ο Στάλιν είχε μια συνηθισμένη εργάσιμη ημέρα στην «κοντινή» ντάτσα του.

Ήταν γνωστό ότι τις τελευταίες δύο δεκαετίες, μετά την αυτοκτονία της συζύγου του, Ναντιέζντα Αλιλούγεβα, το 1932, ο Στάλιν δεν είχε κοιμηθεί ποτέ στο διαμέρισμά του στη Μόσχα στο Κρεμλίνο. Ζούσε συνεχώς και εργαζόταν στη “κοντινή” ντάτσα που βρίσκεται στην πλευρά του αυτοκινητόδρομου Μοζαίσκ, πριν φτάσει στο Κούντσεβο, κοντά στον ποταμό Σετούν.

Ένας μεγάλος όγκος διαφορετικών δεντροσυστάδων: γερά πεύκα, ερυθρελάτες, βελανιδιές, σφεντάμια, σημύδες. Ολόκληρος ο χώρος περιβάλλεται από έναν αδιαπέραστο ξύλινο τοίχο τεσσάρων έως πέντε μέτρων βαμμένο πράσινο. Στην Ποκλόναγια Γκόρα, κοντά στην ιστορική ίσμπα του Κουτούζοφ, υπήρχε ένας διαγραμμισμένος δρόμος με μπάρες. Από εδώ ξεκινούσε ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος προς την “κοντινή” ντάτσα. Καθώς οδηγούσαμε μέσα από τα δέντρα, οι φιγούρες των πρακτόρων της ασφάλειας ξεπετάγονταν εδώ κι εκεί. Μια μεγάλη πράσινη πύλη και σ’αυτή ένα μικρό τετράγωνο παραθυράκι. Καθώς πλησίαζε το αυτοκίνητο, το παραθυράκι άνοιγε και ένα ζευγάρι μάτια σε εξέταζε. Τότε δύο φρουροί έβγαιναν από την πύλη. Αφού έλεγχαν τα έγγραφα και επιθεωρούσαν το αυτοκίνητο, επιτρεπόταν να περάσεις την πύλη. Ένα στενό ασφαλτοστρωμένο δρομάκι διέσχιζε το μικρό δάσος και κάπως απροσδόκητα οδηγούσε στη ντάτσα του Στάλιν.

Το διώροφο κτίριο διατηρούσε ακόμα το καμουφλάζ των χρόνων του πολέμου.

Στην είσοδο, τους επισκέπτες συναντά κάποιος από τους φρουρούς και τους συνοδεύει στο βεστιάριο. Πουθενά αλλού και σε τίποτα δεν φαίνονται εξωτερικά σημάδια φύλαξης. Στο βεστιάριο υπάρχει μια κρεμάστρα. Στα δεξιά της εισόδου βρίσκεται ένα μικρό δωμάτιο, που προφανώς χρησίμευε ως βιβλιοθήκη, με πολλά ράφια και βιβλιοθήκες. Σε αυτό το δωμάτιο, ο Στάλιν με κάλεσε κάποτε τη νύχτα και είχε μια μακρά συνομιλία μαζί μου κατ’ ιδίαν σχετικά με το περιεχόμενο ενός εγχειριδίου για την πολιτική οικονομία. Ήταν εδώ, σε αυτό το δωμάτιο, που έπαθε εγκεφαλικό.

Απευθείας από το χολ εισόδου, μια πόρτα οδηγούσε σε μια μεγάλη τραπεζαρία-σαλόνι. Εδώ, όπως και στην υπόλοιπη ντάτσα, οι τοίχοι είναι επενδυμένοι με ελαφρύ ξύλο. Μεγάλη τραπεζαρία και βαριές καρέκλες. Στους τοίχους υπάρχουν αρκετοί πίνακες σε απλά πλαίσια. Πρόκειται για αναπαραγωγές των πιο δημοφιλών έργων ζωγραφικής Ρώσων ζωγράφων, τυπωμένα στο νέο έγχρωμο τυπογραφείο της εφημερίδας Πράβντα. Μέλη του πολιτικού γραφείου, του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής και άλλοι εκλεγμένοι αξιωματούχοι από το κόμμα και σοβιετικοί παράγοντες συχνά συγκεντρώνονταν για νυχτερινά δείπνα μετά από συναντήσεις σε αυτή την τραπεζαρία. Υπήρχαν επίσης υψηλόβαθμες ξένες προσωπικότητες τις οποίες ο Στάλιν είχε καλέσει στο σπίτι του.

Από την τραπεζαρία, μέσα από μια σχεδόν αόρατη πόρτα στον τοίχο, μπορούσε κανείς να μπει στο υπνοδωμάτιο του Στάλιν. Υπήρχε ένα κρεβάτι και δύο μικρές ντουλάπες με τα λινά και τα ρούχα του, καθώς και ένας νιπτήρας.

Η πόρτα από τον προθάλαμο προς τα αριστερά οδηγούσε στο ευρύχωρο γραφείο του Στάλιν. Υπήρχε ένα γραφείο και ένα δεύτερο μεγάλο τραπέζι σε σχήμα Τ σε αυτό. Τόσο το γραφείο όσο και το άλλο μεγάλο τραπέζι, καθώς και τα τραπέζια, ήταν πάντα γεμάτα με βιβλία, χειρόγραφα και χαρτιά. Όλα τα εξωτερικά σημάδια έδειξαν ότι ο Στάλιν εργαζόταν συχνότερα σε αυτό το δωμάτιο και όχι στο “επίσημο” γραφείο.

Κρίνοντας από κάποια εξωτερικά σημάδια, ο Στάλιν είχε αναπτύξει υπέρταση και αρτηριοσκλήρωση τα τελευταία χρόνια. Μερικές φορές μιλούσαμε ακόμη και μεταξύ μας: πόσο καλά φαινόταν ο Στάλιν, φρέσκος, ροδαλός, χωρίς να γνωρίζουμε ότι αυτό το “κοκκινωπό” ήταν υπερτασικό. Μη γνωρίζοντας γιατί, όπως ανέφεραν άνθρωποι κοντά του, ο Στάλιν δεν αναγνώριζε τους γιατρούς. Δεν είχε πάει σε ειδικούς εδώ και χρόνια. Μόνο όταν πήγαινε διακοπές στη θάλασσα επέτρεπε μερικές φορές να σταλεί εκεί ένας γνωστός του οδοντίατρος. Μετά μάλιστα την παθολογικού χαρακτήρα τερατώδη οργάνωση της «Υπόθεσης των Γιατρών», ο Στάλιν έβλεπε σε κάθε γιατρό έναν κρυφό εχθρό και έναν τρομοκράτη. Ως εκ τούτου, η πραγματική κατάσταση της υγείας του Στάλιν δεν ήταν γνωστή σε κανέναν.

Ωστόσο, δεν έδειχνε εξωτερικά σημάδια κάποιας πάθησης. Συχνά, μετά τις συνεδριάσεις του πρεζίντιουμ, [2] αυτός και οι σύντροφοι του περνούσαν μαζί ώρες στη ντάτσα κατά τη διάρκεια του δείπνου. Έτρωγε ζεστά, λιπαρά πιάτα με μπαχαρικά και πικάντικα καρυκεύματα. Έπινε αλκοολούχα ποτά, συχνά έκανε μείγμα σε ένα ποτήρι από διαφορετικές ποικιλίες κονιάκ, κρασιά και λεμονάδα. Ως εκ τούτου, όλοι πίστευαν ότι ο Στάλιν ήταν υγιής.

Φυσικά, οι άνθρωποι πολύ κοντά του δεν μπορούσαν να μην παρατηρήσουν την αυξανόμενη ανάπτυξη ψυχοπαθολογικών φαινομένων στον Στάλιν τα τελευταία χρόνια. Έτσι, για παράδειγμα, στη μέση ενός χαρούμενου δείπνου με τους πιο κοντινούς του ανθρώπους, τα μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής, ο Στάλιν ξαφνικά σηκωνόταν και έβγαινε από την τραπεζαρία στον προθάλαμο με ένα βιαστικό βήμα. Βγαίνοντας στον προθάλαμο, γυρνούσε απότομα και, στεκόμενος πίσω από την κλειστή πόρτα, άκουγε προσεκτικά και για πολλή ώρα να δει τι λεγόταν χωρίς αυτόν. Φυσικά, όλοι ήξεραν ότι ο Στάλιν στεκόταν έξω από την πόρτα και παρακολουθούσε, αλλά προσποιούνταν ότι δεν το πρόσεξαν. Ο Στάλιν κοίταζε καχύποπτα όποιον για οποιονδήποτε λόγο ήταν σκεπτικός και σκυθρωπός. Τι σκέφτεται; Σχετικά με τι; Τι κρύβεται πίσω από αυτό; Ο Στάλιν, αναντίρρητα, απαιτούσε από όλους τους παρόντες να είναι χαρούμενοι, να τραγουδούν, ακόμη και να χορεύουν, αλλά να μην σκέφτονται. Η κατάσταση εδώ ήταν δύσκολη, γιατί εκτός από τον Αναστάς Μικογιάν, κανένα από τα μέλη του Πρεζίντιουμ δεν μπορούσε να χορέψει, αλλά για να ευχαριστήσουν τον “οικοδεσπότη”, οι άλλοι έπρεπε να αυτοσχεδιάσουν κάποιο είδος χορευτικής κίνησης.

Ενόψει αυτής της αυξανόμενης καχυποψίας, ήταν απαραίτητο να συμπεριφερόμαστε πολύ προσεκτικά με την παρουσία του Στάλιν.

Θυμάμαι το επόμενο επεισόδιο.

Το 1949, σε μια συνεδρίαση του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής υπό την προεδρία του Στάλιν, τέθηκε το ζήτημα της απονομής των βραβείων Στάλιν. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στην ιστορική αίθουσα στην οποία ο Λένιν πραγματοποιούσε συνεδριάσεις του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων και στην οποία η προεδρική του καρέκλα εξακολουθούσε να υπάρχει σαν μνημείο. Ως επικεφαλής του τμήματος προπαγάνδας και αγκιτάτσιας της κεντρικής επιτροπής, παρευρέθηκα και μίλησα σε αυτή τη συνάντηση. Στο τέλος, αποφάσισα να ρωτήσω τον Στάλιν ποια ήταν η κατάσταση με το εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας, η τελευταία έκδοση του οποίου ήταν από καιρό στην κατοχή του για επιθεώρηση. Αυτό μου ζήτησαν πολλοί επιστήμονες οικονομολόγοι.

Η συνάντηση έληξε. Σχεδόν όλοι έφυγαν. Ο Στάλιν περπάτησε από το μεσαίο διάδρομο προς την έξοδο, μερικά μέλη του προεδρείου εξακολουθούσαν να συνωστίζονται στην πλαϊνή πόρτα. Πήγα βιαστικά να προλάβω τον Στάλιν. Ρίχνοντας μου μια βαριά, έντονη και ζωηρή ματιά κάτω από τα φρύδια του, σταμάτησε για μια στιγμή, και στη συνέχεια στράφηκε απότομα προς τα δεξιά και περπάτησε προς την πλαϊνή πόρτα, όπου παρέμεναν ακόμα μερικά μέλη του προεδρείου. Τον πρόλαβα και του είπα την ερώτησή μου. Είδα πώς τα μάτια του άλλαξαν από επιφυλακτικότητα και αμηχανία σε καλή διάθεση και μια χαρούμενη σπίθα εμφανίστηκε στις γωνίες των ματιών του.

Ο Α. Ζντάνοφ, ο Γκ. Μαλένκοφ και κάποιος άλλος πλησίασαν.

Στάλιν:

-Να που ο Σεπίλοφ βάζει ζήτημα να δοθεί η δυνατότητα στους οικονομολόγους μας να εκδώσουν οι ίδιοι ένα εγχειρίδιο για την πολιτική οικονομία. Αλλά αυτό είναι ένα σημαντικό θέμα. Όχι μόνο για το δικό μας, το κράτος, αλλά και διεθνές. Γι ‘αυτό δεν πρέπει να το κάνετε χωρίς εμάς. Δεν θα σας  πείραζε να εμπλακούμε σε αυτό; ρώτησε ο Στάλιν χαμογελώντας.

Απάντησα ότι φυσικά δεν με πείραζε.

-Αλλά είστε πολύ απασχολημένοι, σύντροφε Στάλιν, και χρειάζεται πολύ πιεστικά ένα εγχειρίδιο.

-Τι πάει να πει απασχολημένοι; Για μια τέτοια δουλειά θα βρούμε χρόνο.

Ο Αντρέι Αλεξάντροβιτς Ζντάνοφ μου είπε αργότερα ότι είχα συμπεριφερθεί πολύ απρόσεκτα.

Εκείνη την εποχή δεν ήξερα όλα τα μυστικά του Κρεμλίνου, ήμουν εντελώς άπειρος στις “αυλικές” υποθέσεις και τις λεπτές αποχρώσεις τους και δεν κατάλαβα καν πλήρως το νόημα της παρατήρησης και της προειδοποίησής του. Πολλά πράγματα άρχισαν να γίνονται σαφή πολύ αργότερα αλλά, το πιο σημαντικό, μόνο μετά το θάνατο του Στάλιν.

Με τα χρόνια, οι υποψίες, οι φόβοι και οι μανιακές αντιλήψεις του Στάλιν σαφώς χειροτέρευαν. Γι αυτό, κυνηγημένος από φόβους, ο Στάλιν συνήθως περνούσε όλη τη νύχτα δουλεύοντας: κοιτάζοντας χαρτιά, γράφοντας, διαβάζοντας. Διάβαζε απίστευτα πολύ και για επιστήμη και για τέχνη, μάθαινε και βίωνε τα πάντα πολύ έντονα και με τον δικό του τρόπο. Κατά κανόνα, πήγαινε για ύπνο μόλις ξημέρωνε.

Πριν πάει για ύπνο, ο Στάλιν συχνά κοίταζε προσεκτικά μέσα από τα παράθυρα για να δει αν υπήρχαν πατημασιές στο έδαφος ή στο χιόνι ή αν κάποιος είχε τρυπώσει μέχρι τα παράθυρα. Τον τελευταίο καιρό, απαγόρευε ακόμη και το φτυάρισμα φρέσκου χιονιού κάτω από τα παράθυρα – εξ άλλου, στο χιόνι είναι πιο πιθανό να δείς τα ίχνη των ανθρώπων που έχουν διεισδύσει προς αυτόν.

Έχοντας εμμονή με τους φόβους, ξάπλωνε συχνά στο κρεβάτι με τα ρούχα του, με την ζακέτα του ακόμη και με τα παπούτσια του. Και για να ελαχιστοποιήσει τον κατά φαντασία κίνδυνο, άλλαζε το μέρος ύπνου κάθε μέρα: ξάπλωνε πότε στην κρεβατοκάμαρα, πότε στη βιβλιοθήκη στον καναπέ, πότε στο γραφείο, πότε στην τραπεζαρία. Γνωρίζοντας αυτό, αθόρυβα του έκαναν τα σκεπάσματα σε πολλά δωμάτια ταυτόχρονα το βράδυ.

Όταν έφευγε από τη ντάτσα για το Κρεμλίνο και επιστροφή, ο ίδιος ο Στάλιν καθόριζε τη διαδρομή και την άλλαζε συνεχώς.

Ο Μπέρια και οι δικοί του, γνωρίζοντας αυτά τα αυξανόμενα παθολογικά χαρακτηριστικά του Στάλιν, έριχναν σκόπιμα αλάτι στις πληγές του. Σκαρφίζονταν και του ανέφεραν κάθε είδους φανταστικές ιστορίες για επικείμενες απόπειρες δολοφονίας, προδοσία της πατρίδας κ.λπ.

Όπως έγινε γνωστό αργότερα, το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας (МГБ) επεξεργαζόταν εκ των προτέρων κάποιο κατασκευασμένο σενάριο σχετικά με την «προετοιμασία απόπειρας κατά της ζωής του Στάλιν». Στη συνέχεια, υπήρξαν οι συλλήψεις των οριζόμενων προσώπων, τα οποία, σύμφωνα με το σχέδιο του σκηνοθέτη, ήταν κατάλληλα για να ενεργήσουν σύμφωνα με το προετοιμασμένο σενάριο. Τα σωματικά και ψυχικά βασανιστήρια χρησίμευαν ως αξιόπιστο μέσο πλήρους «ομολογίας» ενοχής από τους συλληφθέντες και επιβεβαίωσης της εκδοχής του σεναρίου. Στη συνέχεια, τα “περίπλοκα” πρωτόκολλα των ανακρίσεων των κρατουμένων στέλνονταν στον Στάλιν. Ακολουθούσε σύντομη διαδικασία μιας «ειδικής σύσκεψης».

Για τους κατήγορους και τους σκηνοθέτες, μια τέτοια περίπτωση σήμαινε προαγωγή, νέους τίτλους, βραβεία και υλικά οφέλη. Για τον κατηγορούμενο, ήταν μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού στα υπόγεια των κρατητηρίων της φυλακής Λεφόρτοβο  ή, στην καλύτερη περίπτωση, ατελείωτα χρόνια στα ορυχεία και τα κάτεργα της Κολύμα. Όπως για έναν βαρύ αλκοολικό η βότκα, έτσι για τον Στάλιν  στην τελευταία περίοδο της ζωής του, η αποκάλυψη των «τρομοκρατών», των «δηλητηριαστών» και των «συνωμοτών» γινόταν μια ακαταμάχητη ανάγκη [3] και οι οπαδοί του Μπέρια ικανοποιούσαν αυτή την ανάγκη με σαδιστική ηδονή.

Μόνο κάτω από τις συνθήκες αυτής της βαριάς σταλινικής ψυχοπαθολογίας και της παντελούς έλλειψης ελέγχου και λογοδοσίας των οργάνων κρατικής ασφάλειας θα μπορούσε να κατασκευαστεί η τερατώδης «υπόθεση του Λένινγκραντ», η «υπόθεση των γιατρών» και τα παρόμοια. Όλοι εμείς, τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, συμπεριλαμβανομένου και εμένα, ακούσαμε με τα ίδια μας τα αυτιά τη δήλωση του Στάλιν στην πρώτη ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής μετά το δέκατο ένατο συνέδριο του κόμματος (σημ. μεταφρ.: Οκτώβρης 1952) ότι ο Βοροσίλοφ, ο Μολότοφ και ο Μικογιάν δεν ήταν άξιοι πολιτικής εμπιστοσύνης. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Στάλιν θεωρούσε τον Βοροσίλοφ ανοικτό κατάσκοπο και δεν δεχόταν συναντήσεις μαζί του, και τον Μολότοφ και τον Μικογιάν συνθηκολογημένους με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν συμπεριλήφθηκαν στο γραφείο του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής μετά το συνέδριο. Αυτό προβλέφθηκε σκόπιμα από τον Στάλιν μετά το 19ο Συνέδριο, προκειμένου να εμποδίσει το δρόμο στα στελέχη αυτά προς την ηγετικό όργανο του κόμματος.

Αλλά, επαναλαμβάνω, πολλά, πάρα πολλά έγιναν γνωστά μετά το θάνατο του Στάλιν. Τώρα, στο δρόμο προς το Κρεμλίνο, πέρναγαν από στο μυαλό μου γεγονότα, επεισόδια και εικόνες από τη ζωή του Στάλιν, σαν γρήγορα μεταβαλλόμενα καρέ ταινιών.

Το βράδυ της 1ης Μαρτίου, όλα έτρεξαν ως συνήθως. Έγινε συνεδρίαση στο Κρεμλίνο. Στη συνέχεια, όλοι πήγαν στην «κοντινή»  ντάτσα για δείπνο. Παραδοσιακά, ζεστά, λιπαρά, καυκάσια, ρωσικά και ουκρανικά πιάτα με πικάντικα μπαχαρικά σερβίρονταν στο τραπέζι: χάρτσο, τσαχοχιμπίλι,[4] μπορς και τηγανητό λουκάνικο, χαβιάρι, λευκό και κόκκινο ψάρι. Ένα σετ κονιάκ, βότκες, κρασιά, λεμονάδα.

Ως συνήθως, δεν υπήρχαν υπηρέτες. Ο καθένας σερβιρίστηκε μόνος του.

Αναχώρησαν για το σπίτι τους πολύ μετά τα μεσάνυχτα.

Κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα τι συνέβη στη συνέχεια. Το πρωί, ο Στάλιν βρέθηκε αναίσθητος ξαπλωμένος στο πάτωμα δίπλα στον καναπέ της βιβλιοθήκης, δηλαδή στο πρώτο δωμάτιο στην είσοδο στα δεξιά, όπου του άρεσε να εργάζεται πάνω απ ’όλα. Προφανώς, μετά την αναχώρηση των μελών του Πρεζίντιουμ, ο Στάλιν, καπνίζοντας συνεχώς την πίπα του, αποσύρθηκε στη βιβλιοθήκη. Εδώ, τη νύχτα, υπέστη στιγμιαία εγκεφαλική αιμορραγία. Ο Στάλιν έχασε τις αισθήσεις του και έπεσε στο πάτωμα δίπλα από τον καναπέ. Έτσι έμεινε αναίσθητος και χωρίς ιατρική περίθαλψη μέχρι το πρωί. Και τέτοια δεν μπορούσε να του παρασχεθεί. Λόγω των μανιακών φόβων του Στάλιν, απαγορευόταν σε οποιονδήποτε από τους φρουρούς ή τους υπηρέτες να μπεί στο δωμάτιο όπου βρισκόταν.

Το πρωί της 2ας Μαρτίου, ο Στάλιν ξαπλώθηκε σε έναν καναπέ στο ίδιο δωμάτιο. Η συνείδηση δεν επέστρεψε. Η αιμορραγία έχει εισβάλει σε ζωτικές περιοχές του εγκεφάλου. Το δεξί του χέρι και το δεξί του πόδι παρέλυσαν. Εμφανίστηκε απώλεια ομιλίας.

Ο Στάλιν ήταν ξαπλωμένος στον καναπέ με τα μάτια κλειστά. Το στέρνο του υπερυψωνόταν κατά την αναπνοή, και η αναπνοή του ήταν ακανόνιστη και ασταθής.

Το Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής συνεδρίασε το πρωί εδώ, στη ντάτσα. Ορίστηκε κατά βάρδιες σε εικοσιτετράωρη βάση επιφυλακή των μελών του προεδρείου στο προσκέφαλο του ασθενούς. Για τη θεραπεία του Στάλιν επιστρατεύτηκαν οι καλύτερες ιατρικές δυνάμεις της χώρας. Πάρθηκαν μέτρα για τη βελτίωση των εξασθενημένων λειτουργιών της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος. Αλλά δεν μετέτρεψαν την κατάσταση προς το καλύτερο. Η αναπνοή παρέμενε διαταραγμένη και η αρτηριακή πίεση αυξήθηκε στο 220-120. Παρουσιάστηκε πλήρης αρρυθμία.  Η βλάβη της λειτουργίας του εγκεφάλου εντάθηκε.

Την Τρίτη, 3 Μαρτίου, έλαβα στην Πράβντα το κείμενο κυβερνητικής ανακοίνωσης για την ασθένεια του προέδρου του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ και Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, Ι.Β. Στάλιν, το οποίο δημοσιοποιήθηκε στις 4 Μαρτίου. Από εκείνη τη στιγμή, τα δελτία για την κατάσταση της υγείας του Στάλιν άρχισαν να δημοσιεύονται τακτικά.

Η ανησυχία αυξανόταν μεταξύ των απλών ανθρώπων. Οι χοντρές παραβιάσεις του Στάλιν – η εξόντωση των ηγετικών στελεχών – επηρέαζαν κυρίως ή σχεδόν αποκλειστικά την κορυφή. Τα παθολογικά χαρακτηριστικά του ήταν γνωστά μόνο σε πολύ στενό κύκλο. Από την άλλη, ο λαός και το κόμμα είχαν ανατραφεί για 30 χρόνια με τέτοιο τρόπο ώστε όλα τα μεγάλα στη ζωή της σοβιετικής κοινωνίας να συνδέονται με τον Στάλιν, η πηγή όλων των επιτυχιών και της ευτυχίας των ανθρώπων ήταν ο Στάλιν.  Το κύρος του Στάλιν στο κόμμα, ανάμεσα στο λαό και στην παγκόσμια σκηνή, ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο, ήταν αναμφισβήτητο.

Το σύνταγμα ήταν του Στάλιν. Ο κανονισμός των αγροτικών αρτέλ ήταν του Στάλιν. Τα πενταετή σχέδια – του Στάλιν… Ο Στάλιν ήταν η ζωντανή ενσάρκωση του μεγαλείου του κόμματος, το λάβαρο των νικών στον Πατριωτικό Πόλεμο. τίποτα δεν ήταν νοητό χωρίς τον Στάλιν. Και όταν εμφανίστηκαν στην κυβερνητική ανακοίνωση τα λόγια ότι «η σοβαρή ασθένεια του συντρόφου Στάλιν θα συνεπάγεται την περισσότερο ή λιγότερο παρατεταμένη μη συμμετοχή του στην καθοδηγητική δραστηριότητα», προέκυψαν ανησυχητικά ερωτήματα:

Και τώρα τι κάνουμε;

Τι θα συμβεί τώρα;

Πώς μπορούμε να τα καταφέρουμε χωρίς τον Στάλιν;

Εν τω μεταξύ, η κατάσταση του Στάλιν γινόταν όλο και πιο βαριά. Οι κρίσεις καρδιαγγειακής ανεπάρκειας εντάθηκαν. Οι οξείες κυκλοφοριακές διαταραχές στα στεφανιαία αγγεία της καρδιάς με το σχηματισμό εστιακών βλαβών του καρδιακού μυός αυξήθηκαν. Ο παλμικός ρυθμός διαταρασσόταν απότομα (κολπική μαρμαρυγή). Η αναπνευστική δυσχέρεια προχωρούσε με προφανή στέρηση οξυγόνου.

Η αίθουσα της βιβλιοθήκης, όπου συνέβη το εγκεφαλικό επεισόδιο, ήταν περιορισμένη και αποπνικτική. Στη συνέχεια, ο καναπές στον οποίο βρισκόταν ο Στάλιν μεταφέρθηκε στη μεγάλη τραπεζαρία.

Μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής εφημέρευαν στο προσκέφαλο του ασθενούς όλο το εικοσιτετράωρο.

Αργότερα, στις συνεδριάσεις του προεδρείου και σε μένα στους περιπάτους, ο Ν. Χρουστσόφ μου είπε πολλά για αυτές τις μέρες και ώρες θανάτου του Στάλιν. Άλλοι μου είπαν επίσης. Εκείνη την εποχή, το νόημα και η σημασία πολλών από τα αυτά τα γεγονὀτα που ειπώθηκαν δεν ήταν σαφή για μένα. Αργότερα, όλα εμφανίστηκαν στο αληθινό τους φως.

Κατά τη διάρκεια των βαρδιών στη νεκρική κλίνη, παιζόταν ένα τεταμένο παιχνίδι. Εξωτερικά, όλα τα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής ήταν μια φιλική και συντροφική συλλογικότητα, με ανοιχτές, άμεσες σχέσεις, που ήταν στην παράδοση της παλιάς μπολσεβίκικης φρουράς. Στην πραγματικότητα, κάτω από το κάλυμμα της εξωτερικής πλήρους ενότητας και της συντροφικής συνοχής, αναπτυσσόταν από ορισμένα άτομα μια φρενήρης δραστηριότητα προκειμένου να λύσουν οργανωτικά ζητήματα, και συναφώς την επακόλουθη πορεία των γεγονότων, προς όφελος της δικής τους ανάδειξης  και της δικής τους σταδιοδρομίας. Τέτοια πρόσωπα ήταν δύο μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής: ο Λαβρέντι Μπέρια και ο Νικίτα Χρουστσόφ.

Κρίνοντας από πολλά σημάδια, ο Στάλιν δεν σκέφτηκε το θάνατο και δεν προετοίμασε την ηγεσία της χώρας και το κόμμα για αυτό το αναπόφευκτο γεγονός. Ο Στάλιν συμπεριφέρθηκε σαν «να μην υπήρχε τέλος στη δική του βασιλεία».

Είναι αλήθεια ότι μερικές φορές ο Στάλιν προσποιήθηκε ότι επιβαρύνονταν από τα καθήκοντα του και θα ήθελε να απελευθερωθεί από αυτά. Υπενθυμίζω το ακόλουθο γεγονός:

Τον Οκτώβρη του 1952, εμείς, τα νεοεκλεγέντα μέλη της κεντρικής επιτροπής στο δέκατο ένατο συνέδριο του Κόμματος, συγκεντρωθήκαμε στην αίθουσα Σβερντλόφσκ για την πρώτη μας ολομέλεια. Όταν τέθηκε το ζήτημα του σχηματισμού των καθοδηγητικών οργάνων του κόμματος, ο Στάλιν πήρε το λόγο και άρχισε να λέει ότι ήταν δύσκολο γι ‘αυτόν να είναι ταυτόχρονα πρωθυπουργός της κυβέρνησης και γενικός γραμματέας του κόμματος:

– Τα χρόνια δεν είναι τα ίδια. Είναι δύσκολο για μένα. Δεν έχω τις δυνάμεις. Λοιπόν, τι είδους πρωθυπουργός είναι αυτός που δεν μπορεί καν να κάνει μια έκθεση ή ένα απολογισμό;

Ο Στάλιν το είπε αυτό και κοίταξε περίεργα στα πρόσωπα, σαν να μελετούσε πώς θα αντιδρούσε η ολομέλεια στα λόγια παραίτησής του. Ούτε ένα άτομο που καθόταν στην αίθουσα δεν δεχόταν πρακτικά την πιθανότητα παραίτησης του Στάλιν. Και όλοι ενστικτωδώς ένιωθαν ότι ούτε ο Στάλιν δεν ήθελε τα λόγια παραίτησής του να υλοποιηθούν πραγματικά.

Βγήκε ο Γ. Μαλένκοφ  και είπε μόνο μια φράση: ότι δεν υπήρχε ανάγκη να αποδειχθεί ότι ο Στάλιν έπρεπε να παραμείνει ταυτόχρονα πρωθυπουργός και γενικός γραμματέας. «Διαφορετικά, είναι απλά αδύνατο», είπε, και ο Στάλιν δεν επέμεινε στο αίτημά του.

Αλλά τα χρόνια βάραιναν. Και ο Στάλιν αναγκάστηκε, για παράδειγμα, επειδή δεν ήταν σε θέση να το κάνει, να αναθέσει την έκθεση της κεντρικής επιτροπής στο δέκατο ένατο συνέδριο του κόμματος στον Γ. Μαλένκοφ. Αλλά αυτό το βήμα δεν σήμαινε ότι ο Στάλιν ήθελε να λύσει το ζήτημα του διαδόχου του με αυτόν τον τρόπο.

Το ζήτημα του διαδόχου του Στάλιν συζητιόταν, φυσικά, σιωπηρά μεταξύ των μελών του κόμματος και μεταξύ του λαού. Και όποιες κι αν ήταν οι διαφορές και οι αποχρώσεις των απόψεων, όλοι, απολύτως όλοι, συμφωνούσαν ότι στον καθοδηγητικό πυρήνα του κόμματος υπήρχε ένας διάδοχος του Στάλιν, προετοιμασμένος από όλη την προηγούμενη πορεία ανάπτυξης της επανάστασης και της εσωκομματικής πάλης, και αυτός ήταν ο Β. Μολότοφ.

Μέλος του Μπολσεβίκικου Κόμματος από το 1906, υπήρξε μαθητής και συναγωνιστής του Λένιν και του Στάλιν. Για τις επαναστατικές του δραστηριότητες, ο Μολότοφ συνελήφθη πολλές φορές. Πέρασε τα “πανεπιστήμια” του όχι μόνο στο πανεπιστήμιο του Καζάν και στο πολυτεχνικό ινστιτούτο της Αγίας Πετρούπολης, αλλά και σε πολλές φυλακές, και στην εξορία στο Βολογκόντσκ και στη Σιβηρία. Ο Μολότοφ ήταν αντιπρόσωπος στα περισσότερα συνέδρια του κόμματος, ένας από τους ιδρυτές της εφημερίδας Πράβντα και γραμματέας της συντακτικής επιτροπής της.

Μετά την Φεβρουαριανή Επανάσταση (σημ. μεταφ. 1917), ο Μολότοφ ήταν μέλος της στρατιωτικής επαναστατικής επιτροπής, η οποία ηγήθηκε της Οκτωβριανής εξέγερσης στο Πέτρογκραντ, και στη συνέχεια ένας από τους ηγέτες του σοβιέτ των εργατών και στρατιωτών βουλευτών του Πέτρογκραντ.

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Μολότοφ πραγματοποίησε τεράστια, έντονη πολιτική, οικονομική, στρατιωτική και προπαγανδιστική δουλειά μεταξύ των μαζών, η οποία διακρίθηκε  μεταξύ ολόκληρης της παλιάς μπολσεβίκικης φρουράς – Σβερτνλόφ, Ντζερζίνσκι, Ορτζονικίτζε, Κίροφ, Βοροσίλοφ, Καλίνιν, και άλλων.

Ακολούθησε μια γιγαντιαία οργανωτική προσπάθεια για να συντριβεί η αντεπανάσταση, οι ορδές των επεμβασιών, για την δημιουργία  μιάς νέας πρωτοείδωτης στην παγκόσμια ιστορία λαϊκής εξουσίας και σοσιαλιστικής οικονομίας. Και ο Μολότοφ ήταν επικεφαλής όλης αυτής της δουλειάς.

Το 1921, μετά από σύσταση του Β.Ι. Λένιν, έγινε μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής και έγινε Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής.

Πολέμησε τους τροτσκιστές και τους μπουχαρινικούς με κάθε αδιαλλαξία και έπαιρνε πάντα  ορθόδοξη θέση στην εφαρμογή της γενικής γραμμής του κόμματος.

Επιπλέον, κατά τη διάρκεια 35 ετών, ο Μολότοφ έγινε μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής, Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής και της Επιτροπής Μόσχας του Κόμματος, Πρόεδρος του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων και του Συμβουλίου Εργασίας και Άμυνας, Λαϊκός Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων.

Αυτά είναι μερικά γεγονότα από τη βιογραφία του.

Όποιος ήρθε σε επαφή με τον Β. Μολότοφ με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εντυπωσιάστηκε από μερικά από τα τυπικά χαρακτηριστικά του. Πρώτα απ’ όλα, από τη κομματική διαπαιδαγώγηση και πειθαρχία, που έφτανε στο απόλυτο, μέχρι το σημείο απόλυτης φετιχοποίησης! Οποιαδήποτε απόφαση της κεντρικής επιτροπής, κάθε οδηγία της κεντρικής επιτροπής, ακόμα μερικές φορές και ένα τηλεφώνημα από έναν υπεύθυνο αξιωματούχο της κεντρικής επιτροπής, ήταν ιερό για τον Μολότοφ. Όλα έπρεπε να εκτελεστούν με ακρίβεια και άψογα, εγκαίρως και με κάθε κόστος.

Έτσι ήταν σε όλα. Έτσι ήταν, ιδίως, στις διεθνείς δραστηριότητές του. Έχοντας λάβει τις οδηγίες του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής για να συμμετάσχει σε κάποια διεθνή διάσκεψη, στη γενική συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ή σε οποιαδήποτε άλλη διεθνή διάσκεψη, ο Μολότοφ ήταν ασυμβίβαστος και φανατικός στην εκτέλεσή τους. Συνήθως απέρριπτε αποφασιστικά κάθε φανερή ή συγκαλυμμένη προσπάθεια των αντιπάλων του στο διπλωματικό πεδίο να επιτύχουν οποιοδήποτε παραχώρηση εκ μέρους της σοβιετικής αντιπροσωπείας. Γι αυτό, στους διεθνείς διπλωματικούς κύκλους, ο Μολότοφ έλαβε τον τίτλο του «μἰστερ νιέτ».

Είναι πιθανό ότι ήταν ακριβώς αυτή η ακλόνητη πίστη στο αλάθητο της κεντρικής επιτροπής, στις αποφάσεις της και στις οδηγίες της ηγεσίας η πιο σημαντική πηγή του δογματισμού του Μολότοφ και, επιπλέον, ο λόγος για τον οποίο ο Μολότοφ, παρά την ανεπίληπτη εντιμότητα του, μαζί με άλλα μέλη του πολιτικού γραφείου, ήταν συνεργός σε τέτοια εγκλήματα του Στάλιν που δεν θα συγχωρεθούν ποτέ από την ιστορία.

Πράγματι. Κάθε απόφαση της κεντρικής επιτροπής ήταν ιερή. Κάθε δήλωση του Λένιν ιερή. Κάθε υπόδειξη του Στάλιν είναι ιερή. Αλλά ο Λένιν ήταν ιδιοφυΐα. Γονιμοποίησε την επανάσταση με τις μεγάλες ιδέες του και επίσης προετοίμαζε σχολαστικά νόμους, διατάγματα και οργανωτικά μέτρα για την εφαρμογή αυτών των ιδεών στην ζωή.

Ταυτόχρονα, ο Λένιν είχε έντονα ανεπτυγμένη μια αίσθηση του νέου και μια διαλεκτική αντίληψη της πραγματικότητας, μια κριτική κατανόηση της. Μόλις άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια ότι οι θεωρητικές προτάσεις που είχε υποβάλει ή τα μέτρα που είχαν παρθεί με πρωτοβουλία του δεν ανταποκρίνονταν πλέον στις νέες απαιτήσεις της ζωής, ο Λένιν χαντάκωνε με όλη του τη δύναμη παλιά διατάγματα και ξεπερασμένους από τα πράγματα θεσμούς και απαιτούσε να εναρμονιστούν με τις νέες συνθήκες.

Πολλές από τις αναφορές, τις ομιλίες και τα άρθρα του Λένιν άρχιζαν με τις λέξεις: «…Την τρέχουσα περίοδο, κάναμε πολλά λάθη.”, “Πολλά ηλίθια πράγματα έχουν γίνει από την πλευρά μας αυτή την περίοδο”.

Αυτό το κριτικό και αυτοκριτικό πνεύμα σε τίποτα δεν μείωσε τον Λένιν. Αντίθετα, τον ανύψωσε, έδειξε την αδάμαστη αποφασιστικότητά του να προχωρήσει μπροστά και έδειξε τη στρατηγική και τακτική ωριμότητα του κομμουνιστικού κόμματος του οποίου ηγείτο.

Ο Λένιν είχε νοοτροπία συλλογικότητας και εκτιμούσε το κριτικό πνεύμα των συναδέλφων του μελών του κόμματος, ακόμα κι αν τα κριτικά βέλη τους κατευθύνονταν προς αυτόν.

Ο Στάλιν ήταν ένας άνθρωπος διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας. Ήταν πολύ προσεκτικός σε κάθε λέξη που έλεγε. Αλλά ήταν και απολύτως δυσανεκτικός σε οποιαδήποτε κριτική έναντι του, και όλες οι θεωρητικές του προτάσεις, οδηγίες και πρακτικά μέτρα έπρεπε να θεωρούνται ως απολύτως μη αναστρέψιμα.

Ο Μολότοφ, με την «υπερβολική διαπαιδαγώγηση» του να μετατρέπεται σε δογματισμό, την «υπερβολική πειθαρχία» του να μετατρέπεται σε απόλυτη υπακοή στις προσταγές από τα πάνω, με την εμμονή ενός φανατικού εκτελούσε υπερ-ευσυνείδητα όλα όσα προέρχονταν από τον Στάλιν, από την κεντρική επιτροπή, όντας πεπεισμένος ότι αυτό ήταν προς το συμφέρον του Κόμματος, του λαού και του κομμουνισμού. Αυτή η πεποίθηση επικρατούσε σε αυτόν ακόμη και σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η ίδια η ζωή έθεσε ωμά το ερώτημα: “είναι λογικό;” ή ακόμα και όταν οι ενέργειες του Στάλιν χτύπησαν τον ίδιο τον Μολότοφ πολύ οδυνηρά.

Για περισσότερα από 30 χρόνια, ο Μολότοφ περπάτησε χέρι-χέρι με τον Στάλιν, δίνοντάς του προτεραιότητα σε όλα με τη μεγαλύτερη διακριτικότητα. Παρ όλα αυτά, ο Στάλιν, ως πρώτο βήμα προς την πολιτική δυσφήμιση του Μόλοτοφ και την απομάκρυνσή του από την πολιτική αρένα, διέταξε τη σύλληψη της συζύγου του, της παλιάς κομμουνίστριας και πολιτικού Π. Ζεμτσούζινα. Για πολλά μερόνυχτα την κρατούσαν σε τρομερή απομόνωση για να την μετατρέψουν σε όργανο έκθεσης του Μολότοφ.

Στη συνέχεια, στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής, ο Στάλιν εξέφρασε πολιτική δυσπιστία στον Μολότοφ χωρίς καμία αιτιολογία, τον κατηγόρησε για «συνθηκολόγηση με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό» και πρότεινε να μην συμπεριληφθεί ο Μολότοφ στο Γραφείο του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής. Και έτσι έγινε. Ο Β. Μολότοφ το δέχτηκε αυτό χωρίς ούτε μια λέξη διαμαρτυρίας. Και όταν ο Νικίτα Χρουτσόφ ξεκίνησε την αχαλίνωτη, οδηγημένη σε απίστευτα άκρα, χωρίς κανένα σεβασμό για τα γενικά κομματικά και κρατικά συμφέροντα της ΕΣΣΔ, επίθεση ενάντια στον νεκρό Στάλιν, ο Μολότοφ δεν υπέκυψε ούτε για ένα δευτερόλεπτο στο αίσθημα της προσωπικής δυσαρέσκειας και της βαθιάς αδικίας που διαπράχθηκε εναντίον του από τον Στάλιν. Φαίνεται ότι καμία υπεράνθρωπη θέληση κάτω από παρόμοιες συνθήκες δεν θα μπορούσε να αποτρέψει την πιο οξεία κριτική του Στάλιν. Αλλά ο Μολότοφ διέθετε ακριβώς αυτή την υπεράνθρωπη αντοχή. Αντιτάχθηκε σθεναρά σε μια τέτοια μονόπλευρη εκτίμηση και κριτική του Στάλιν, η οποία θα μπορούσε να βλάψει το κομμουνιστικό κόμμα, τη σοβιετική χώρα και το παγκόσμιο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα. Και δεν τον ένοιαζε καθόλου να ανεβάσει τις δικές του μετοχές σε μια τόσο ευνοϊκή στιγμή για οποιονδήποτε πολιτικό.

Γενικά, ο Μολότοφ δεν διέθετε τα χαρακτηριστικά κανενός είδους εγωπάθειας, η οποία, για παράδειγμα, στην περίπτωση του Βισίνσκι έφερε τον χαρακτήρα παθολογικού «ναρκισσισμού», ενώ στον Χρουστσόφ έφτανε σε βαθμό που προκαλούσε γενική γελοιοποίηση.

Ο Μολότοφ ήταν πάντα ισορροπημένος, ατάραχος, λακωνικός και ποτέ δεν προσπάθησε να φέρει τον εαυτό του στο προσκήνιο σε τίποτα. Η αντοχή του Μολότοφ, ακόμη και στις πιο δραματικές καταστάσεις, είχε σημάδια υπεράνθρωπου χαρακτήρα.

Η εργατικότητα του Μολότοφ ήταν επίσης εντυπωσιακή. Καταλαμβάνοντας εξαιρετικά υπεύθυνες θέσεις στο κόμμα και την κυβέρνηση, ο Μολότοφ δεν απέφυγε την πιο ταπεινή δουλειά.

Σε αρκετές περιπτώσεις, εκ μέρους του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής, χρειάστηκε να συνεργαστώ με τον Μολότοφ για να ετοιμάσω διπλωματικά έγγραφα ή άρθρα για διεθνή ζητήματα για την Πράβντα. Στην ηλικία των 65-67 ετών, ο Μολότοφ, αν ήταν απαραίτητο, μπορούσε να καθίσει και να εργαστεί σε κάποια έγγραφα όλη την ημέρα και όλη τη νύχτα. Έκανε τα πάντα πολύ σχολαστικά.

Το κύρος του Μολότοφ στο κόμμα και στο λαό, ειδικά μετά τη νίκη στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ήταν πολύ υψηλό και φαινόταν ότι τώρα στο νεκρικό κρεβάτι του Στάλιν ήταν ο Μολότοφ που θα γινόταν ο πιο ενεργός και θα γινόταν το κέντρο για το σχηματισμό του ηγετικού πυρήνα του κόμματος. Αλλά αυτό δεν συνέβη.

Ο Μολότοφ διατήρησε την ατσάλινη ηρεμία και την ατάραχη στάση του. Αυτός, όπως και τα άλλα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής, έκανε τη βάρδια του τακτικά στο προσκέφαλο του ετοιμοθάνατου, ασχολήθηκε με την επικαιρότητα όσο καλύτερα μπορούσε, αλλά δεν έδειξε το παραμικρό σημάδι ότι ανησυχούσε για το τι θα συνέβαινε αύριο όταν θα χτυπούσε η δωδέκατη ώρα του Στάλιν.

Από την στιγμή που ο Στάλιν ανέθεσε στον Γ. Μαλένκοφ να κάνει τον πολιτικό απολογισμό της  κεντρικής επιτροπής στο δέκατο ένατο συνέδριο, φάνηκε ότι ο ίδιος ο Μαλένκοφ μπορούσε με κάποια μορφή να εκφράσει τους ισχυρισμούς του για ηγετικό ρόλο στο κόμμα. Αλλά ο Μαλένκοφ ήταν αρκετά έμπειρος ώστε να είναι τόσο απρόσεκτος. Αυτός, όπως και όλοι οι άλλοι, ήξερε πολύ καλά πόσο ζηλότυπα ο Στάλιν φύλαγε το απόλυτο μονοπώλιο του πρώτου ρόλου. Ως εκ τούτου, φοβόταν θανάσιμα να δώσει στον Στάλιν ακόμη και τον παραμικρό λόγο να τον υποπτευθεί ότι έχει πρόθεση να καταπατήσει αυτό το μονοπώλιο. Θα μπορούσε να του κοστίσει το κεφάλι του.

Στην τελευταία περίοδο, μεγάλα ζητήματα του κράτους είχαν κολλήσει στον Στάλιν και δεν είχαν επιλυθεί. Και κανείς δεν τολμούσε να προτείνει άμεσα στον Στάλιν να συγκληθεί συνεδρίαση του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής για να εξετάσει αυτά τα ζητήματα. Αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει τις υποψίες του Στάλιν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο περίμεναν κάποια ευτυχή συγκυρία για να υπενθυμίσουν στον Στάλιν ότι αυτά τα πολύ σημαντικά ζητήματα απαιτούσαν την άμεση εξέτασή του.

Ο Γκεόργκι Μαλένκοφ τήρησε άψογα αυτή τη γραμμή: έδωσε να καταλάβουν στον Στάλιν και σε όλους τους άλλους με κάθε δυνατό τρόπο ότι η πρωτοβουλία να τεθεί και να επιλυθεί οποιοδήποτε ζήτημα θα μπορούσε να ανήκει μόνο στον Στάλιν και σε κανέναν άλλο.

Επιπλέον, ο Μαλένκοφ στερούνταν από τη φύση του δικτατορικών χαρακτηριστικών και έχω την εντύπωση ότι δεν ήταν φιλόδοξος άνθρωπος. Ήταν μαλακός χαρακτήρας, επιρρεπής σε επιρροές και πάντα ένιωθε την ανάγκη να προσκολληθεί σε κάποιο άτομο με ισχυρή θέληση. Και προσκολλήθηκε σε: Στάλιν, Γιεζόφ, Μπέρια, μετά Χρουστσόφ. Ήταν ένας ιδανικός και ταλαντούχος εκτελεστής της θέλησης κάποιου άλλου και στον εκτελεστικό ρόλο έδειξε λαμπρές οργανωτικές δεξιότητες, εκπληκτική αποτελεσματικότητα, προοπτική και ζήλο. Δεν ήταν άνθρωπος ευρείας πρωτοβουλίας ή καινοτόμος. Αλλά όταν λάμβανε οποιαδήποτε οδηγία από τον Στάλιν, έσπαγε κάθε εμπόδιο, μπορούσε να κάνει οποιεσδήποτε θυσίες και οποιαδἠποτε κόστη, προκειμένου να εκτελέσει αυτό το έργο με αστραπιαία ταχύτητα, άψογα, και να το αναφέρει στον Στάλιν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στον μηχανισμό της κεντρικής επιτροπής αστειεύονταν ότι ο Μαλένκοφ απαιτούσε πάντα κάθε διαταγή του Στάλιν να εκτελείται «χθες».

Στην αφοσίωσή του στον Στάλιν και την πεποίθησή του για το αλάθητό του, δεν αναρωτήθηκε καν ποτέ αν αυτό το καθήκον θα ωφελούσε ή θα έβλαπτε το κράτος.

Με αυτή την έννοια, ο Μαλένκοφ ήταν ακόμη πιο πιστὀς από τον Μολότοφ. Ο Μολότοφ, δικαιωματικά όντας από τους παλαιότερους και πιο σημαντικούς συντρόφους του Στάλιν, μπορούσε μερικές φορές να διαφωνήσει με τον Στάλιν με τη μορφή μισής ερώτησης, σύντομης παρατήρησης ή κατάλληλου αστείου, να πάρει κάποιον υπό την προστασία του ή να θέσει ένα νέο ζήτημα. Ο Μαλένκοφ δεν επέτρεπε στον εαυτό του τέτοιες πρωτοβουλίες και ενεργούσε μόνο σύμφωνα με τη φόρμουλα: “το είπα – το έκανα”.

Σε αυτές τις προθανἀτιες  μέρες αγωνίας του Στάλιν, ο Μαλένκοφ έκανε ό, τι του συνέστησαν ο Χρουστσόφ, ο Μπέρια, ο Μπουλγκάνιν, ο Καγκάνοβιτς και άλλοι για να οργανώσουν τη θεραπεία του Στάλιν ή να λύσουν απολύτως επείγοντα ζητήματα. Αλλά το έκανε με τέτοιο τρόπο ώστε σε περίπτωση ανάκαμψης του Στάλιν, οι ενέργειές του να μπορούσαν να ερμηνευτούν μόνο ως απόλυτα ενέργειες αφοσίωσης. Όλα δείχνουν, ότι ήταν πραγματικά αφοσιωμένος στον Στάλιν.

Στην νεκρική κλίνη του Στάλιν, μέσα στην ατμόσφαιρα οδυνηρής περισυλλογής για το μέλλον, αβεβαιότητας και αγωνίας μεταξύ των μελών του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής, μόνο, επαναλαμβάνω, ο Χρουστσιόφ και ο Μπέρια ήξεραν τι ήθελαν.

Φυσικά, ούτε ένα άτομο στο κόμμα ή στη χώρα δεν σκεφτόταν τον Χρουτσιόφ ή τον Μπέρια σαν πιθανούς διαδόχους του Στάλιν, σαν πρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου ή γενικό γραμματέα της Κ.Ε. Αλλά άλλη άποψη είχε κάθε ένα από αυτά τα δύο πρόσωπα και με όλες τις μεθόδους – υποσχέσεις, κολακείες, ίντριγκες, εκφοβισμό – ενεργούσαν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Αναμφίβολα, τα δύο τρίτα των 36 μελών του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής, το οποίο εξελέγη στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής μετά το 19ο συνέδριο του κόμματος μετά από πρόταση του Στάλιν, παρέμειναν απόμακρα και δεν έλαβαν μέρος στις εμπιστευτικές, προπαρασκευαστικές συζητήσεις.

Βάρδια  δίπλα στο κρεβάτι του Στάλιν έκαναν οι: Γκ. Μαλένκοφ, Λ. Μπέρια, Β. Μολότοφ, Κ. Βοροσίλοφ, N. Χρουτσιόφ, N. Μπουλγκάνιν, Λ. Καγκάνοβιτς, A. Μικογιάν, M. Σαμπούροφ, M. Περβούχιν, N. Σβέρνικ. Οι τελευταίοι όχι πάντα.

Ήταν βελούδινες μέρες του Μάρτη. Στην “κοντινή” ντάτσα, γίγαντες-πεύκα, ντυμένοι με χιονισμένη πανοπλία, ήταν ακίνητοι στο πόστο τους. Με ανόθευτη καθαρότητα τα χνούδια των κύκνων κάλυπταν  τον παγωμένο καθρέφτη της λίμνης. Στον πορτοκαλεώνα κρέμονταν εύχυμα τα πορτοκαλί εσπεριδοειδή. Σκίουροι αναπηδούσαν σαν σε οργασμό από κλαδί σε κλαδί χτυπώντας τα με τις πατούσες τους σαν ξύλινα τύμπανα. 

Ο Στάλιν συνήθιζε να κοιτά για πολλή ώρα τη φωλιά των σκίουρων και να γελάει με τα σάλτο-μορτάλε των σκίουρων. Αισθανόμενοι την προσέγγιση της άνοιξης, ξεκίναγαν τα μελωδικά τραγούδια τους οι ερωτιδείς καλόγεροι με τους μαύρους μπερέδες. Οι ευκίνητοι σταυρομύτες ασχολούνταν στους κώνους των ελάτων. Με αποκρουστικά κραξίματα, τα κοράκια έσπευδαν στα σκουπίδια της κουζίνας.

Αλλά η παγερή σιωπή και η ακλόνητη κανονικότητα της ζωής στην “κοντινή” ντάτσα είχαν πλέον σπάσει. Αυτοκίνητα με ανθρώπους, τρόφιμα, κυλίνδρους, συσκευές οξυγόνου έρχονταν και έφευγαν ασυνήθιστα συχνά…

Τα μέλη του Προεδρείου στις βάρδιες εξέταζαν τρέχοντα έγγραφα, περπατούσαν μόνοι τους, σε ζευγάρια και σε ομάδες μέσα στο πάρκο, κοίταζαν στην αίθουσα μπιλιάρδου.

Αργότερα, ο Ν. Χρουτσιόφ, με τη χαρακτηριστική του γλαφυρότητα, μας διηγήθηκε επανειλημμένα πώς πήγαν αυτές οι βάρδιες.

Φυσικά, πάνω απ όλα μίλησαν για το πώς να αναδιαμορφώσουν την ηγεσία του κόμματος, τη διαχείριση της οικονομίας μετά το θάνατο του Στάλιν. Από ποιους να διαμορφωθεί ο ηγετικός πυρήνας, πώς να διανεμηθούν τα χαρτοφυλάκια. Ρωτήθηκε η γνώμη όλων.

Χαρακτηριστικά, από την πρώτη κιόλας συνομιλία, ο Μπέρια πρότεινε να συγχωνεύσει το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας και το Υπουργείο Εσωτερικών σε ένα – το Υπουργείο Εσωτερικών της ΕΣΣΔ – και να γίνει υπουργός αυτού του κοινού υπουργείου. Ο Χρουτσιόφ σχετικά παρατήρησε: «Αμέσως συνειδητοποίησα πού το πήγαινε ο Μπέρια. Εξάλλου, στα χέρια ενός τέτοιου υπουργού θα είναι ολόκληρη η ένοπλη φρουρά των μελών της κυβέρνησης και ολόκληρη η πολιτοφυλακή και τα τμήματα του υπουργείου κρατικής ασφάλειας και τα συνοριακά στρατεύματα. Αλλά, φυσικά, δεν του έδωσα την παραμικρή ένδειξη ότι καταλάβαινα που οδηγούσαν τα σχέδιά του. Αντίθετα, του έλεγα: «Φυσικά, Λαβρέντι, θα το κάνουμε, αυτό είναι το πιο σωστό. Και μέσα μου σκεφτόμουνα: περίμενε, αγαπούλα, τίποτα δεν θα γίνει όπως τα σχεδιάζεις!»

Ο Μπέρια με δυσκολία έκρυβε την αγαλλίασή του για το χτύπημα που είχε πλήξει τον Στάλιν. Με περιέργεια και φορτικότητα, ανέκρινε τους καθηγητές που ήταν σε υπηρεσία δίπλα στο κρεβάτι για τα παραμικρά ζιγκ-ζαγκ κατά την εξέλιξη της ασθένειάς του και περίμενε με ανυπομονησία να έρθει η επιθυμητή λύση. Αλλά την ίδια στιγμή, τον Μπέρια τον έτρωγε μια εσωτερική ανησυχία: ποιος ξέρει, μπορεί ο Στάλιν να βγει από την κρίση, να ξεπεράσει την ασθένειά του;

Και πράγματι, το πρωί της 4ης Μαρτίου, υπό την επίδραση των έκτακτων ιατρικών μέτρων κατά τη διάρκεια της ασθένειας του Στάλιν, ήταν σαν να είχε έρθει ένα φως. Άρχισε να αναπνέει πιο ομοιόμορφα, άνοιξε ακόμη και ένα μάτι και φάνηκε στους παρόντες ότι υπήρχαν σημάδια συνείδησης στα μάτια του. Επιπλέον, τους φάνηκε ότι ο Στάλιν έδειξε να κλείνει πονηρά εκείνο το μισάνοιχτο μάτι: «Δεν πειράζει, θα τα καταφέρουμε!»

Ο Μπέρια ήταν όπως και πριν δίπλα στο κρεβάτι. Βλέποντας αυτά τα σημάδια ανάκτησης των αισθήσεων, γονάτισε, πήρε το χέρι του Στάλιν και το φίλησε. Ωστόσο, τα σημάδια συνείδησης επέστρεψαν στον Στάλιν μόνο για λίγα λεπτά και ο Μπέρια μπορούσε πλέον να μην ανησυχεί.

Ο Χρουτσιόφ, φυσικά, δεν είπε ποιες σκέψεις τον κατέκλυσαν εκείνες τις μέρες και ώρες θανάτου του Στάλιν. Αλλά αυτές οι σκέψεις σύντομα, πολύ σύντομα, άρχισαν να αναδύονται όλο και πιο καθαρά και να υλοποιούνται.

Όλοι κοντά στην κεντρική επιτροπή ήξεραν ότι ο Χρουτσιόφ ήταν ευνοούμενος του Στάλιν. Κατά την τελευταία περίοδο, τα παθολογικά χαρακτηριστικά στην ψυχολογική κατάσταση του δικτάτορα αυξάνονταν. Αυτό οδήγησε επίσης σε αλλαγές στη στάση του απέναντι στους άλλους. Ήταν ήδη επιφυλακτικός με τον Μπέρια και συχνά απέφευγε να τον συναντήσει. Είχε ήδη συμπεριλάβει τους Μόλοτοφ, Βοσοσίλοφ και Μικογιάν στην κατηγορία των ύποπτων εχθρών. Στη μανιακή εμμονή του, άλλαζε περιοδικά τους αξιωματικούς της МГБ (σημ. μεταφ. Υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας) και εκείνους που τον υπηρετούσαν, ωστόσο κατά τη διάρκεια του απόγειου της περιόδου υποψίας ο Στάλιν απαίτησε να μεταφερθεί ο Χρουτσιόφ στη Μόσχα και τον έκανε γραμματέα της ΚΕ και της κομματικής επιτροπής της Μόσχας.

Αλλά ο Χρουτσιόφ δεν ήταν ικανοποιημένος με τη θέση ενός από τους γραμματείς της κεντρικής επιτροπής. Μετά τον Στάλιν, ο δεύτερος γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής ήταν ο Α. Ζντάνοφ, και μετά το θάνατό του, ο Γ. Μαλένκοφ. Ο Χρουτσιόφ ξεκίνησε από την παραδοχή ότι η κυρίαρχη θέση στην κεντρική επιτροπή καθιστούσε δυνατή την τοποθέτηση στελεχών σε όλες τις σφαίρες της κρατικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής με τον κατάλληλο τρόπο, τη διεύθυνση κομματικών οργανώσεων σε επίπεδο δημοκρατιών και περιοχών και την κατοχή στα χέρια του όλων των βασικών μοχλών της διοίκησης. Και ο Χρουτσιόφ φιλοδοξούσε να έχει τον πρώτο ρόλο σε αυτό το επίπεδο, τρέφοντας τα ίδια φιλόδοξα όνειρα με τον Μπέρια, αλλά επιλέγοντας άλλες μεθόδους για να επιτύχει τους στόχους του.

Σε προκαταρκτικές συζητήσεις, ο Χρουτσιόφ δήλωσε άμεσα ότι θα ήθελε να επικεντρωθεί εξ ολοκλήρου στη δουλειά του στην κεντρική επιτροπή του κόμματος και να απαλλαγεί από τα καθήκοντά του ως γραμματέας της επιτροπής της Μόσχας. Όλοι συμφώνησαν με αυτό, χωρίς να μπορούν να προβλέψουν τότε σε ποιες μοιραίες συνέπειες θα μπορούσε να οδηγήσει.

Ο Μολότοφ ήταν ως συνήθως απόμακρος, παγερός, σαν όλος ο αυξανόμενος αναβρασμός των παθών να μην τον αφορούσε.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ο διορισμός του βολικού, όχι ιδιαίτερα ανεξάρτητου και μετριοποθούς Γκ. Μαλένκοφ στη θέση του Προέδρου του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ φαινόταν αποδεκτός σε αυτό το στάδιο. Προς το παρόν, ήταν αποδεκτός και για τούς Μπέρια και τον Χρουτσιόφ, για καθένα από αυτούς – με τις ιδιαίτερες θέσεις τους και τους απώτερους στόχους τους.

.. Το αυτοκίνητο έτρεχε με ταχύτητα κατά μήκος της οδού Γκόρκι. Σε συντονισμό με αυτή τη φρενήρη κούρσα, ένας ασταμάτητος ειρμός σκέψεων, αναμνήσεων, ερωτημάτων και εικόνων στροβιλιζόταν στο μυαλό μου. Η οδός Γκόρκι έλαμπε με τα πολύχρωμα φώτα φαναριών, βιτρίνων, επιγραφών, σαν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Οχότνι Ριάντ. Η Κόκκινη Πλατεία μαγευτική και ήσυχη.

Κόβουμε στη γωνία μπροστά από την τοποθεσία Λόμπνι και οδηγούμε μέχρι την πύλη Σπάσκι. Ο σοφέρ επιβραδύνει απότομα το αυτοκίνητο. Και από τις δύο πλευρές, αξιωματικοί της φρουράς του Κρεμλίνου, με γούνινες χλένες και καπέλα, πλησιάζουν στα πλαϊνά παράθυρα. Αναγνωρίζουν, δεν απαιτούν έγγραφο και δίνουν σημάδι να περάσουμε.

Εδώ είναι η οδός Σπάσκαγια και η πλατεία Ιβανόφσκαγια. Παντού υπάρχει ένα είδος επίσημης σιωπής και μυστηρίου. Κρατικά πρόσωπα με το πάσο ανά χείρας, μπαίνοντας στην πύλη Σπάσκι, με γοργά βήματα, χωρίς καθυστέρηση ή στάση, συνήθως προχωρούν προς τα αριστερά μέσω μιας πύλης στο σιδερένιο τείχος στο κτίριο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ ή μέσω άλλου σημείου ελέγχου στα δεξιά, στο κτίριο του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ.

Η τεράστια πλατεία Ιβανόφσκαγια είναι πάντα άδεια. Μόνο κατά τακτά χρονικά διαστήματα οι φρουρές που αλλάζουν σε πολλά σημεία χτυπάνε δυνατά στο πλακόστρωτο και περιστασιακά μουγκρίζει κάποιο κυβερνητικό αυτοκίνητο. Και μόνο τις μέρες των κομματικών συνεδρίων, των συνεδριάσεων της κεντρικής επιτροπής και των συνεδριάσεων του Ανώτατου Σοβιέτ εμφανίζονται ουρές ανθρώπων στο Κρεμλίνο, και ακόμη και αυτές μόνο σε ορισμένα μέρη και σε ορισμένες κατευθύνσεις.

Σε αυτή την παγερή ηρεμία στον εγκέφαλο, σαν σε ένα καλειδοσκόπιο, έρχονται εικόνες της ταραχώδους ζωής του παλιού Κρεμλίνου. Εδώ, στα αριστερά της Πύλης Σπάσκι, τοποθετήθηκε η διαταγή για τις ληστείες και εδώ, στα δεξιά, στο χώρο του σημερινού κτιρίου του προεδρείου του ανώτατου σοβιέτ της ΕΣΣΔ και στη συνέχεια του θεάτρου του Κρεμλίνου, βρίσκονταν τα μοναστήρια Βοζνεσένσκι και Τσουντόφ. Μπροστά στην πλατεία του καθεδρικού ναού, όπως και στις μέρες μας, δέσποζαν οι καθεδρικοί ναοί της Ανάληψης και του Αρχάγγελου, ο ναός και το χρυσότρουλο καμπαναριό του Ιβάν του Μεγάλου με την βασιλική καμπάνα στα πόδια του. 

Από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ, η πλατεία Ιβανόφσκαγια έσφυζε.

Και τώρα σιωπή, τέτοια σιωπή…

Μετά το κτίριο του Υπουργικού Συμβουλίου, το αυτοκίνητο στρίβει δεξιά. Κάπου, στη στροφή, στη γωνία της πλατείας Τρόϊτσκαγια, βρισκόταν η αυλή του βογιάρου Μπορἰς Γκοντουνόφ. Εδώ είναι η πλατεία Οπλοστασίου (Арсенальная площадь) με το μνημειώδες κτίριο Αρσενάλ. Περνώντας δίπλα από το διαμέρισμα του Στάλιν, το αυτοκίνητο κατευθύνεται προς την πύλη Νικόλσκι. Εδώ, απέναντι από το Αρσενάλ, στο χώρο του πρώην ανακτόρου Τρουμπέτσκι, ο μεγάλος Ρώσος αρχιτέκτονας M. Καζάκοφ ανήγειρε ένα κτίριο για τη συνέλευση της αριστοκρατίας της Μόσχας το 1788, αλλά τελικά παραδόθηκε στα θεσμικά όργανα της Γερουσίας.

Τον Μάρτιο του 1918, αυτό το κτίριο έγινε η έδρα της σοβιετικής κυβέρνησης. Εδώ βρισκόταν το γραφείο του Λένιν και το εξαιρετικά λιτό διαμέρισμα τεσσάρων δωματίων, στο οποίο, αφού η κυβέρνηση μετακόμισε στη Μόσχα, ζούσε και εργαζόταν με τη γυναίκα του Nαντιέζντα Κρούπσκαγια και την αδελφή του Mαρία Ουλιάνοβα.

Ένα παλαιό πρόστυλο με σιδερένιο θόλο. Αυτή είναι η είσοδος στην αίθουσα γραφείων του Στάλιν και δεδομένου ότι όλα όσα συνδέονταν με το όνομά του θεωρούνταν ως μυστικά και κρυπτογραφημένα, αυτό το μέρος ονομάστηκε “γωνιά” και μια πρόσκληση εδώ ονομαζόταν “πρόσκληση στη γωνιά”.

Ένα μικρό, σκοτεινό λόμπι. Μια κρεμάστρα. Εδώ άφηνες τα ρούχα σου. Μόλις είχα βγάλει το παλτό μου όταν άκουσα το βουητὀ των αυτοκινήτων που πλησίαζαν, το χτύπημα των θυρών και το θόρυβο των φωνών. Φαίνεται ότι μετά την τηλεφωνική κλήση του Μιχαήλ Σουσλόφ σε μένα για την άμεση άφιξή μου, αποφασίστηκε στην “κοντινή” ντάτσα ότι τα μέλη του Προεδρείου δεν θα έπρεπε να μείνουν με τον αποθανόντα, αλλά να επιστρέψουν στη Μόσχα, στο γραφείο του Στάλιν, όπου συνήθως πραγματοποιούνταν οι συνεδριάσεις του πολιτικού γραφείου και εκεί να συζητήσουν όλα τα επείγοντα ζητήματα.

Με λίγα βήματα, πήραμε το ασανσέρ στον επάνω όροφο. Μια μικρή αίθουσα εισόδου. Στα δεξιά υπάρχει μια πόρτα σε ένα ευρύ διάδρομο. Εδώ μια τεράστια πόρτα οδηγούσε στην ευρύχωρη αίθουσα υποδοχής του Στάλιν. Μεγάλο τραπέζι και βαριές καρέκλες. Στο τραπέζι υπήρχαν συνήθως οι σημαντικότερες ξένες εφημερίδες – αμερικανικές, βρετανικές, γαλλικές κ.λπ. – στοίβες χαρτιού και μολυβιών. Από εδώ η πόρτα οδηγούσε στο γραφείο του βοηθού του Στάλιν A.N. Ποσκρέμπισεφ. Δίπλα στο γραφείο του, κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων του πολιτικού γραφείου ή των επισκέψεων στον Στάλιν, βρίσκονταν δύο ή τρεις συνταγματάρχες ή στρατηγοί από τη σωματοφυλακή του Στάλιν.

Αλλά σήμερα κανείς δεν ήταν στην αίθουσα υποδοχής ή στον Ποσκρέμπισεφ. Όλα τα παρευρισκόμενα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής προχώρησαν στο γραφείο του Στάλιν. Αμέσως κλήθηκα και εγώ.

Ένα οικείο, ευρύχωρο γραφείο. Στα δεξιά της εξώπορτας υπήρχαν ψηλά παράθυρα με θέα στην Κόκκινη Πλατεία. Λευκές μεταξωτές πτυχωτές κουρτίνες. Στη γωνία δίπλα σε ένα από τα παράθυρα υπήρχε ένα μεγάλο γραφείο. Σε αυτό είναι ένα μελανοδοχείο, βιβλία, χαρτιά, ένα πακέτο ακονισμένων μαύρων μολυβιών, τα οποία ο Στάλιν χρησιμοποίησε συχνότερα για τη δουλειά του. Ορισμένα μοντέλα αεροπλάνων.

Στα αριστερά, προς τον τοίχο, υπήρχε ένα μακρύ ορθογώνιο τραπέζι συνεδριάσεων καλυμμένο με ύφασμα, γύρω από το τραπέζι και στις εξοχές των καρεκλών. Το γραφείο είχε πάντα μια ανοιχτή πόρτα που οδηγούσε στο σαλόνι του Στάλιν. Μέσα από αυτή την ανοιχτή πόρτα, μπορούσε να δει κανείς μια τεράστια υδρόγειο. Στον τοίχο υπήρχαν τα πορτρέτα των Μαρξ, Λένιν, Σουβόροφ, Κουτούζοφ. Στην κορυφή του τραπεζιού συνεδριάσεων βρισκόταν η καρέκλα του προέδρου. Υπάρχει ένα όμορφο χαλί στο παρκέ πάτωμα.

Η ατμόσφαιρα αυτής της πρώτης συνεδρίασης του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής μετά το θάνατο του Στάλιν ήταν πολύ περίπλοκη για να περιγραφεί με μία μόνο φράση. Αλλά στους μήνες και τα χρόνια που ακολούθησαν, συχνά θυμόμουν εκείνη τη νυχτερινή συνάντηση στις ώρες και τα λεπτά που πάγωνε το σώμα του νεκρού δικτάτορα στην «κοντινή» ντάτσα.

Όταν όλοι μπήκαν στο γραφείο, άρχισαν να κάθονται στο τραπέζι συνεδριάσεων. Η προεδρική θέση του Στάλιν, την οποία κατείχε για σχεδόν 30 χρόνια, παρέμεινε κενή, κανείς δεν κάθισε πάνω της. Ο Γκ. Μαλένκοφ κάθισε στην πρώτη καρέκλα μετά την καρέκλα του Στάλιν, δίπλα του ο Ν. Χρουτσιόφ, σε κάποια απόσταση ο Β. Μολότοφ. Ο Λ. Μπέρια κάθισε στην πρώτη καρέκλα στα αριστερά, ο A. Μικογιάν κάθισε δίπλα του και οι άλλοι κάθισαν και στις δύο πλευρές.

Σε αυτή τη συνάντηση, εντυπωσιάστηκα από την έπαρση και τις φωνές δύο ανθρώπων, του Μπέρια και του Χρουτσιόφ, που δεν αντιστοιχούσαν στην περίσταση. Ήταν σε μια εύθυμη ένταση, πετώντας σκαμπρόζικες φράσεις πότε ο ένας πότε ο άλλος. Μια κέρινη ωχρότητα κάλυπτε το πρόσωπο του Μολότοφ και μόνο οι ελαφρά σηκωμένες κορυφογραμμές των φρυδιών πρόδιδαν την εξαιρετική ψυχική του ένταση. Ο Γκ. Μαλένκοφ ήταν εμφανώς αναστατωμένος και καταθλιπτικός. Λιγότερο ομιλητικός από το συνηθισμένο, ο Λ. Καγκάνοβιτς. Ένα ανάμεικτο αίσθημα υποκρυπτόμενης ανησυχίας, κατάθλιψης, ανησυχίας και περισυλλογής βασίλευε στο δωμάτιο.

Δεν ήταν μια τυπική συνάντηση με οργανωμένες δηλώσεις και διατυπωμένες αποφάσεις. Αποσπασματικές ερωτήσεις, επιφωνήματα, παρατηρήσεις διανθίζονταν με ιστορίες για κάποιες λεπτομέρειες των τελευταίων ημερών και ωρών του νεκρού. Επίσης, δεν υπήρχε επίσημος πρόεδρος. Αλλά είτε λόγω της πραγματικής κατάστασης που είχε αναπτυχθεί τις τελευταίες ημέρες, είτε επειδή το ζήτημα του νέου ρόλου του Μαλένκοφ είχε ήδη συζητηθεί στο κρεβάτι του ετοιμοθάνατου, όλοι στράφηκαν στον Μαλένκοφ. 

Συνόψισε στο ότι είχαν καταλήξει σε μια απόφαση.

Έτσι κι αλλοιώς, ορισμένα σοβαρά ζητήματα επιλύθηκαν κατά την πρώτη αυτή συνάντηση. Συμφώνησαν σε μια παθολογική-ανατομική εξέταση και ταρίχευση του σώματος του Στάλιν. Φαίνεται ότι ο Μ. Σουσλόφ και ο Π. Ποσπέλοφ έλαβαν εντολή να ετοιμάσουν αμέσως μια έκκληση από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΣΣΔ και το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ σε όλα τα μέλη του Κόμματος, σε όλους τους εργαζόμενους της Σοβιετικής Ένωσης για το θάνατο του Στάλιν.

Συστάθηκε μια κυβερνητική επιτροπή για να οργανώσει την κηδεία υπό την προεδρία του Ν. Χρουτσιόφ και με τη συμμετοχή των Λ. Καγκάνοβιτς, N. Σβέρνικ και άλλων.

Ομόφωνα και χωρίς πολλές συζητήσεις, αποφασίστηκε να δημιουργηθεί μια σαρκοφάγος με το ταριχευμένο σώμα του Στάλιν και να τοποθετηθεί στο Μαυσωλείο στην Κόκκινη Πλατεία, δίπλα στη σαρκοφάγο του Β.Ι. Λένιν. Ταυτόχρονα, κάποιος (δεν θυμάμαι ποιος) έκανε μια πρόταση να χτιστεί ένα μνημειώδες κτίριο-πάνθεον στη Μόσχα ως μνημείο της αιώνιας δόξας των δυο μεγάλων της σοβιετικής πατρίδας. Προοριζόταν ότι οι σαρκοφάγοι του Β.Ι. Λένιν και του Ι.Β. Στάλιν θα μεταφέρονταν στο πάνθεον από το μαυσωλείο καθώς και τα οστά σημαντικών προσωπικοτήτων που θάφτηκαν στο τείχος του Κρεμλίνου,. Θυμάμαι ότι ο Ν. Χρουτσιόφ πρότεινε να χτιστεί ένα τέτοιο πάνθεον στη νέα νοτιοδυτική περιοχή της Μόσχας. Τώρα όμως συμφωνήσαμε να μην προδικάσουμε για αυτό το θέμα. Θα υπήρχε χρόνος να το σκεφτούμε.

Συμφωνήθηκε να συγκληθεί ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής την επόμενη μέρα για να αποφασιστούν τα πιο επείγοντα ζητήματα της ηγεσίας του κόμματος και της χώρας.

… Οι πλατείες του Κρεμλίνου ήταν έρημες και σιωπηλές. Μέσα από τους έρημους νυχτερινούς δρόμους της Μόσχας, επέστρεψα στην Πράβντα για να εκδώσω το πένθιμο φύλλο.

Οι οδοκαθαριστές έξυναν τον πάγο από τα πεζοδρόμια με τον χαρακτηριστικό διαπεραστικό ήχο. Τεράστια σκεπασμένα φορτηγά ξεφόρτωναν έξω από τα μαγαζιά τροφίμων. Κυνηγημένοι από τον παγετό, κάποιοι περαστικοί κινούνταν βιαστικά. Τα βήματα κάποιας στρατιωτικής μονάδας που κινούνταν σε σχηματισμό άφηναν το αποτύπωμα τους στην άσφαλτο. Ένα αραιό χιονάκι έπεφτε αργά στην πόλη. Σαν να ήταν όλα όπως συνήθως, τίποτα δεν είχε αλλάξει στην παλιά πρωτεύουσα. Παρ ‘όλα αυτά, οδήγησα στο ZIS μου με την αίσθηση ότι κάτι είχε σπάσει στον βασικό μηχανισμό της γιγαντιαίας μηχανής του κράτους. Όλοι οι τροχοί, τα γρανάζια, οι ιμάντες – όλα εξακολουθούν να λειτουργούν ομαλά, και όμως συνέβη κάτι πολύ μεγάλο, πολύ σοβαρό, γεμάτο με τεράστιες συνέπειες για την τύχη της χώρας – και όχι μόνο της χώρας μας.

«Ωχ, όχι», έδιωξα τις ανήσυχες και αόριστες σκέψεις. – Ποιες είναι οι συνέπειες; Γιατί;»

Το ξερό χιόνι στροβιλιζόταν άτακτα μπροστά από τους προβολείς. Μέσα από το μισάνοιχτο πλαϊνό φύλλο του παραθύρου, ο αέρας έμπαινε μέσα και σφύριζε κάτι θλιβερό και ανησυχητικό.

Το ταριχευμένο σώμα του Στάλιν εκτέθηκε στο φέρετρο για αποχαιρετισμό στην Αίθουσα των Κιόνων στο Μέγαρο των Συνδικάτων. Μια θάλασσα από σημαίες και λουλούδια. Πένθιμες μελωδίες ορχήστρας και χορωδίας.

Σχεδόν τριάντα χρόνια πριν, σε αυτή την αίθουσα, ως φοιτητής της Κομσομόλ, αποχαιρέτησα τον Λένιν, τον άπειρα αγαπητό στο λαό. Τώρα είναι ο Στάλιν. Μεταξύ αυτών των δύο ιστορικών ορόσημων βρισκόταν μια μεγάλη εποχή κατά την οποία η χώρα έκανε ένα τεράστιο άλμα προς τα εμπρός. Μεταμορφώθηκε σε μια πολύ ισχυρή βιομηχανική-κολχόζνικη δύναμη, έγινε ο σημαιοφόρος της νέας εποχής. Αρκετές φορές κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών είχα την ευκαιρία να σταθώ στην τιμητική φρουρά: με μέλη της Πράβντα, με μέλη της κεντρικής επιτροπής με στρατιωτικούς ηγέτες. Το φέρετρο ήταν επικαλυμμένο με έντονο κόκκινο μετάξι, κόκκινο κάλυμμα που έφτανε στα πόδια του. κόκκινο μαξιλάρι. Και γύρω από το φέρετρο υπήρχαν τεράστια λευκά χρυσάνθεμα, λευκοί υάκινθοι, λευκές πασχαλιές, λευκά τριαντάφυλλα. Σε αυτό το φόντο των λευκών λουλουδιών, της κόκκινης κάλυψης του φέρετρου, του κόκκινου μαξιλαριού γεννιούνταν κάποιοι ακαθόριστοι, αλλά φοβικοί συνειρμοί.

Ο Στάλιν ήταν ντυμένος με τη στολή του στρατάρχη που είχε ο ίδιος επινοήσει για τον εαυτό του, παρότι οι ράφτες που τους είχε είχαν ανατεθεί έκαναν σχέδια που πίστευαν ότι όφειλαν να είναι κάπως υπερφυσικά και μοναδικά. Ο Στάλιν πήρε το χιτώνιο ενός συνηθισμένου στρατηγού, προσάρτησε σε αυτό από ένα ζευγάρι συνηθισμένων επιχρυσωμένων κουμπότρυπων και, εμφανιζόμενος με τέτοια ενδυμασία σε κάποιες συναντήσεις, έβαλε τέλος ο ίδιος στις περαιτέρω τελειοποιήσεις. Πάνω από την αριστερή τσέπη του χιτώνιου υπήρχαν πλάκες γαλονιών.

Το πρόσωπο του Στάλιν ήταν απίστευτα χλωμό και στην έκφρασή του εμφανίζονταν χαρακτηριστικά που δεν είχε ποτέ στη ζωή του, μια θλίψη σαν τη στιγμή του αποχωρισμού της ζωής του να βρισκόταν σε μεγάλη οδύνη. Αυτή η έκφραση διατηρήθηκε ακόμη και όταν βρισκόταν ήδη στη σαρκοφάγο στο μαυσωλείο.

Κοιτάζω τα χέρια του Στάλιν, χλωμά, με φαιές κηλίδες. Και σε μένα, αυτά τα χέρια φαίνονταν δυσανάλογα μεγάλα και ισχυρά.

Μια συνεχής ουρά ανθρώπων κινούνταν προς την Αίθουσα των Κιόνων από νωρίς το πρωί και όλη τη νύχτα. Και στους δρόμους και τις πλατείες των πόλεων και των κωμοπόλεων, στα χωριά και στους εργατικούς οικισμούς, μαζεύτηκαν άνθρωποι, τεράστιες μάζες ανθρώπων. Με ανησυχία και θλίψη, ρωτούσαν δυνατά ή με βουβά μάτια:

«Τι θα συμβεί τώρα;»

Στις συγκεντρώσεις πένθους, οι άνθρωποι εξέφραζαν τα συναισθήματα θλίψης τους χωρίς καμία προτροπή, με απόλυτη ειλικρίνεια. Το κύρος του Στάλιν ανάμεσα στις πλατιές μάζες ήταν πολύ υψηλό. Η παγκόσμιας σημασίας νίκη στον Πατριωτικό Πόλεμο, η ταχεία ανάκαμψη και η περαιτέρω ταχεία ανάπτυξη της οικονομίας, η κατάργηση του συστήματος διανομής, η ετήσια πτώση των τιμών και η απτή αύξηση της ευημερίας του λαού – όλα αυτά επιτεύχθηκαν με τον Στάλιν.

Η συντριπτική ήττα του φασισμού, η αυτοσυγκράτηση και η επινοητικότητα της προσέγγισης του Στάλιν στην επίλυση μιας σειράς σύνθετων διεθνών προβλημάτων και η στιβαρή πολιτική του για ειρήνη μεταξύ των λαών κέρδισαν το σεβασμό του Στάλιν όχι μόνο μεταξύ των εργαζομένων και της διανόησης, αλλά και μεταξύ ενός πολύ μεγάλου αριθμού πολιτικών ανδρών και κοινωνικών παραγόντων σε όλο τον κόσμο. Πλατείες, δρόμοι και ολόκληρες πόλεις στο εξωτερικό είχαν πάρει το όνομά τους από τον Στάλιν.

Υπό το φως των μεγαλειωδών νικών, ακόμη και τα εγκλήματα του 1937-1939 κατά κάποιο τρόπο ξεθώριαζαν και υποχωρούσαν στο μακρινό παρελθόν. Αντίθετα, πιστευόταν ότι αυτές οι φρικαλεότητες διαπράχθηκαν από κάποιους κακούς ανθρώπους χωρίς να το γνωρίζει ο Στάλιν και μόλις ο Στάλιν τις έμαθε, τιμώρησε ανελέητα τους ενόχους για παραβίαση του νόμου.

Η Πράβντα έλαβε μια τεράστια ροή τηλεγραφημάτων, επιστολών και άρθρων σχετικά με τον Στάλιν. Έγραφαν εξέχουσες δημόσιες προσωπικότητες από όλο τον κόσμο, συγγραφείς και επιστήμονες, εργάτες και κολχόζνικοι αγρότες, ενήλικες και παιδιά – άνθρωποι όλων των εθνικοτήτων της χώρας των σοβιέτ. Τα τηλέφωνά μου χτυπούσαν ασταμάτητα: όλοι μου ζήτησαν να δημοσιεύσω ένα άρθρο, ένα σημείωμα, ένα τηλεγράφημα με μια έκφραση θλίψης. Τι είναι αυτό – ανειλικρίνεια, προσποίηση; ΟΧΙ, δεν υπήρχε λόγος να είμαστε υποκριτές μπροστά στον νεκρό Στάλιν.

«Εμείς», έγραψε ο Αλεξάντερ Φαντέγιεφ,[5] «είμαστε παιδιά της εποχής του Στάλιν. Ό,τι καλύτερο έχουμε μέσα μας, στις πράξεις μας, έχει διαμορφωθεί, εκδηλώθηκε και εκδηλώνεται κάτω από την ισχυρή επιρροή της διδασκαλίας του Στάλιν, της οργανωτικής ιδιοφυΐας του Στάλιν, της προσωπικότητας του Στάλιν.

«Ο Στάλιν είναι ο μεγαλύτερος ανθρωπιστής που γνώρισε ποτέ ο κόσμος».

«Για πολλούς, πολλούς αιώνες το ιερό όνομα του Στάλιν θα λάμπει, φωτίζοντας το δρόμο για όλη την ανθρωπότητα». (φύλλο Πράβντα, 12/03/1953)

Και να μια επιστολή προς την Πράβντα από την λαϊκή καλλιτέχνιδα της ΕΣΣΔ A. K. Ταράσοβα:

«Μπορώ να δω τώρα το πρόσωπό του, το χαμόγελό του, τα άδολα μάτια του, νιώθω τη ζεστή χειραψία του. Πόσα πολλά δόθηκαν στον καθένα μας με τις σοφές, εμπνευσμένες οδηγίες και συμβουλές του, που βοηθούν στη δημιουργικότητα!» (12/03/1953)

Ο Λουί Αραγκόν:

«Άραγε δεν είναι σε αυτόν που χρωστάμε αυτό που είμαστε… Ήταν ένας μεγάλος δάσκαλος που η διάνοια, η γνώση και το παράδειγμα του διαπαιδαγώγησαν τους ανθρώπους του κόμματός μας, του κόμματος του Μορίς Τορέζ, [6] χιλιάδες από τα παιδιά του οποίου πέθαναν για την υπόθεση της ελευθερίας, προφέροντας την ύστατη στιγμή το όνομα του Στάλιν και το όνομα της Γαλλίας. (12.03)

Ο μεγάλος ηγέτης του κινεζικού λαού, Μάο Τσε Τουνγκ:

«Με απέραντη θλίψη ο κινεζικός λαός, η κινεζική κυβέρνηση κι εγώ προσωπικά μάθαμε για το θάνατο του πιο αγαπητού φίλου και μεγάλου δασκάλου του κινεζικού λαού, του συντρόφου Στάλιν.

Η νίκη της κινεζικής λαϊκής επανάστασης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη συνεχή φροντίδα, καθοδήγηση και υποστήριξη που έδωσε ο σύντροφος Στάλιν τα τελευταία 30 και πλέον χρόνια. Η άσβεστη φλόγα του συντρόφου Στάλιν θα φωτίζει πάντα το δρόμο του κινεζικού λαού».

Πολλές από τις επιστολές ήταν εκπληκτικές στο βάθος και την ειλικρίνεια των συναισθημάτων τους. Φαινόταν ότι τα θλιβερά λόγια ήταν ποτισμένα με σταγόνες αίματος καρδιάς, σπασμωδικά συρρικνωμένης από απέραντη θλίψη. Ανάμεσα σε πολλές χιλιάδες ανθρώπους, έγραψε και η ταλαντούχα Όλγκα Μπέργκολτς. Ήξερα τι πόνο είχε υπομείνει κατά τη διάρκεια των τρομερών χρόνων της αχαλίνωτης ανομίας. Ήξερα το ποτήρι της θλίψης που είχε πιει κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Λένινγκραντ. Και όμως η Όλγκα Μπέργκολτς, που υπέμεινε όλα τα βάσανα του παρελθόντος, έγραψε:

Η καρδιά μου αιμορραγεί.

Πολυαγαπημένε μας, ακριβέ μας!

Πιάνοντας γύρω το προσκεφάλι σου

Η πατρίδα κλαίει από πάνω σου.

Η πατρίδα κλαίει χωρίς να σκουπίζει

Τα δάκρυα που κυλούν στο πρόσωπό 

Με όλη μου τη ζωή ορκίζομαι

Στον ηγήτορα,

Τον αρχηγό

Τον πατέρα

Αγαπημένε μας, είσαι μαζί μας, μαζί μας,

Σε κάθε καρδιά ζεις, αναπνέεις,

Ηλιοφώτεινη η σημαία μας,

Η δόξα μας, η ψυχή μας!

Ο Παλμίρο Τολιάτι:

«Χάσαμε ένα άνθρωπο, στον οποίο οι καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων, οι καρδιές ολόκληρων εθνών, στράφηκαν με την πιο μεγάλη αγάπη, αφοσίωση και σεβασμό, τόσο εκείνοι που έχουν ήδη αποτινάξει το ζυγό της σκλαβιάς όσο και εκείνοι που εξακολουθούν να αγωνίζονται για την απελευθέρωσή τους. Μας άφησε η  πιο μεγάλη ιδιοφυΐα, ο γίγαντας της σκέψης και της δράσης!» (14/03/1953)

Ο πρωθυπουργός της Ινδίας Γιαβαχαρλάλ Νεχρού:

«Ο θάνατος απέσπασε από τον σύγχρονο κόσμο μια προσωπικότητα εξαιρετικών ταλέντων και μεγάλων επιτευγμάτων. Η ιστορία της Ρωσίας και ολόκληρου του κόσμου θα φέρει πάντα τα αποτυπώματα των προσπαθειών και των επιτευγμάτων του!» (07/03/1953)

Ο Αλεξάντρ Τβαρντόφσκι:

Αυτή την ώρα της μεγάλης θλίψης

Τις λέξεις δεν θα βρω,

Μέχρι το τέλος να εκφράσουν

Τη δυστυχία όλου του λαού (07/03/1953)

Μπριγαδιέρα μπριγάδας τρακτέρ, ηρωΐδα της σοσιαλιστικής εργασίας Π. Ανγκελίνα:

«Στάλιν! Αυτό το όνομα, που το περιβάλλει ανόθευτος σεβασμός και η αγάπη των ανθρώπων, γράφω βαθιά στην καρδιά μου. Ο μεγάλος Στάλιν με δίδαξε, μια απλή αγρότισσα, κόρη ενός δουλευτάρη ακτήμονα, να ζω και να εργάζομαι για το καλό της χώρας μου, για το λαό μου. (08/03/1953)

Ο Μιχαήλ Σολόχοφ: [7]

«Το κόμμα, ο σοβιετικός λαός, οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου ορφάνεψαν. Πατέρα, αντίο! Αντίο, αγαπημένε και μονάκριβε πατέρα μέχρι την τελευταία σου πνοή! Πόσα σου χρωστάμε. Θα είσαι για πάντα μαζί μας και με εκείνους που έρχονται στη ζωή μετά από εμάς». (08/03/1953)

Ο στρατάρχης Α.Μ. Βασιλέφσκι:

«Οι σοβιετικοί στρατιώτες έχασαν τον αγαπημένο τους πατέρα και ιδιοφυή ηγέτη, τον στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης, σύντροφο Στάλιν, του οποίου το όνομα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με ολόκληρη την ιστορία του σοβιετικού στρατού και του πολεμικού ναυτικού της ΕΣΣΔ, με όλες τις ένδοξες νίκες τους επί των εχθρών της πατρίδας μας». (9.03)

Ο Μιχαήλ Ισακόφσκι:

Όλα όσα λέγονταν ευτυχία από τους ανθρώπους,

Από τα χέρια του μας δόθηκε.

Και παρόλο το  πόσα δάκρυα χύθηκαν γι ‘αυτόν,

Δεν του αρμόζει να τον θρηνήσεις παρόλα αυτά.. (9/03/1953)

Έτσι ξεχύνονταν τα συναισθήματα θλίψης ενός τεράστιου αριθμού ανθρώπων.

Ο κρύος άνεμος του Μαρτίου σφύριζε διαπεραστικά μέσα από τους σωλήνες αποχέτευσης, χτυπούσε με λύσσα τις πόρτες στις εισόδους, σήκωνε τα περσινά μαυρισμένα φύλλα των δέντρων, τις πεταμένες σελίδες των εφημερίδων και τα σπιρτόκουτα κατά μήκος των πεζοδρομίων.

Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών πένθους, ήμουν απασχολημένος με τις συντακτικά καθήκοντα όλο το εικοσιτετράωρο, και στη μνήμη μου εμφανίζονταν η μία μετά την άλλη οι εικόνες των συναντήσεών με τον Στάλιν: η Κόκκινη Πλατεία, το Θέατρο Μπολσόι, η Αίθουσα Αντρέεβσκι, το Παλάτι του Κρεμλίνου, το ιδιαίτερο γραφείο του Στάλιν, η αίθουσα συνεδριάσεων του πολιτικού γραφείου, η αίθουσα Σβερντλόφ. Αλλά πάνω απ όλα, και αναπόφευκτα, φανταζόμουν το μικρό δωμάτιο – τη βιβλιοθήκη στην “κοντινή” ντάτσα, με τον Στάλιν να είναι κατάχαμα στο πάτωμα δίπλα στο ντιβάνι.

Από αυτό το δωμάτιο είχα αναμνήσεις από τον Στάλιν ως επιστήμονα.

Τόσο ζωηρά φαντάστηκα όλο το επεισόδιο στην εξέλιξη του.

Ήταν απόγευμα Κυριακής. Η γυναίκα μου και εγώ πήγαμε να ξεκουραστούμε στο θέατρο οπερέτας. Όλα πήγαιναν καλά και διασκεδαστικά. Η τελευταία πράξη είχε αρχίσει. Ξαφνικά, κάποιος ψιθύρισε βιαστικά στο αυτί μου:

-Σύντροφε Σεπίλοφ, σε παρακαλώ φύγε επειγόντως – σε καλεί το Κρεμλίνο.

Από το γραφείο του διευθυντή, κάλεσα τον αριθμό τηλεφώνου που μου δόθηκε.

-Ο σύντροφος Σεπίλοφ; Ο Τσερνούχα εδώ. Ο σύντροφος Στάλιν σας ζητά να τον καλέσετε.

-Σύντροφε, Τσερνούχα είμαι σε ένα θέατρο, και μάλιστα πολύ ελαφρύ. Δεν υπάρχει τηλέφωνο του Κρεμλίνου εδώ. Αν μου επιτρέπετε, θα οδηγήσω μέχρι το σοβιέτ της Μόσχας, το οποίο δεν είναι μακριά, και θα σας καλέσω από εκεί.

Τσερνούχα:

-Δεν χρειάζεται αυτό. Ανέφερα στο σύντροφο Στάλιν πού ήσασταν και τον ρώτησα αν έπρεπε να σας ενοχλήσω. Είπε να τον ενοχλήσετε και να τον καλέσετε. Τηλεφωνήστε του, περιμένει σε ένα απλό τηλέφωνο. Εδώ είναι ο αριθμός.

Τηλεφώνησα.

Μια πολύ οικεία, ήσυχη, υπόκωφη φωνή απάντησε αμέσως στο τηλέφωνο:

-Στάλιν.

Αναφέρθηκα και είπα γεια.

Στάλιν:

-Είπαν  ότι είστε στο θέατρο; Κάτι ενδιαφέρον;

Εγώ:

-Ναι, μια πολύ ελαφριά μουσική κωμωδία.

Στάλιν:

-Θα ήταν απαραίτητο να μιλήσουμε. Θα μπορούσατε να έρθετε να με δείτε τώρα;

Εγώ:

-Μπορώ.

Στάλιν:

-Δεν σας είναι κρίμα να αφήσετε το θέατρο;

Εγώ:

-Όχι, δεν μου είναι κρίμα.

Στάλιν:

-Λοιπόν, τότε ελάτε στην “κοντινή”. Ο Τσερνούχα θα τα τακτοποιήσει όλα για σας.

Λίγα λεπτά αργότερα ήμουν στο Κρεμλίνο με τον Β. Τσερνούχα. Έδωσε όλες τις απαραίτητες εντολές. Και τώρα έτρεχα κατά μήκος της Μοζάικα. Προφανώς, η προειδοποίηση δόθηκε κατά μήκος της διαδρομής, επειδή στην Ποκλόναγια Γκόρα η μπάρα σηκώθηκε με ταχύτητα αστραπής όταν πλησίασα. Οι πράσινες πύλες της “κοντινής” ντάτσας άνοιξαν επίσης αμέσως. Και τώρα να είμαι στην μπροστινή πόρτα της ντάτσας. Ένας συνταγματάρχης της κρατικής ασφάλειας με συνάντησε στα σκαλιά, με οδήγησε στην είσοδο και αμέσως σχεδόν εξαφανίστηκε αθόρυβα. Και μάλιστα κατά τη διάρκεια των δυόμισι ωρών της παραμονής μου στη ντάτσα δεν είδα ούτε ένα άτομο από τη φρουρά.

Έβγαλα το παλτό μου στην κρεμάστρα και όταν γύρισα, είδα τον Στάλιν να βγαίνει από την πόρτα του γραφείου του. Φορούσε το αιώνιο γκρίζο χιτώνιο και το γκρι παντελόνι του, αυτό που φορούσε συνήθως πριν από τον πόλεμο, πρέπει να ήταν περίπου εδώ και είκοσι χρόνια. Σε μερικά σημεία το χιτώνιο ήταν επιμελώς μπαλωμένο. Αντί για μπότες, είχε παντόφλες στα πόδια του και το παντελόνι του ήταν χωμένο σε κάλτσες στο κάτω μέρος.

Με χαιρέτησε και είπε:

-Ας πάμε σε αυτό το δωμάτιο, θα είμαστε πιο ήσυχα εκεί.

Αυτό ήταν το πρώτο δωμάτιο στα δεξιά της εισόδου, το οποίο αποκαλώ διστακτικά βιβλιοθήκη, και στο οποίο ο Στάλιν υπέστη αργότερα το καταστροφικό εγκεφαλικό.

Μετά από πρόσκληση του οικοδεσπότη, κάθισα σε μια καρέκλα  δίπλα στο τραπέζι, στην οποία τοποθέτησα το σημειωματάριο και το μολύβι μου. Αλλά ο Στάλιν κοίταξε αμέσως αποδοκιμαστικά αυτά τα δημοσιογραφικά μέσα. Συνειδητοποίησα ότι δεν έπρεπε να γράψω. Στον Στάλιν δεν άρεσε καθόλου να γράφονται τα λόγια του! Στη συνέχεια, στις συναντήσεις του μαζί μας, τους οικονομολόγους που εργάζονταν για το εγχειρίδιο της πολιτικής οικονομίας, μας έκανε επανειλημμένα παρατηρήσεις:

-Γιατί βουτάτε το πρόσωπό σας μέσα στο χαρτί και γράφετε; Ακούτε και σκεφτόσαστε!

Και έπρεπε να κάνουμε κρυφά κάποιες ιερογλυφικές σημειώσεις στα γόνατά μας και στη συνέχεια να τις αποκρυπτογραφούμε.

Αλλά εδώ η συζήτηση ήταν πρόσωπο με πρόσωπο και αποκλείστηκε το απαρατήρητο γράψιμο.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της συζήτησης, ο Στάλιν δεν κάθισε ποτέ. Περπατούσε πάνω-κάτω στο δωμάτιο με τα συνηθισμένα αργά βήματά του, κινώντας τα πόδια του κἀπως σαν πάπια.

-«Λοιπόν», άρχισε ο Στάλιν. Κάποτε θέσατε το ζήτημα της προώθησης του θέματος ενός εγχειριδίου πολιτικής οικονομίας. Τώρα ήρθε η ώρα να καταπιαστούμε με  το βιβλίο πραγματικά. Στη χώρα μας ο Λεόντιεφ μονοπώλησε αυτή την προσπάθεια και την έθαψε. (Το αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, Μ.Α. Λεόντιεφ, ετοίμασε κάποια αρχικά σχέδια του εγχειριδίου, αλλά δεν έγιναν δεκτά από τον Στάλιν. Ντ..Σεπ.) Δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Πρέπει να οργανώσουμε τα πάντα διαφορετικά εδώ. Σκεφτόμαστε να σας βάλουμε στην συντακτική ομάδα . Πώς νιώθετε γι’ αυτό;

Ευχαρίστησα για την τιμή και την εμπιστοσύνη.

Ο Στάλιν συνέχισε:

-Και ποιον άλλο προτείνετε στην ομάδα των συγγραφέων;

Δεν ήμουν προετοιμασμένος για αυτή την ερώτηση, αλλά αφού σκέφτηκα για λίγο, ανέφερα τα ονόματα δύο από τους πιο καταρτισμένους καθηγητές οικονομικών.

Γελώντας, ο Στάλιν είπε:

-Λοιπόν, μόλις τώρα αποκαλύψατε την φράξια σας!

Δεν είχα ούτε ιδιαίτερα ευνοϊκή ούτε προφανώς αρνητική προσέγγιση προς τους καθηγητές που είχα κατονομάσει, αλλά ένιωσα ότι από τη βιαστική σύστασή μου θα μπορούσαν να εξαχθούν τα πιο απροσδόκητα συμπεράσματα. Αυτός είναι ο λόγος που είπα ότι το ζήτημα των συντακτών απαιτεί μια πιο προσεκτική εξέταση.

Στάλιν:

-Έχετε διαβάσει το τελευταίο προσχέδιο του εγχειριδίου; Τι πιστεύετε γι’ αυτό;

Εξέθεσα τις εκτιμήσεις και τις παρατηρήσεις μου με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία, θεωρώντας ότι ήταν σημαντικό για την υπόθεση να αποσπάσει όσο το δυνατόν περισσότερες παρατηρήσεις, σκέψεις και συμβουλές από τον ίδιο τον Στάλιν, όχι από μένα, αλλά για το πώς να διαρθρωθεί ένα εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας. Και μετά, για δυόμισι ώρες, ο Στάλιν μιλούσε σχεδόν μόνος.

Αργότερα πείστηκα ότι πολλά από αυτά που μοιράστηκε μαζί μου, τα παρουσίασε στη συνέχεια στην ομάδα των συγγραφέων. Γενικά, από κάποιες άλλες περιπτώσεις είχα την εντύπωση ότι ο Στάλιν θεωρούσε απαραίτητο σε ορισμένες περιπτώσεις να σκέφτεται δυνατά εκ των προτέρων και να ελέγχει έτσι μερικές από τις ιδέες και τις εκφράσεις του. Αυτό προέκυπτε από την εξαιρετική αίσθηση ευθύνης του Στάλιν, όχι μόνο για κάθε λέξη, αλλά για κάθε ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί στο λόγο του.

Σε αυτόν τον τομέα, η αντίθεση σε σχέση με τον Στάλιν ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή όταν ο Χρουτσιόφ ήρθε στην εξουσία.

Ο Χρουτσιόφ έπασχε από παθολογική επιπολαιότητα και έχανε κάθε αίσθηση ευθύνης για τα λόγια του. Σαν επίδειξη παλληκαρισμού, ο Χρουτσιόφ μπορούσε αυθόρμητα, ας πούμε, σε μια δημόσια ομιλία να δώσει τελεσίγραφο στις συμμαχικές μεγάλες δυνάμεις: «Υπογράψτε μια συνθήκη ειρήνης με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας μέσα σε έξι μήνες (μέχρι τον Μάιο). Αν αυτό δεν γίνει, τότε…» – ακολουθούμενη από άμεσες απειλές σχετικά με το ότι η Σοβιετική Ένωση έχει ένα τέτοιο απόθεμα ατομικών βομβών που μπορεί να κατεδαφίσει τα πάντα στην υδρόγειο, κλπ.

Κατά τη διάρκεια των τριάντα χρόνων της ηγεσίας του Στάλιν, όλοι οι πολιτικοί του κόσμου είχαν συνηθίσει να αντιμετωπίζουν με τη μέγιστη σοβαρότητα κάθε λέξη των «ρώσων», των «μπολσεβίκων» που δεν πέταγαν λόγια του αέρα. Και, φυσικά, παραδοσιακά, ένα τέτοιο τελεσίγραφο από τον Χρουτσιόφ ακολουθούνταν από επιπλέον δισεκατομμύρια κονδυλίων για την αύξηση της παραγωγής όπλων. Τα γενικά επιτελεία των Ηνωμένων Πολιτειών, της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και του ΝΑΤΟ άρχιζαν να λαμβάνουν προληπτικά μέτρα για την προστασία του Δυτικού Βερολίνου από τη «ρωσική εισβολή». Ολόκληρος ο κόσμος ήταν σε κατάσταση αναμονής πολέμου. Αλλά καθώς πλησίαζε το τελεσίγραφο του Μάϊου, ο Χρουστσιόφ επαναλάμβανε ξανά το τελεσίγραφό του, αναβάλλοντας την προθεσμία για τον Μάιο του επόμενου έτους. Το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο.

Είναι απολύτως κατανοητό ότι τα ιμπεριαλιστικά μονοπώλια όπλων είχαν ωφεληθεί περισσότερο από αυτή τη λεκτική ανευθυνότητα.

Πολλές από τις άλλες δημόσιες ομιλίες του Χρουτσιόφ είχαν το ίδιο αποτέλεσμα. Ακριβώς όπως μια φλύαρη μαγείρισσα δεν μπορεί να αντισταθεί στο να πει στη γειτόνισσά τι παρατήρησε στους οικοδεσπότες της, έτσι κι ο Χρουτσιόφ ήταν απολύτως ανίκανος να σιωπήσει, ακόμα και στο να κρατήσει κρατικά μυστικά. Κυριολεκτικά ξεχείλιζε από μια ακατανίκητη ανάγκη να καυχηθεί για όσα είχε μάθει ή δει.

Να ένα παράδειγμα τέτοιας δημόσιας ομιλίας:

-Χθες επισκέφθηκα ένα από τα εργοστάσια στρατιωτικών πυραύλων μας. Γνωρίζετε ότι έχουμε ήδη θέσει την παραγωγή βαλλιστικών πυραύλων στη γραμμή συναρμολόγησης. Κάθε λεπτό, οι πύραυλοι βγαίνουν από τον ιμάντα συναρμολόγησης σαν λουκάνικα.

Φυσικά, οι ειδικευμένοι εμπειρογνώμονες των γενικών επιτελείων των ιμπεριαλιστικών χωρών ήταν σε θέση να εκτιμήσουν  σοβαρά και προσεκτικά πόση αλήθεια υπήρχε σε αυτή τη φλυαρία. Αλλά το πρόβλημα ήταν ότι κάθε μια από τέτοιες ομιλίες του Χρουστσιόφ ακολουθούνταν από νομοσχέδια στο Κογκρέσο των ΗΠΑ και στα κοινοβούλια των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων σχετικά με πρόσθετες πιστώσεις για εξοπλισμούς, προκειμένου να καλύψουν τη διαφορά με την ΕΣΣΔ, η οποία είχε ήδη «θέσει την παραγωγή πυραύλων στη γραμμή συναρμολόγησης».

Όταν, το 1961, ο Αμερικανός κατάσκοπος Πάουερς εισέβαλε στον εναέριο χώρο της ΕΣΣΔ με ένα ειδικό αεροσκάφος Lockheed U-2 μέχρι τα Ουράλια και καταρρίφθηκε από την αεράμυνα μας, ο Χρουτσιόφ έκανε μια δημόσια δήλωση:

• Τώρα έχουμε τέτοια αυτόματα αντιαεροπορικά συστήματα και τέτοια αντιπυραυλικά όπλα που μπορούμε να καταρρίψουμε μια μύγα στο διάστημα χωρίς να χάσουμε εκατοστό!

Ήταν μια κενή καυχησιά. Αλλά χρησίμευσε σαν αφορμή για μεγάλες πρόσθετες πιστώσεις του υπουργείου άμυνας των ΗΠΑ.

Αντίθετα ακόμη και σε ιδιωτικές συνομιλίες, ο Στάλιν μιλούσε πολύ συγκρατημένα και διατύπωνε τις σκέψεις του πολύ προσεκτικά και με ακρίβεια.

Στη νυχτερινή συνομιλία που περιγράφηκε παραπάνω, ο Στάλιν έθιξε ένα ευρύ φάσμα θεωρητικών προβλημάτων. Μίλησε για την εποχή της μανιφακτούρας και της μηχανής κατά την ανάπτυξη του καπιταλισμού, για τους μισθούς εργασίας στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, για την βασική καπιταλιστική συσσώρευση, για τον προ-μονοπωλιακό και μονοπωλιακό καπιταλισμό, για το αντικείμενο της πολιτικής οικονομίας, για τους μεγάλους κοινωνικούς ουτοπιστές, για τη θεωρία της υπεραξίας, για τη μέθοδο της πολιτικής οικονομίας και για πολλά άλλα αρκετά περίπλοκα πράγματα.

Μίλησε ακόμη και για τις δυσνόητες κατηγορικές έννοιες της πολιτικής οικονομίας πολύ χαλαρά και απλά. Υπήρχε η αίσθηση ότι τα πάντα είχαν αποθηκευθεί στη μνήμη του διεξοδικά τακτοποιημένα εδώ και πολύ καιρό. Στην ανάλυσή του για τις αφηρημένες (σημ. μεταφ.: κοινωνικο-οικονομικές) κατηγορίες, έκανε εύστοχες ιστορικές αναφορές στην ιστορία της πρωτόγονης κοινωνίας, της αρχαίας Ελλάδας, της Ρώμης και του Μεσαίωνα πολύ ελεύθερα και πολύ εύστοχα. Φαινόταν ότι μπορούσε να συνδέσει τις πιο αφηρημένες έννοιες με φλέγοντα ζητήματα της εποχής μας. Σε όλα μπορούσε κανείς να διακρίνει την τεράστια εμπειρία ενός μαρξιστή προπαγανδιστή και πολιτικού συγγραφέα.

Ήμουν απόλυτα πεπεισμένος ότι ο Στάλιν γνώριζε καλά τα κείμενα των κλασικών έργων του Μαρξ και του Λένιν. Έτσι, για παράδειγμα, αναπτύσσοντας την επιχειρηματολογία του για τις περιόδους της μανιφακτούρας και μηχανών στην ιστορία του καπιταλισμού, ο Στάλιν πήγε στο ράφι και έβγαλε τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου του Μαρξ. Ο τόμος ήταν παλιός, τριμμένος και μάλλον κάπως λερωμένος,  ήταν προφανές ότι είχε χρησιμοποιηθεί πολύ. Χωρίς καν να κοιτάξει τον πίνακα περιεχομένων και να γυρίσει τις σελίδες, ο Στάλιν βρήκε γρήγορα στα διάφορα κεφάλαια του Κεφαλαίου εκείνες τις δηλώσεις του Μαρξ με τις οποίες ήθελε να επιβεβαιώσει τις σκέψεις του.

Προσπαθώντας να αποδείξει την ορθότητα της θέσης του με επιχειρήματα θεωρητικής, λογικής και ιστορικής φύσης, ο Στάλιν είπε:

-Αλλά δεν πρόκειται μόνο για τον Μαρξ. Πάρτε τον τρόπο που ο Λένιν έθεσε αυτά τα ερωτήματα.

Ο Στάλιν επέστρεψε στα ράφια, φυλλομέτρησε τα βιβλία για κάμποση ώρα, αλλά δεν βρήκε τη σωστή πηγή. Έφυγε από το δωμάτιο και επέστρεψε λίγα λεπτά αργότερα με έναν ογκώδη τόμο που είχε επίσης πολυδιαβαστεί. Αποδείχθηκε ότι ήταν το έργο του Λένιν «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία». Ο Στάλιν, όπως και στο Κεφάλαιο του Μαρξ, βρήκε εύκολα και παρέθεσε τα αποσπάσματα που χρειαζόταν στη μελέτη του Λένιν.

Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο Στάλιν επέκρινε μερικές από τις θέσεις του Ένγκελς σχετικές με το θέμα της συζήτησης, και αυτή η κριτική δεν μου φάνηκε αδικαιολόγητη.

Περπατώντας πάνω-κάτω στο δωμάτιο, ο Στάλιν κάπνιζε την πίπα του σχεδόν συνεχώς. Πήγαινε στο τραπέζι όπου καθόμουν, έπαιρνε ένα τσιγάρο από ένα κουτί, το έσπαγε κατάλληλα και γέμιζε την πίπα του με καπνό από τη θήκη «φυσιγγίων». Προς το τέλος της συζήτησης, πήρε ένα παχύ πούρο από κάπου, το άναψε, το έβαλε στην πίπα του και το δωμάτιο γέμισε με έντονο άρωμα νικοτίνης.

Διάλεξα την κατάλληλη στιγμή και είπα:

-Σύντροφε Στάλιν, καπνίζετε πολύ, ίσως δεν θα έπρεπε.

                 Στάλιν:

-Και σεις είστε απρόσεκτος. Δεν το πολυτραβάω μέσα. Απλά πουφ-πουφ: Παλιότερα το τράβαγα μέσα, όχι τώρα πια.

Δεν μπορούσα παρά να εντυπωσιαστώ από την ύψιστη σημασία που απέδιδε στη θεωρία.

Είπε για παράδειγμα:

-Λοιπόν, εσείς και οι συνάδελφοί σας αναλαμβάνετε να γράψετε ένα εγχειρίδιο για την πολιτική οικονομία. Πρόκειται για μια ιστορική υπόθεση. Χωρίς ένα τέτοιο εγχειρίδιο, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε. Ο κομμουνισμός δεν γεννιέται, όπως η Αφροδίτη, από τον αφρό της θάλασσας. Και δεν θα μας τον σερβίρουν στο πιάτο. Χτίζεται από εμάς τους ίδιους σε επιστημονική βάση. Η ιδέα των Μαρξ-Λένιν για τον κομμουνισμό πρέπει να υλοποιηθεί, να γίνει πραγματικότητα. Πώς; Μέσω της δουλειάς σε επιστημονική βάση.

Για να γίνει αυτό, οι άνθρωποι μας πρέπει να γνωρίζουν την οικονομική θεωρία και τους οικονομικούς νόμους. Αν τα γνωρίζουν, θα λύσουμε όλα τα προβλήματα. Αν δεν τα ξέρουν χαθήκαμε. Δεν θα πετύχουμε κανένα κομμουνισμό.

Γνωρίζουν οι άνθρωποι [8] μας την οικονομική θεωρία; Δεν ξέρουν τίποτα. Οι παλιοί ξέρουν – οι παλιοί μπολσεβίκοι. Το μελετήσαμε το Κεφάλαιο. Τον Λένιν με το παραπάνω. Γράφαμε, κρατάγαμε σημειώσεις. Οι φυλακές και οι εξορίες μας βοήθησαν σ’ αυτό. Καλοί δάσκαλοι γίναμε. Και τι γίνεται με το νέο δυναμικό, τα νέα στελέχη; Δεν γνωρίζουν τον Μαρξ και τον Λένιν. Μαθαίνουν από τσιτάτα και σπαράγματα.

Το βιβλίο σας πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι ούτε πασαλίματα, ούτε συλλογή τσιτάτων. Όχι. Πρέπει να ξεκαθαρίζει καλά όλους τους οικονομικούς νόμους, όλες τις έννοιες και τις κατηγορίες που βρίσκονται στο Κεφάλαιο, στον Μαρξ και στον Λένιν. Μετά από ένα τέτοιο εγχειρίδιο, ο οποιοσδήποτε να μπορεί να προχωρεί στα έργα του Μαρξ και του Λένιν. Τότε θα έχουμε μορφωμένους μαρξιστές. Θα διαχειριστούν την οικονομία ορθολογικά σε επιστημονική βάση. Χωρίς αυτό, οι άνθρωποι θα εκφυλιστούν. Θα χαθούμε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο χρειαζόμαστε το εγχειρίδιο της πολιτικής οικονομίας όπως τον αέρα.

Ο Στάλιν είπε αρκετές φορές, με πολύ ζωηρούς όρους, ότι το ζήτημα είναι «είτε, είτε». Είτε οι  άνθρωποι μας θα κατακτήσουν τη μαρξιστική οικονομική θεωρία, και τότε θα βγούμε νικητές στη μεγάλη μάχη για μια νέα ζωή. Είτε δεν θα μπορέσουμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, και τότε – τέλος!

Έβγαλε την πίπα από το στόμα του και έκανε απότομες κινήσεις στο λαιμό του, σαν να τον έκοβε.

-«Φυσικά», συνέχισε ο Στάλιν, «γι’ αυτό είναι απαραίτητο να τελειοποιηθούν τα πάντα στο εγχειρίδιο, να ζυγιστεί κάθε λέξη. Τι γίνεται τώρα; Διάβασα τι έκανε η ομάδα του Λεόντιεφ. Τόση φλυαρία! Τόσες ανοησίες! Ξαφνικά, αρχίζουν να κατηγορούν τους ιμπεριαλιστές: είστε τέτοιοι και τέτοιοι· Τότε, ξαφνικά, αρχίζουν σαν τα σκαρώματα της Κομσομόλ, αγοραία αγκιτάτσια. Ο οδηγός πρέπει να επηρεάζει τη συνείδηση, να βοηθά στην εκμάθηση των νόμων της κοινωνίας. 

Πάρτε ως πρότυπο, πώς έγραψε ο Μαρξ, το «Κεφάλαιο», πώς έγραψε ο Λένιν την «Ανάπτυξη του καπιταλισμού…». Λάβετε υπόψη ότι δεν μπορείτε να το κάνετε στα ελαφρά. Μπορεί να «μπλεχτούμε» με κάθε λέξη που λέτε.

Εκμεταλλευόμενος την παύση, ρώτησα:

-Μπορούμε να υπολογίζουμε ότι θα επεξεργαστείτε αυτό που ετοιμάζουμε;

Στάλιν:

-Ας δούμε πώς το γράφετε. Αλλά το μοντάρισμα μου δεν θα σας κάνει ευκολότερα τα πράγματα, ωστόσο δεν θα σας απογοητεύσω.

Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ο Στάλιν με ρώτησε ξαφνικά:

-Πότε γράφετε τα άρθρα σας, τις επιστημονικές εργασίες, χρησιμοποιείτε στενογράφο;

Απάντησα αρνητικά.

-Γιατί;

-Γράφω αργά. Επανέρχομαι στο γραπτό κείμενο πολλές φορές. Βάζω ένθετα, παραλλαγές φράσεων και ολόκληρες παραγράφους. Εν ολίγοις, όλη την ώρα, όσο δουλεύω, χτενίζω αυτό που έχω γράψει. Δεν μπορώ να το κάνω αυτό αν δεν έχω το κείμενο μπροστά μου. Επίσης, δεν χρησιμοποιώ ποτέ στενογράφο. Δεν μπορώ να δουλέψω όταν τριγυρνάει εδώ γύρω. 

Συζητώντας, βγήκαμε στο βεστιάριο. Καπνίζοντας πάλι πίπα, ο Στάλιν με ρώτησε:

-Πηγαίνετε στα καταστήματα, στην αγορά;

Απάντησα πολύ σπάνια.

-Γιατί;

-Κατά κάποιο τρόπο, δεν έχω καθόλου ελεύθερο χρόνο.

Στάλιν:

-Δίχως λόγο. Ένας οικονομολόγος πρέπει να βρίσκεται εκεί. Σε τελική ανάλυση, όλα τα αποτελέσματα της δουλειάς μας στην οικονομία αντικατοπτρίζονται εκεί.

Ο Στάλιν πρόσφερε το χέρι του και κατευθύνθηκα προς την πόρτα. Δεν υπήρχε ψυχή στο λόμπι.

Στάλιν:

-Ναι, ξέχασα να σας καλέσω αυτοκίνητο!

Μπήκε πίσω στο βεστιάριο και κάτι είπε στο τηλέφωνο.

Βγήκα στην έξοδο. Σαν φρουροί σε σκοπιά, υψώνονταν παγωμένα τα έλατα. Επικρατούσε απόλυτη σιωπή. Από το πουθενά, ένας συνταγματάρχης της φρουράς εμφανίστηκε στην πόρτα. Ακούστηκε ο θόρυβος ενός αυτοκινήτου που πλησίαζε.

Και τώρα, σε μια τεράστια ροή επιστολών προς την Πράβντα, οι άνθρωποι μιλούσαν ήδη για τον νεκρό Στάλιν, για το τι είχε συμβεί. Σωματικά πλέον, ο Στάλιν ήταν απλώς μια ταριχευμένη σάρκα.

Ατελείωτες ουρές ανθρώπων με πένθιμα, σοβαρά, δακρυσμένα πρόσωπα κινούνταν μέσα από την αίθουσα των κιόνων. Ταυτόχρονα, βρίσκονταν σε εξέλιξη εργασίες για την επιτάχυνση της ανάδειξης της νέας ηγεσίας του κόμματος και της κυβέρνησης. Οι καθοδηγητικές και κυβερνητικές δραστηριότητες του κόμματος και της κυβέρνησης δεν θα  έπρεπε να αφεθούν να αποδυναμωθούν ούτε για μια μέρα.

Στις 6 Μάρτη, πραγματοποιήθηκε ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής για να εξετάσει αυτά τα ζητήματα. Συγκεντρώθηκαν, ως συνήθως, στην ιστορική αίθουσα Σβερντλόφ (πρώην αίθουσα στρογγυλού θόλου του κτιρίου της Γερουσίας) με το τριπλό φως και τον τεράστιο τοξωτό θόλο, από το εξωτερικό του οποίου κυματίζει πάντα περήφανα η κόκκινη σημαία της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών πάνω από την Κόκκινη Πλατεία.

Ήρθα για πρώτη φορά σε αυτή την αίθουσα τον Μάρτη του 1943: εδώ ο «πανενωσιακός επικεφαλής» Μ. Ι. Καλίνιν μου απένειμε το πολεμικό βραβείο του κόκκινου λάβαρου για τη μάχη του Στάλινγκραντ. Στη συνέχεια, βρέθηκα πολλές φορές την αίθουσα Σβερντλόφ και κάθε φορά θαύμαζα αυτή τη μεγάλη δημιουργία του Καζάκοφ.

Ογκώδεις κίονες και παραστάδες κατά μήκος του τοίχου της κυκλικής αίθουσας, διακοσμημένες με υπέροχα κιονόκρανα. Πάνω από το υπέροχο γείσο γύρω από την αίθουσα υπάρχει μια γκαλερία. Στη μεσαία βαθμίδα της ροτόντας πάνω από τα παράθυρα υπάρχουν ανάγλυφα. Ο Ιπποκράτης περιτριγυρισμένος από μητέρες. Αλληγορική απεικόνιση του ποταμού Νέβα. Η Αθηνά στο θρόνο, δεχόμενη τους πολέμαρχους. Η ναυμαχία του Τσεσμέ, η οποία έφερε μια λαμπρή νίκη στον ρωσικό στόλο επί του τουρκικού. Ο Ποσειδώνας και οι Ναϊάδες, αφιερώνοντας τις θάλασσες στα πόδια της Αθηνάς, και η Ρωσία, κρατώντας ένα κλαδί με άφθονους καρπούς. Πόση υπερηφάνεια, μεγαλείο και ομορφιά σε όλα αυτά!

Αλλά σήμερα υπήρχε μια τεταμένη σιωπή στην αίθουσα, σαν να υπήρχε εκεί ένα φέρετρο με τις στάχτες του νεκρού.

Όλα τα οργανωτικά ζητήματα επιλύθηκαν σιωπηλά, χωρίς συζήτηση και, όπως πάντα, ομόφωνα. Τη θέση του Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου ανέλαβε ο Γκ. Μαλένκοφ. Οι πρώτοι αναπληρωτές του ήταν τα μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής οι Λ. Μπέρια, Β. Μολότοφ, Ν. Μπουλγκάνιν και Λ. Καγκάνοβιτς.

Ο Κ. Βοροσίλοφ προτάθηκε για αρχηγός του κράτους – πρόεδρος του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ.

Εκτός από τα προαναφερθέντα πρόσωπα, το Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής περιελάμβανε τους Α. Μικογιάν, Μ. Σαμπούροφ και M. Περβούχιν.

Στον τομέα της κρατικής διοίκησης και της οικονομίας, ακολουθήθηκε μια πορεία υπερβολικής συγκέντρωσης: γιγαντιαίοι σε όγκο και σημασία κλάδοι της οικονομίας ή της κρατικής διοίκησης ενώθηκαν σε ένα κέντρο, με επικεφαλής ένα μέλος του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής.

Έτσι έγινε πραγματικότητα το σχέδιο του Μπέρια. Βρέθηκε επικεφαλής του τεράστιου Υπουργείου Εσωτερικών Υποθέσεων, με το οποίο ενώθηκε το πρώην Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας. Πολλά εξωτερικά σημάδια έδειχναν ότι ο Μπέρια θα καταλάμβανε τη δεύτερη θέση στα ανώτατα όργανα της κρατικής και κομματικής ηγεσίας. Δεδομένης της ηπιότητας και της συγκαταβατικότητας  του Μαλένκοφ, ο ρόλος του Μπέρια θα μπορούσε να είναι κυρίαρχος και στις δύο σφαίρες.

Όλοι κατάλαβαν την ανάγκη να αντλήσουν ορισμένα διδάγματα από την κατάσταση που είχε αναπτυχθεί υπό τον Στάλιν, όταν ο γενικός γραμματέας της κεντρικής επιτροπής μετατράπηκε στον μοναδικό ηγέτη του κόμματος και του κράτους, κατέχοντας κολοσσιαία δύναμη και στην πραγματικότητα χωρίς να ανέφερεται σε κανέναν. Αυτό έφερε πολύ μεγάλες περιπέτειες στο κόμμα και τη χώρα.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, προκειμένου να αποφευχθεί η διαμόρφωση ενός συστήματος δικτατορίας ενός ατόμου, αποφασίστηκε να μην υπάρχει η θέση του γενικού γραμματέα της κεντρικής επιτροπής στο κόμμα.

Και τι θα γίνει τώρα με την προεδρία των συνεδριάσεων του προεδρείου της Κ.Ε., όπου όλα τα πιο σημαντικά ζητήματα της ζωής της χώρας αποφασίζονταν ουσιαστικά και τελειωτικά- πολιτικά, διεθνή, οικονομικά, ιδεολογικά; Συμφώνησαν ότι ήταν απαραίτητο να αποκατασταθεί η λενινιστική παράδοση: Τα χρόνια του Λένιν, οι συνεδριάσεις του πολιτικού γραφείου προεδρεύονταν από τον επικεφαλής του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων, δηλαδή τον Λένιν, και όχι από τον γενικό γραμματέα της κεντρικής επιτροπής, τον Στάλιν.

Σύμφωνα με αυτή τη ρύθμιση, οι συνεδριάσεις του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής θα προεδρεύονται τώρα, μετά το θάνατο του Στάλιν, από τον Γ. Μαλένκοφ. Όσο για τη γραμματεία της κεντρικής επιτροπής, η οποία είναι υπεύθυνη για την καθημερινή δουλειά, κυρίως την οργάνωση του ελέγχου της εφαρμογής των αποφάσεων του κόμματος και της επιλογής των στελεχών, θεωρήθηκε ότι ορισμένοι γραμματείς της κεντρικής επιτροπής θα προήδρευαν εκ περιτροπής.

Όπως έδειξαν τα γεγονότα του πολύ κοντινού μέλλοντος, ο Ν. Χρουτσιόφ, φυσικά, διαφωνούσε κατά βάθος με ένα τέτοιο σύστημα. Δεν είχε καμία πρόθεση να υποστηρίξει την ενίσχυση της ηγετικής θέσης του Μαλένκοφ στο κόμμα και τη χώρα και είχε εντελώς διαφορετικά, φιλόδοξα σχέδια. Αλλά σε αυτό το στάδιο, δεν αντιτάχθηκε στην προτεινόμενη μεταρρύθμιση. Ζήτησε μόνο να απαλλαγεί από τα καθήκοντά του ως πρώτος γραμματέας της επιτροπής Μόσχας του κόμματος, προκειμένου να επικεντρωθεί ολοκληρωτικά στη δουλειά του στην κεντρική επιτροπή. Αυτό εγκρίθηκε στην ολομέλεια της 6ης Μαρτίου.

Η ανάδειξη του Χρουτσιόφ στη θέση του γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής ανταποκρινόταν στις βαθύτερες επιθυμίες του. Σηματοδότησε την πρώτη πράξη μιας τραγωδίας που σύντομα άρχισε να ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια ολόκληρου του κόσμου και, σαν ένα ηφαίστειο που ξυπνά, να αυξάνει τις καταστροφικές συνέπειές της. Η κατάργηση της θέσης του γενικού (ή πρώτου) γραμματέα της κεντρικής επιτροπής του Κόμματος ήταν μόνο μια τυπική διαδικασία. Στην πραγματικότητα, ο Χρουστσόφ βρέθηκε στη θέση του ηγέτη του κόμματος από εκείνη την ημέρα. Και πολύ σύντομα απαίτησε τη νομική κατοχύρωση της πρωτοκαθεδρίας του.

Αλλά εκείνες τις μέρες, δίπλα στο φέρετρο του αποθανόντος ηγέτη, όλοι, εκτός από τον Λ. Μπέρια και τον Ν. Χρουτσιόφ, που έπαιζαν τα χαρτιά τους, καταλάβαιναν ότι ήταν απαραίτητο να αποφευχθεί ξανά ο σχηματισμός ενός συστήματος προσωπικής εξουσίας στο κόμμα και το κράτος. Φυσικά, το καταλάβαιναν. Αλλά, όπως έδειξε η πείρα, δεν υπήρχε ούτε η ετοιμότητα ούτε η αποφασιστικότητα να ληφθούν ριζοσπαστικά μέτρα προκειμένου να αποκατασταθούν οι λενινιστικές νόρμες για το κόμμα, το κράτος και τη δημόσια ζωή, όχι με λόγια αλλά με πράξεις.

Υπήρχαν άραγε ρεαλιστικοί τρόποι και δυνατότητες για την επίλυση αυτού του ζητήματος, από το οποίο εξαρτιόταν η μοίρα ενός μεγάλου λαού; Και ποιοι;

Ναι, υπήρχαν, και αυτοί ήταν ο ευρύτατος εκδημοκρατισμός της κομματικής, κρατικής και δημόσιας ζωής.

Ωστόσο, αυτό δεν συνέβη: τόσο το κόμμα όσο και ο λαός βρέθηκαν για άλλη μια φορά αντιμέτωποι με την εξουσία ενός ατόμου. Επιπλέον, το νέο σύστημα μονοκρατορίας – ο χρουτσιοφισμός – αποδείχθηκε ασύγκριτα χειρότερο και ακόμη πιο αποκρουστικό από ό, τι ήταν επί Στάλιν.

 

Παρά τα προαναφερθέντα σοβαρά ελαττώματα, ο Στάλιν διέθετε πολλά εξαιρετικά χαρίσματα ενός ηγέτη. Ήταν ένας ολόπλευρα καταρτισμένος μαρξιστής. Πέρασε από τη θρυλική σχολή του πολιτικού αγώνα- ατσαλωμένος στις πολιτικές εξορίες και τις φυλακές. Ήταν νουνεχής και νηφάλιος στην αντιμετώπιση πολύπλοκων ζητημάτων, αντικειμενικά με όλες τις σκέψεις του ήταν πιστός στο λαό, φανατικά αφοσιωμένος στην ιδέα του κομμουνισμού, εντελώς ξεκομμένος από οποιαδήποτε προσωπικά κερδοσκοπικά συμφέροντα.

Ο Χρουτσιόφ, όπως έδειξε σύντομα ο χρόνος, στερούνταν υψηλών κομμουνιστικών ιδανικών και ηθικών αρχών. Ένας αδαής έφτασε στο ιστορικό προσκήνιο, σπρώχνοντας με χέρια και με πόδια, ο οποίος στη διάρκεια πολλών προηγούμενων χρόνων ηγετικών πόστων, είχε κατακτήσει την «τέχνη» της ίντριγκας στην τελειότητα. Του άρεσε επίσης η σαγηνευτική φιλοσοφία του πρίγκιπα Γκαλίτσκι:

Αμ’ ποτέ να περίμενα την τιμή

Στο Πουτίβιλ [9] πρίγκιπας να καθίσω,

Δεν θα χωλόσκαγα

Θα ήξερα πώς να ζήσω.

Θα κυβερνούσα το πριγκιπάτο τους,

Θα σούρωνα τα ταμεία τους

Θα ζούσα ζωή και κότα

Μα γι ‘αυτό είναι η εξουσία!

Αλλά τρέχω μπροστά… Έτσι, η ολομέλεια του Μαρτίου της κεντρικής επιτροπής υιοθέτησε μια πορεία υπερ-συγκεντρωτισμού. Ο Α. Μικογιάν έγινε επικεφαλής του ενιαίου υπουργείου εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου. Ο Μ. Σαμπούροφ τέθηκε επικεφαλής μιας γιγαντιαίας «αυτοκρατορίας» μηχανοκατασκευών, η οποία ένωσε τέσσερα πρώην υπουργεία κατασκευής μηχανών. Σε ένα εξίσου κολοσσιαίο ενοποιημένο υπουργείο στον τομέα των σταθμών ηλεκτροπαραγωγής και της ηλεκτρικής βιομηχανίας ήταν επικεφαλής ο M. Περβούχιν.

Η εμπειρία σύντομα έδειξε ότι αυτές οι τεράστιες οικονομικές «αυτοκρατορίες» αποδείχθηκαν δύσκολο να διαχειριστούν και χρειαζόταν μια άλλη οικονομική μεταρρύθμιση: ο διαχωρισμός των υπουργείων και η δημιουργία πιο διαφοροποιημένων κέντρων οικονομικής διαχείρισης.

Έχοντας λύσει γρήγορα όλα τα ζητήματα που προετοιμάστηκαν εκ των προτέρων, τα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής τράβηξαν για το Μέγαρο των Συνδικάτων.

Για τρία μερόνυχτα μεγάλα ανθρώπινα ποτάμια από τις παρακείμενες πλατείες και δρόμους ξεχύνονταν στην Αίθουσα των Κιόνων. Τόση γνήσια ανθρώπινη θλίψη στα πρόσωπά τους, τόσα δάκρυα και λυγμοί! Είναι σαν όλη η χώρα να ξεπροβοδίζει τον ίδιο της τον πατέρα. Για περισσότερο από μισή μέρα, οι άνθρωποι στέκονταν στον άνεμο και το κρύο του Μαρτίου για να αποτίσουν τα τελευταία σέβη τους στον ηγέτη τους.

Δεν ήταν μόνο οι σοβιετικοί άνθρωποι που πήγαν στο φέρετρο. Κυβερνητικές αντιπροσωπείες, κρατικά και δημόσια πρόσωπα από όλο τον κόσμο έσπευδαν στην πένθιμη Μόσχα για να υποκλιθούν στη σωρὀ του νεκρού.

Συχνά έκανα ένα διάλειμμα από τη συντακτική δουλειά και πήγαινα στην αίθουσα των κιόνων για συναντήσεις και συζητήσεις με διάφορες προσωπικότητες της χώρας μας και του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Ήταν εδώ, συγκεντρωμένοι, με βαριά την περίσκεψη στα πρόσωπά τους.

Μια κινεζική αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον πρόεδρο του κρατικού συμβουλίου Τσου Εν Λάι στεκόταν δίπλα στο φέρετρο. Ο αρχηγός του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος Παλμίρο Τολιάτι. Εκπρόσωποι του πολωνικού λαού, ο ηγέτης του Πολωνικού Εργατικού Κόμματος, Μπολεσλάβ Μπιερούτ, και ο στρατάρχης Κ. Ροκοσόφσκι. Ο πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας Κλέμεντ Γκότβαλντ. Ένα παλιό στέλεχος της Κομιντέρν και του Ουγγρικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ο Ματίας Ράκοσι. Οι ηγέτες της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας Βάλτερ Ούλμπριχτ και Ότο Γκρότεβολ. Ο πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου της Ρουμανικής Δημοκρατίας Γκεόργκε Γκεοργκίου-Ντέζ, ο γενικός γραμματέας του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος Τσερβένκοφ, ο πρωθυπουργός της Φινλανδίας Ούρο Κεκόνεν, ο πρόεδρος του Πανινδικού Συμβουλίου Ειρήνης Κίτσιου, το θρυλικό βήμα της ισπανικής επανάστασης η Ντολόρες Ιμπαρούρι, η φλογερή “Πασιονάρια”, ο ηγέτης των Ιταλών σοσιαλιστών Πιέτρο Νένι – όλοι, όλοι ήταν εδώ.

Και στο Παρίσι το Πεκίνο, την Πράγα και το Βουκουρέστι – σε χιλιάδες πόλεις σε όλο τον κόσμο, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι βγαίνουν στους δρόμους, σε συγκεντρώσεις πένθους.

Την τελευταία ημέρα του μεγάλου αποχαιρετισμού, μια τραγωδία χτύπησε τη Μόσχα. Η κυβερνητική επιτροπή του Χρουτσιόφ ανακοίνωσε ότι η πρόσβαση στην αίθουσα των κιόνων θα διακοπεί στις δύο το πρωί. Και η εισροή ανθρώπων στο Μέγαρο των Συνδικάτων αυξανόταν. Η Μπόλσαγια Ντιμιτρόβκα είχε υπερβεί κατά πολύ  την χωρητικότητα. Στη συνέχεια, το ανθρώπινο ρεύμα γύρισε κατά μήκος της αλέας προς την πλατεία Τρούμπναγια. Στην επιφάνεια αυτής της πλατείας, ο αριθμός των ανθρώπων πολλαπλασιαζόταν. Εν τω μεταξύ, πλήθη πλησίαζαν από τους λόφους Σρετένσκαγια. Στην πιο απότομη κάθοδο προς την πλατεία Τρούμπναγια υπήρχαν οδοφράγματα. Αλλά γινόταν όλο και πιο δύσκολο να συγκρατήσουν την πίεση της ανθρώπινης χιονοστιβάδας από την οδό Κίροφ, την πλατεία Ντζερζίνσκι και την πλατεία Κολχόζναγια. Ήδη ακούγονταν οι οιμωγές της συμπιεζόμενης ανθρωποθάλασσας, οι εκκλήσεις για βοήθεια, οι κραυγές απειλητικών προειδοποιήσεων. Αλλά ήταν πολύ αργά! Ο απειλητικός ανθρώπινος ωκεανός ήταν ανεξέλεγκτος.

Και έτσι τα εμπόδια στην απότομη κάθοδο από τη Σρετένσκαγια στην πλατεία Τρούμπναγια ισοπεδώθηκαν και ανατράπηκαν. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων έπεσε κάτω. Ποδοπατήθηκαν και έπαθαν ασφυξία από εκείνους που πιέστηκαν από αυτούς που έσπρωχναν μπροστά. Τα στέρνα έσπαγαν. Τα στόματα εκατοντάδων ανθρώπων, παραμορφωμένα από τον τρόμο, σχίζονταν με κραυγές. Οι διαπεραστικές κραυγές των παιδιών που πήγαιναν στο μέγαρο των συνδικάτων στους ώμους των πατεράδων προς τις μητέρες τους για βοήθεια πνίγονταν από τον σπαρακτικό βρυχηθμό γεροδεμένων ανδρών, που θρυμματίζονταν σαν καρυδότσουφλα.

Αυτές οι κραυγές τρόμου, απελπισίας και έκκλησης για βοήθεια πάγωναν το αίμα…

Όλη τη νύχτα, ασθενοφόρα, αστυνομία και στρατεύματα μετέφεραν πτώματα σε νοσοκομεία και νεκροτομεία.

Μια κακόηχη λέξη απλώθηκε στη Μόσχα – “Ποδοπάτημα, ποδοπάτημα …”.

Το πρωί της 9ης Μαρτίου, μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής και της κυβέρνησης, ηγέτες των κομμουνιστικών και εργατικών Κομμάτων ξένων χωρών και μέλη της κεντρικής επιτροπής συγκεντρώθηκαν στο φέρετρο του Στάλιν.

Το κέρινο και αδιαπέραστο πρόσωπο του Β. Μολότοφ. Αναστατωμένος και μπερδεμένος ο Κ. Βοροσίλοφ. Χλωμός, κουρασμένος, αλλά απολύτως ήρεμος ο Γκ. Μαλένκοφ. Πίσω από την pince-nez (σημ. μετάφρ.: μονόκλ) πολύ δυνατών γυαλιών, το πρόσωπο του Μπέρια συχνά συσπάται σπασμωδικά. Κοιτάζω τον Χρουτσιόφ. Στέκεται πολύ κοντά μου, αντικρίζοντας τις κολώνες εισόδου της αίθουσας. Τα μάτια του είναι κόκκινα, πυρωμένα και μεγάλα δάκρυα κυλούν στα μάγουλά του. Κάποιες στιγμές τα σκουπίζει με τις παλάμες του.

Στη συνέχεια, όλοι συνηθίσαμε στις πιο απροσδόκητες και απίστευτες αλλαγές στις διαθέσεις και την εκτίμηση του Χρουτσιόφ για γεγονότα και πρόσωπα. Αυτό συχνά δημιουργούσε δυσκολίες στις διπλωματικές μας δραστηριότητες. Για παράδειγμα, σε μια συνάντηση χιλιάδων ανθρώπων, παρουσία ανταποκριτών και μελών του διπλωματικού σώματος, μπορούσε να δηλώσει ότι ο “Ένζενχάουρ” (όπως πρόφερε το όνομα του προέδρου των ΗΠΑ Αϊζενχάουερ) ήταν “ένας δικός του τύπος” και λίγες μέρες αργότερα, υπό την επίδραση κάποιου ασήμαντου γεγονότος, σε μια εξίσου πολυπληθή συνάντηση, να τον αναθεματίσει. Αργότερα, ωστόσο, όλοι στο εξωτερικό εξοικειώθηκαν με τις υπερβολές του Χρουτσιόφ και δεν έδιναν μεγάλη σημασία στα λόγια του.

Σήμερα, ο Χρουτσιόφ έκλαψε στο φέρετρο του Στάλιν. Και καθώς όλοι γνώριζαν ότι ο Χρουτσιόφ ήταν ευνοούμενος του Στάλιν, κανείς δεν εξεπλάγη από τα δάκρυά του. Υπήρχε ακόμη και κάτι συγκινητικό σε αυτή την εκδήλωση θλιβερών συναισθημάτων για τον νεκρό Στάλιν τώρα που δεν υπήρχε πλέον ανάγκη για ανειλικρίνεια.

Οι ήχοι του πένθιμου εμβατήριου του Σοπέν διαχέονται. Αρχίζει η απομάκρυνση των στεφανιών. Οι διάσημοι στρατάρχες της Σοβιετικής Ένωσης Γκ. Ζούκοφ, Σ. Τιμοσένκο I. Κόνιεφ, Β. Σοκολόφσκι, Λ. Γκοβόροφ, Σ. Μπουντιόνι και άλλοι φέρουν τα κυβερνητικά βραβεία του Ι. Στάλιν σε κόκκινα μαξιλαράκια.

Οι Γκ. Μαλένκοφ, Λ. Μπέρια, Β. Μολότοφ, Ν. Μπουλγκάνιν, Λ. Καγκάνοβιτς, Κ. Βοροσίλοφ N. Χρουστσιόφ, A. Μικογιάν μεταφέρουν το φέρετρο με τη σωρό του Στάλιν στην έξοδο. Πίσω από το φέρετρο υπάρχει ο γιος του Στάλιν, ο Βασίλι Στάλιν, πρησμένος από τα δάκρυα, πολύ καταβεβλημένος στην όψη, πατώντας τυχαία γύρω, και η κόρη του Σβετλάνα, συγκρατημένη, πολύ αξιοπρεπής και άξια συμπάθειας.

Εμείς, τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, οι επικεφαλής των κυβερνητικών αντιπροσωπειών, ακολουθούμε το φέρετρο.

Στο Οχότνι Ριάντ, στην πλατεία Μανέζ και στην άνοδο στην Κόκκινη Πλατεία, υπάρχουν σειρές στρατιωτικής συνοδείας. Το φέρετρο τοποθετείται σε κηλίβαντα και μια ομάδα μαύρων αλόγων κινείται προς το Μαυσωλείο. Το καπάκι του φέρετρου είναι κατασκευασμένο από διαφανές πλαστικό. Βλέπω το πολύ λευκό πρόσωπο του Στάλιν και τα σταχτιά μαλλιά του.

Η Κόκκινη Πλατεία είναι γεμάτη με στρατεύματα, τον εργαζόμενο λαό της Μόσχας και εκπροσώπους όλων των εθνικών δημοκρατιών. Απόλυτη σιωπή… Δεν ακούγονται ούτε συνομιλίες, ούτε ψίθυροι. Το φέρετρο είναι τοποθετημένο σε ψηλό βάθρο ντυμένο με κόκκινο και μαύρο ύφασμα.

Στο βήμα του Μαυσωλείου βρίσκονται μέλη του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής, οι ηγέτες των μεγαλύτερων κομμουνιστικών κομμάτων του κόσμου. Οι Γκ. Μαλένκοφ, Λ. Μπέρια, Β. Μολότοφ έβγαλαν επικήδειους λόγους.

Ο Μολότοφ μίλησε προς τα έξω ήρεμα και μετρημένα, αλλά με μεγάλη εσωτερική ταραχή:

• Ο Στάλιν – είναι ο μεγάλος συνεχιστής του έργου του Λένιν. Μπορούμε δικαιολογημένα να είμαστε περήφανοι για το γεγονός ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια ζήσαμε και εργαστήκαμε κάτω από την ηγεσία του συντρόφου Στάλιν. Διαπαιδαγωγηθήκαμε από τον Λένιν και τον Στάλιν. Είμαστε μαθητές του Λένιν και του Στάλιν. Και θα θυμόμαστε πάντα τι μας δίδαξε ο Στάλιν μέχρι τις τελευταίες μέρες του….

Κοίταξα τον Μολότοφ και έμεινα έκπληκτος. Ήξερα ότι στην αναταραχή των πέντε ημερών που είχαν περάσει από το θάνατο του Στάλιν, το ζήτημα της συζύγου του Μολότοφ απλά δεν είχε εξεταστεί· Χωρίς να φταίει σε τίποτα, εξακολουθούσε να μαραζώνει στην απομόνωση στα γηρατειά της. Εικόνες πέρασαν από το μυαλό μου για το πώς, την τελευταία περίοδο, ο Μολότοφ περίμενε σεμνά στην αίθουσα υποδοχής του Προεδρείου της Κεντρικής Επιτροπής, μαζί με όλους τους άλλους συνεργάτες, όταν τον καλούσαν στην αίθουσα συνεδριάσεων για κάποιο συγκεκριμένο ζήτημα, ο Στάλιν δεν τον είχε περιλάβει στο λεγόμενο Γραφείο του Προεδρείου. Θυμήθηκα επίσης με τι σκληρότητα ο Στάλιν εκτόξευσε τις κατηγορίες του εναντίον του Μολότοφ μετά το 19ο Συνέδριο για την υποτιθέμενη ηθική και πολιτική του «συνθηκολόγηση με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό».

Και να ο Μολότοφ στο φέρετρο του Στάλιν. Τι είδους ατσάλωμα χρειάζεται ένας πολιτικός, τι αποστασιοποίηση από οτιδήποτε προσωπικό, προκειμένου να εκτιμήσει μόνο τα συμφέροντα του κόμματος και του κράτους και να μην ενεργήσει τίποτα προσωπικό που θα μπορούσε να τα βλάψει. Πολύ αργότερα, το θυμήθηκα αυτό, όταν ο Χρουτσιόφ, με μια ζωώδη κακία και ξετσιπωσιά, χλεύασε τη σωρό του Στάλιν, περιφρονώντας εντελώς τα συμφέροντα του κράτους και επιδιώκοντας μόνο τους δικούς του προσωπικούς, εγωιστικούς στόχους.

Και τα βαρυσήμαντα λόγια του Μολότοφ τράνταξαν στην Κόκκινη Πλατεία και το ραδιόφωνο τα αντήχησε σε όλο τον κόσμο:

• Ο Στάλιν αφιέρωσε τον εαυτό του, όλη του τη ζωή αφειδώλευτα, στην πάλη για τον κομμουνισμό, στον αγώνα με αυταπάρνηση για την ευτυχία των εργαζομένων, για την ευτυχία του λαού!

Θέλουμε να είμαστε πιστοί και άξιοι μαθητές και οπαδοί του Λένιν, πιστοί και άξιοι μαθητές και οπαδοί του Στάλιν!

Πένθιμος αποχαιρετισμός. Οι συναγωνιστές του Στάλιν σηκώνουν το φέρετρο από το βάθρο και το μεταφέρουν στο Μαυσωλείο. Ολόκληρη η χώρα σβήνει στο πένθος. Στις δώδεκα η ώρα οι φάμπρικες, τα τρένα, τα ατμόπλοια και τα αυτοκίνητα σταματούν για πέντε λεπτά. Η δουλειά των εργοστασίων, της βιομηχανίας στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ινδία, την Κίνα, την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία – παντού – σταματά. Τα παρατεταμένα σφυρίγματα των εργοστασίων ανακοινώνουν στον κόσμο ότι ολοκληρώνεται το τελευταίο ταξίδι του ηγήτορα ενός μεγάλου λαού.

Πάνω από την είσοδο του Μαυσωλείου, δύο ονόματα είναι χαραγμένα σε ανοιχτό μάρμαρο σε ροζ φόντο:

ΛΕΝΙΝ

ΣΤΑΛΙΝ

Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί τότε ότι θα περνούσαν μερικά χρόνια και η σωρός του Στάλιν θα είχε υποστεί τέτοια βεβήλωση από την πλευρά του πιο αφοσιωμένου ευνοουμένου του.

Κεφάλαιο 2

Το εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας

Είμαι επιθεωρητής της κεντρικής επιτροπής του κόμματος. Ένα μικρό γραφείο στον τρίτο όροφο. Ένα παράθυρο με θέα στην Ίλινκα. Υπάρχει ακόμη και μια μικρή αίθουσα υποδοχής. Και σε αυτή, στα τηλέφωνα, υπάρχει μια νεαρή κοπέλα, η γραμματέας Γκάλια Πάβλοβα.

Σε σύγκριση με τον εικοσιτετράωρο αναβρασμό στο τμήμα Αγκιτπρόπ,[10] εδώ υπάρχει σιωπή. Μου ανατίθενται συγκεκριμένα, διαφορετικά καθήκοντα. Και αφιερώνω όλο τον ελεύθερο χρόνο μου στην επεξεργασία ενός νέου σχεδίου του εγχειρίδιου πολιτικής οικονομίας.

Πολύ πριν από τον πόλεμο, ο Στάλιν είχε επισημάνει την ανάγκη να προετοιμαστεί ένα καλό εγχειρίδιο για την πολιτική οικονομία. Το έργο αυτό ανατέθηκε στο αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ Λ. A. Λεόντιεφ. Κατά τη διάρκεια δέκα ετών, ο Λεόντιεφ ετοίμαζε τη μία εκδοχή του εγχειριδίου μετά την άλλη. Αλλά καμιά απ’ αυτές δεν ικανοποιούσε τον Στάλιν και απαιτούσε περαιτέρω βελτίωση του κειμένου.

Λίγους μήνες πριν από τον πόλεμο, ο Λεόντιεφ ετοίμασε μια άλλη εκδοχή. Σύμφωνα με τις οδηγίες του Στάλιν, μια επιτροπή του πολιτικού γραφείου της κεντρικής επιτροπής συστάθηκε για να ελέγξει το κείμενο.

Στις 29 Ιανουαρίου 1941, ο Στάλιν εξέφρασε τα σχόλιά του σχετικά με αυτό το σχέδιο στα μέλη της επιτροπής και στον συγγραφέα. Ο πόλεμος, ωστόσο, διέκοψε τις εργασίες για το βιβλίο. Αλλά με τη μετάβαση στην ειρηνική οικοδόμηση, η υπόθεση ξανάρχισε. Ο Λ. A. Λεόντιεφ προετοίμασε και πάλι είτε τη δέκατη τέταρτη είτε τη δέκατη πέμπτη εκδοχή της έκδοσης. Ωστόσο, ούτε αυτή τη φορά ο Στάλιν ήταν ικανοποιημένος με αυτό. Στις 22 Φεβρουαρίου 1950, μια επιτροπή υπό την προεδρία του γραμματέα της κεντρικής επιτροπής Γκεόργκι Μαλένκοφ πήρε εντολή να επεξεργαστεί μια τελευταία βερσιόν μέσα σε ένα μήνα και να την υποβάλει στο πολιτικό γραφείο.

Κάποτε, εκείνες τις μέρες, με κάλεσαν στον πέμπτο όροφο για να δω τον Γκ. Μαλένκοφ. Στο τεράστιο γραφείο του, βρήκα μια ασυνήθιστη συλλογή (βιβλίων) για αυτούς τους τοίχους. Ψηλά ντουλάπια με τζάμια τοποθετήθηκαν στο γραφείο και ο βοηθός του Μαλένκοφ, N. Σουχάνοφ εγκατέστησε βιβλία στα ράφια τους. Πρέπει να υπήρχαν αρκετές εκατοντάδες τόμοι παραταγμένοι στη σειρά. Είδα τις ράχες γνωστών έργων του Άνταμ Σμίθ, του Ντέϊβιντ Ρικάρντο, του Ανρί Σαν Σιμόν και άλλων. Έμαθα κατόπιν ότι αυτή την βιβλιοθήκη την είχαν στήσει για λογαριασμό της Ανὠτατης Κομματικής Σχολής και της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Πλησιάζοντας τα ράφια στα οποία είχα σταματήσει, με ένα είδος ένοχης έκφρασης μου λέει ο Μαλένκοφ:

-Ο σύντροφος Στάλιν μας χρέωσε να μελετήσουμε την πολιτική οικονομία. Πόσος χρόνος νομίζετε ότι χρειάζεται για να κατακτήσει κανείς αυτή την επιστήμη;

Απάντησα μισοαστεία, μισοσοβαρά:

-Λοιπόν, αν αποδεσμευτείτε τελείως από όλες τις άλλες υποθέσεις, τότε σε 30-50 χρόνια μπορεί να την κατακτήσετε.

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η επιτροπή εκπλήρωσε την παραγγελία που της δόθηκε και ένα μήνα αργότερα παρουσίασε το επεξεργασμένο κείμενο του σχέδιου του εγχειριδίου. Καθώς υπήρχαν κάποιες διαφωνίες στην επιτροπή σχετικά με ορισμένες κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας, το σχέδιο  παρουσιάστηκε σε δύο εκδοχές, αντανακλώντας και τις δύο απόψεις, αν και στην πραγματικότητα οι διαφορές μεταξύ τους ήταν μικρές.

Αυτές οι βερσιόν στάλθηκαν σε ειδικευμένους οικονομολόγους για έλεγχο. Aσχολήθηκα με τη μελέτη του κειμένου με μεγάλο ενδιαφέρον και προθυμία να συμβάλω σε αυτό το χρήσιμο έργο.

Και τότε συνέβη ένα γεγονός που διέκοψε όλα τα σχέδιά μου και μπορεί να άλλαξε το υπόλοιπο της ζωής μου.

Όπως έγινε γνωστό, ο Στάλιν ήταν δυσαρεστημένος με το έργο της επιτροπής και το σχέδιο που παρουσιάστηκε τον εκνεύρισε

Ήταν απόγευμα Κυριακής. Η γυναίκα μου και εγώ πήγαμε να χαλαρώσουμε στο θέατρο οπερέτας. Όλα πήγαιναν καλά και εύθυμα. Η τελευταία πράξη είχε αρχίσει. Ξαφνικά, κάποιος ψιθύρισε βιαστικά στο αυτί μου:

-Σύντροφε Σεπίλοφ, σε παρακαλώ φύγε επειγόντως – σε καλεί το Κρεμλίνο.

Από το γραφείο του διευθυντή, κάλεσα τον αριθμό τηλεφώνου που μου δόθηκε.

-Σύντροφε Σεπίλοφ; Ο Τσερνούχα μιλάει. Ο σύντροφος Στάλιν σου ζητάει να τον καλέσεις.

-Σύντροφε Τσερνούχα , είμαι σε ένα θέατρο, και μάλιστα σε ένα τόσο ελαφρύ…

Μετά από αυτή τη συζήτηση, που περιγράφεται στο πρώτο κεφάλαιο, η ψυχή μου γέμισε χαρά και υπερηφάνεια. Εξέτασα τις παρατηρήσεις του Στάλιν μία προς μία. Σκέφτηκα τη σκληρή ζωή αυτού του ασυνήθιστου ανθρώπου, ο οποίος, με τη θέληση της μοίρας, βρέθηκε επικεφαλής ενός μεγάλου κράτους και ενός παγκόσμιου απελευθερωτικού κινήματος. Ένα παλιό σακάκι, μανταρισμένες κάλτσες. Σχεδόν σταθερή μοναξιά. Λένε ότι ακόμη και ο γιος του Βασίλι και η κόρη του Σβετλάνα δεν μπορούν να έρθουν ελεύθερα στη ντάτσα του, πρέπει πρώτα να ζητήσουν την άδειά του. Ναι, είναι βαρύ, το ξίφος του μονομάχου.

Έφτασα στο δρόμο Μπολσόϊ Κισλόφσκι και μπήκα στο σπίτι του συμμαθητή και φίλου μου, του μελλοντικού γραμματέα της κεντρικής επιτροπής, Μπορίς Πονομαριόφ. Σε σύγχυση, μπερδεύτηκα, πηδώντας από το ένα θέμα στο άλλο, και του είπα τι είχε συμβεί. Δεν το είπα σε κανέναν άλλο για μεγάλο χρονικό διάστημα: θεωρούνταν ανεπίτρεπτο και ακόμη και επικίνδυνο εκείνη την εποχή.

Ψιθυριζόταν ανάμεσα σε στενούς φίλους ένα συμβάν με έναν από τους πιο διάσημους κομμουνιστές ηγέτες της (σημ. μετάφρ.: μη-σοβιετικής) ανατολής. Ο Στάλιν τον δέχτηκε με όλη τη φιλοξενία στη ντάτσα του, τον τρατάρισε με δείπνο και εξαιρετικά γεωργιανά κρασιά. Κατά το χωρισμό, του έδωσε, ως ένδειξη ιδιαίτερης εύνοιας, ένα όμορφα διακοσμημένο κουτί με σοκολάτες. Συγκινημένος από μια τέτοια θερμότητα, ο ηγέτης ζήτησε από τον Στάλιν μια φωτογραφία του με αυτόγραφο ως αναμνηστικό. Ο Στάλιν το δέχτηκε.

Αλλά λίγο πριν από την αναχώρηση του ηγέτη για την πατρίδα του, σύμφωνα με εντολή του ίδιου Στάλιν, αυτή η φωτογραφία κλάπηκε κρυφά από τη βαλίτσα του στο δωμάτιο του ξενοδοχείου Μόσκβα και έμεινε μόνο το κουτί σοκολάτες. Έγινε έξαλλος. Συμφώνησε να αφήσει τα πάντα στο ξενοδοχείο και να φύγει μόνο με το πορτρέτο. Παρακάλαγε να βρεθεί η κλεμμένη φωτογραφία. Αλλά κανείς δεν μπορούσε να τον βοηθήσει.

Ποιο κίνδυνο υπαινίχτηκαν στον Στάλιν οι ….δενδρίτες του εγκεφάλου του από το γεγονός ότι σε μια μακρινή δημοκρατία, χαμένη στην αδιάβατη ζούγκλα, θα υπήρχε ένα πορτρέτο του με μια αφιερωματική υπογραφή, η οποία θα θεωρούνταν από όλους σαν το μεγαλύτερο ιερό; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση, προφανώς, μπορεί να δοθεί μόνο από ψυχοπαθολόγους.

Ανέφεραν επίσης την τραγική περίπτωση ενός συνηθισμένου ανθρώπου στον οποίο, μέσα από περίεργες περιστάσεις, ο Στάλιν δώρισε μια από τις μπροσούρες του με προσωπική υπογραφή.

Αλλά σκέψεις αυτού του είδους πέρναγαν στον εγκέφαλό μου μόνο σαν στιγμιαίες αστραπές. Ήμουν απλά ευτυχισμένος, ευτυχισμένος που ήξερα ότι είχα μια μεγάλη δημιουργική δουλειά μπροστά μου, τόσο απαραίτητη, σύμφωνα με τον ίδιο τον Στάλιν, για το κόμμα, για το λαό, για ολόκληρο το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα.

Σύντομα ο Λ. Λεόντιεφ, ο Κ. Οστροβιτιάνοφ, ο Π. Γιουντίν και εγώ προσκληθήκαμε από τον Στάλιν για μια συζήτηση. Και έτσι φτάσαμε στη «γωνίτσα». Το γνωστό γραφείο του Στάλιν. Μας φάνηκε πολύ υγιής, κεφάτος και ζωηρός. Καθίσαμε στο τραπέζι, ο Στάλιν μιλούσε, περπατώντας πάνω-κάτω στο δωμάτιο και ρουφώντας την πίπα του.

Υπέβαλε και πάλι σε λεπτομερή κριτική το μοντέλο που προετοίμασε η Επιτροπή Μαλένκοφ. Ορισμένα από τα ερωτήματα που τέθηκαν εδώ είχαν ήδη τεθεί από τον ίδιο σε μια συνομιλία μαζί μου, άλλα τα έθεσε για πρώτη φορά ή ευρύτερα. Όλοι κρατήσαμε αθόρυβα σημειώσεις και στη συνέχεια αντιπαραθέσαμε τις σημειώσεις μας και έτσι βγήκε μια ενιαία καταγραφή της συνομιλίας. Ίσως ένα μέρος της να έχει κάποιο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.

Στάλιν:

-Θα ήθελα να ασκήσω ορισμένες παρατηρήσεις πάνω στο νέο σχέδιο του εγχειρίδιου.

Έχω διαβάσει περίπου 100 σελίδες σχετικά με τους προ-καπιταλιστικούς σχηματισμούς και τον καπιταλισμό. Κοίταξα επίσης λίγο το τμήμα «σοσιαλισμός». Αλλά θα μιλήσω για σοσιαλισμό κάποια άλλη φορά. Σήμερα θα ήθελα να επισημάνω κάποιες ελλείψεις σχετικά με τα κομμάτια για τον καπιταλισμό και τους προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς. Το έργο της επιτροπής έχει πάρει λάθος δρόμο. Σε σχέση με τη μετάβαση στη δεύτερη φάση του κομμουνισμού, μερικοί σύντροφοι βιάζονται πάρα πολύ. Αυτή η μετάβαση δεν πρέπει να επιταχυνθεί υπερβολικά, όπως δεν μπορούν να μπούν νόμοι. Μερικοί προβλέπουν ακόμα και μια τρίτη φάση του κομμουνισμού. Το κριτήριο παραμένει το ίδιο· Θα πρέπει να συγκρίνουμε με τη χώρα που είναι πλουσιότερη. Να παίρνουμε σύγχρονα δεδομένα. Αυτό σημαίνει να προχωράμε μπροστά.

Σε γενικές γραμμές, οι συνομιλίες με τον Στάλιν για αυτά τα θέματα σου άφηναν την αίσθηση ότι έχεις να κάνεις με ένα άτομο που γνωρίζει το θέμα καλύτερα από εσένα. Να ένα άλλο επεισόδιο.

Στις αρχές του Νοέμβρη του 1952, το τεύχος 20 του περιοδικού «Κομμουνίστ» (έτσι ονομάστηκε από αυτό το τεύχος το θεωρητικό και πολιτικό περιοδικό της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΣΕ «Μπολσεβίκ») δημοσίευσε το άρθρο μου «Ο Ι. Β. Στάλιν για τους οικονομικούς νόμους του σοσιαλισμού».

Στις 14 Νοεμβρίου, στις 10 το βράδυ, μου τηλεφώνησε ο A. Ποσκρέμπισεφ στο Πούσκινο και μου ζήτησε να καλέσω τον Στάλιν στο σπίτι. Τηλεφώνησα. Ο Στάλιν σήκωσε αμέσως το τηλέφωνο.

Στη συνέχεια έγινε η ακόλουθη συζήτηση:

Στάλιν:

-Έχετε μπροστά σας το τελευταίο τεύχος του «Μπολσεβίκ»; Διάβασα το άρθρο σας. Το άρθρο είναι καλό. Αλλά υπάρχει ένα λάθος σε αυτό. Στη δεύτερη παράγραφο, στη σελίδα 42, γράφετε ότι ο Στάλιν ανακάλυψε τον αντικειμενικό οικονομικό νόμο της υποχρεωτικής αντιστοιχίας των σχέσεων παραγωγής με το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό δεν είναι σωστό. Αυτή η ανακάλυψη δεν είναι δική μου. Ο νόμος της υποχρεωτικής αντιστοιχίας των σχέσεων παραγωγής με το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων ανακαλύφθηκε από τον Μαρξ στον πρόλογό του στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας». Επισημαίνει εκεί ότι σε ορισμένες ιστορικές περιόδους οι παραγωγικές δυνάμεις είναι σύμφωνες με τις σχέσεις παραγωγής. Σε ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης, οι παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής. Τότε έρχεται η επανάσταση. Σίγουρα θυμάστε αυτή τη θέση του Μαρξ; 

Εγώ:

-Ναι, γνωρίζω αυτή τη πασίγνωστη πρόταση του Μαρξ. Αλλά όμως ο Μαρξ δεν διατύπωσε αυτή την πρόταση ως οικονομικό νόμο. Όπως κατάλαβα αυτό σήμαινε ότι ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που πρότεινε αυτή την θέση, αλλά δεν τη διατύπωσε ως νόμο. Στο έργο σας αναπτύχθηκε παραπέρα αυτή η θέση του Μαρξ και διατυπώθηκε ο αντικειμενικός οικονομικός νόμος της υποχρεωτικής αντιστοιχίας των σχέσεων παραγωγής με το χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων.

Στάλιν:

-Είναι αλήθεια, φυσικά, ότι ο Μαρξ δεν διατύπωσε αυτή την πρόταση ως οικονομικό νόμο. Δεν ονόμασε επίσης μια σειρά από άλλες πολύ σημαντικές θεωρητικές προτάσεις που ανακάλυψε νόμους. Αλλά αυτό δεν αλλάζει την ουσία του θέματος. Το μόνο που έκανα ήταν να ξεχωρίσω και να τονίσω αυτή την πρόταση του Μαρξ, όταν πολλοί την έχουν παραδώσει στη λήθη. Μου φαίνεται ότι θα ήταν καλύτερα να διορθώσετε αυτό το απόσπασμα στο άρθρο σας. Μπορεί να γραφτεί κάπως έτσι: ο Στάλιν διασαφήνισε τη γνωστή πρόταση που ανακάλυψε και διατύπωσε ο Μαρξ. Ή μήπως δεν θέλετε να κάνετε μια τέτοια διόρθωση; Ίσως σας είναι δύσκολο να το κάνετε αυτό. Κοιτάξτε, το κάνω αυτό για σας, για το κύρος σας. Διαφορετικά, μπορεί να νομίζουν ότι ο Σεπίλοφ δεν γνωρίζει τον Μαρξ. Αναδημοσιεύστε αυτό το άρθρο τώρα και κάντε μια διόρθωση σε αυτό το μέρος.

Εγώ:

– Να αναδημοσιεύσουν το άρθρο στο περιοδικό είναι δύσκολο. Ίσως, τότε, να το αναδημοσιεύσω σαν ξεχωριστή μπροσούρα και να διορθώσω αυτό το απόσπασμα όπως υποδείξατε.

Στάλιν:

-Λοιπόν, κάντε το. Πάντως, το άρθρο είναι καλό, αλλά αυτό το σημείο το χαλάει. Εύχομαι ό,τι καλύτερο.

Κάθε φορά επιστρέφαμε από τον Στάλιν στο σπίτι μας σε κατάσταση πνευματικού ενθουσιασμού και μεγάλης δημιουργικής ανάτασης.

Φυσικά, ήμασταν υπερήφανοι που πραγματοποιήσαμε επιστημονικό έργο τέτοιας σημασίας και υπό την άμεση επίβλεψη του Στάλιν. Ξανά και ξανά πειθόμασταν πόσο βαθιά και δημιουργικά κατείχε ο Στάλιν την πολιτική οικονομία, τη φιλοσοφία και την ιστορική επιστήμη. Πόσο εκτεταμένη ήταν η γνώση του για τα γεγονότα, συμπεριλαμβανομένων των γεγονότων που σχετίζονται με ιστορικές εποχές που έχουν προ πολλού παρέλθει. Πόσο αριστοτεχνικά ήταν σε θέση να εφαρμόσει τις αφηρημένες κατηγορίες της πολιτικής οικονομίας στην ανάλυση της συγκεκριμένης πραγματικότητας.

Όλα όσα μας έλεγε γίνονταν αποδεκτά από εμάς σαν αδιαμφισβήτητη αλήθεια, όλα στις οδηγίες του μας φαίνονταν νέα, σημαντικά και απολύτως σωστά.

Τώρα που η δέκατη πέμπτη επέτειος του θανάτου του Στάλιν έχει περάσει, και σταδιακά αρχίζουμε να κατανοούμε την κληρονομιά του παρελθόντος, είναι σαφές ότι δεν υπάρχει λόγος να δεχτούμε όλες τις θεωρητικές εργασίες και τις θέσεις του Στάλιν σαν αδιαμφισβήτητη μαρξιστική αλήθεια.

Ο Στάλιν ήταν ο πιο έμπειρος εκλαϊκευτής του μαρξισμού-λενινισμού. Ήταν σε θέση να παίρνει με μαεστρία τα πιο σημαντικά, τα πιο κρίσιμα στα σχετικά έργα των κλασικών (σημ. μετάφ.: του μαρξισμού) και να παρουσιάζει ορισμένες φορές τα πιο περίπλοκα ιστορικά συμπεράσματα, αλήθειες, κατηγορίες και νόμους απλά, καθαρά, συνοπτικά και κατανοητά για έναν συνηθισμένο άνθρωπο. Τέτοιο, για παράδειγμα, είναι το έργο του «Πάνω στις Βάσεις του Λενινισμού».

Ο Στάλιν ήταν ικανός μέσα σε μια μισής ή μιας ώρας ομιλία, να δώσει μια βαθιά ανάλυση των παγκόσμιων γεγονότων, των απελευθερωτικών αγώνων και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, και να την δώσει πάνω σε μια γερή θεωρητική βάση. Και πάλι, απλά, με σαφήνεια, συνοπτικά, κατανοητά από όλους. Είναι πασίγνωστο ότι το έκανε αυτό με μεγάλη επιτυχία μέσα σε μια ταραχώδη και δύσκολη τριακονταετία.

Όλα αυτά είναι αλήθεια. Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι υπάρχουν και βαριά ελαττώματα στα θεωρητικά έργα του Στάλιν, μια απόκλιση από τις θέσεις του Λένιν σε μια σειρά ζητημάτων. Μια εξωτερικά άψογη και έξοχη γενίκευση μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας αποδεικνύεται ότι είναι μια λανθασμένη αναπαράσταση αυτής της πραγματικότητας σε μια βαθύτερη ανάλυση.

Ωστόσο, αυτή η εμβάθυνση μας προέκυψε αργότερα, και ήταν πολύ δύσκολη, αντιφατική και μερικές φορές οδυνηρή.

Αλλά για την περίοδο που γράφω τώρα, δεν είχαμε καμία αμφιβολία για το άμεμπτο των θεωρητικών έργων και των προσωπικών οδηγιών του Στάλιν προς εμάς. Ο Στάλιν αποκαλούνταν από όλους ο κορυφαίος της μαρξιστικής-λενινιστικής επιστήμης, και εμείς, οι συγγραφείς του εγχειριδίου της πολιτικής οικονομίας, δεν είχαμε τέτοιο εύρος στη σκέψη μας για την αποδοχή κυμάτων κριτικής σε σχέση με τον Στάλιν.

Και δεν υπήρχαν καν, τέτοια κύματα. Απορρίπταμε τις ξένες αντισοβιετικές κακοήθειες εξ αρχής. Και είχαμε δίκιο: δεν έδωσαν τίποτα το ουσιαστικό. Και όλη η διακίνηση των ιδεών στο μαρξιστικό στρατόπεδο, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, μετά την ήττα των τροτσκιστών και της δεξιάς, είχαν το ίδιο μοτίβο: τα έργα του Στάλιν, οι ιδέες του Στάλιν, οι υποδείξεις του Στάλιν, ο λόγος του Στάλιν – το αποκορύφωμα της μαρξιστικής σκέψης.

Κατά τη διάρκεια των τριάντα χρόνων της κυριαρχίας του Στάλιν, η κριτική στο κόμμα για κοινωνιολογικά ζητήματα σταδιακά ξεθώριασε και τελικά παρέμεινε μόνο ένας δημιουργός θεωρίας και πηγή κριτικής – ο Στάλιν.

Μόνο αυτός μπορούσε να δώσει και έδινε χτυπήματα: χθες στους «λαθρεμπόρους» σε ζητήματα της ιστορίας του κόμματος, σήμερα στους «μενσεβίκους ιδεαλιστές» στη φιλοσοφία, αύριο στους «αντεπαναστάτες Κοντρατιεβίτες»[11] στην αγροτική θεωρία, μεθαύριο στους «απάτριδες κοσμοπολίτες» στη λογοτεχνία και το δράμα.

Σε όλους τους άλλους δόθηκε μόνο ένα δικαίωμα: να δοξάζουν την ιδιοφυΐα των ιδεών του Στάλιν, να τις προπαγανδίζουν και να τις εκλαϊκεύουν. Το απόλυτο μονοπώλιο στα ζητήματα της μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας, η βαθμιαία εξαφάνιση της μπολσεβίκικης κριτικής σκέψης – αυτές είναι οι επιζήμιες διαδικασίες των οποίων οι συνέπειες πληρώθηκαν από το κόμμα μας, το λαό μας και το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα με υψηλό τίμημα.

… Μετά από μια από τις συνομιλίες του Στάλιν μαζί μας, πάρθηκε μια απόφαση από το προεδρείο της κεντρικής επιτροπής, το οποίο ανέθεσε σε μια ομάδα σοβιετικών οικονομολόγων το καθήκον να γράψει ένα εγχειρίδιο για την πολιτική οικονομία. Η ομάδα περιελάμβανε: τον ακαδημαϊκό Κ. Οστροβιτιάνοφ, τον ακαδημαϊκό Π. Γιουντίν, το αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών Ντ. Σεπίλοφ, το αντεπιστέλλον μέλος Λ. Λεόντιεφ και λίγο αργότερα – το πλήρες μέλος της Ακαδημίας Γεωργικών Επιστημών I. Λάπτεφ και το αντεπιστέλλον μέλος A. Πάσκοφ.

Με εντολή του Στάλιν, τον Μάιο του 1950 απαλλαχτήκαμε όλοι από κάθε εργασία και δημόσια καθήκοντα και μας έστειλαν στην ύπαιθρο «σε αυστηρή απομόνωση»: έτσι ώστε να μην αποσπάται η προσοχή μας από οποιαδήποτε παράπλευρα ζητήματα και μέσα σε ένα χρόνο θα προετοιμάζαμε το κείμενο του εγχειριδίου. Ο Στάλιν πρότεινε να δημιουργηθούν «όλες οι συνθήκες» για την ομάδα των συγγραφέων, έτσι ώστε «να μην χρειάζονται τίποτα και να μην απασχολούνται από τίποτα εκτός από την εργασία για το εγχειρίδιο».

Και έτσι έγινε.

Μας δόθηκε ένα όμορφο αρχοντικό κοντά στη Μόσχα, στο Γκόρκι [12].  Αυτό χτίστηκε κάποτε από τον Σάββα Μορόζοφ. Από τον Ιούλιο του 1931 έως τον Ιούνιο του 1936, ο Αλεξέϊ Μαξίμοβιτς Γκόρκι έζησε και εργάστηκε εδώ.

Ο Γκόρκι επέστρεψε οριστικά στην ΕΣΣΔ τον Μάιο του 1931 και εγκαταστάθηκε στην οδό Μάλαγια Νικίτσκαγια 6 (τώρα οδός Κατσάλοφ). Αλλά ήδη στις 27 Ιουνίου έγραψε στον A. E. Μπογκντάνοβιτς ότι είχε αιμοπτύσεις. Και τον Ιούλιο εγκαταστάθηκε στο Γκόρκι. Από εδώ, λόγω της επιδείνωσης της φυματίωσης, πήγε δύο φορές στην Ιταλία και την Κριμαία, ταξίδεψε σε όλη τη χώρα και συχνά έμενε στη Μόσχα. Αλλά η μόνιμη κατοικία του ήταν στο Γκόρκι. Εδώ δημιούργησε τα τελευταία του έργα. Πέθανε εκεί.

Και έτσι, ένα ευωδιαστό πρωινό του Μαΐου του 1950, φτάσαμε στο Γκόρκι. Ένα διώροφο αρχοντικό όμορφης αρχιτεκτονικής στην ψηλή όχθη του ποταμού Μόσκβα. Ένας παραμελημένος κήπος, και πίσω από αυτό – ένα πευκοδάσος. Το νερό στον ποταμό Moskva είναι καθαρό γαλάζιο. Και πέρα από το ποτάμι υπάρχουν ατελείωτοι νερόβαλτοι.

Στην είσοδο υπάρχουν χάλκινα ελάφια με διακλαδωμένα κέρατα. Κομψό μαρμάρινο βεστιάριο. Στο ισόγειο υπάρχει μία μεγάλη τραπεζαρία. Ο Α.Μ. Γκόρκι είχε ένα αυστηρό χρονοδιάγραμμα: ο χρόνος εργασίας, οι βόλτες, και όταν ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς κατέβαινε σε αυτή την τραπεζαρία, όπου ένας από τους επισκέπτες τον περίμενε συνήθως – όλα ρυθμίζονταν αυστηρά.

Κατά τη διάρκεια του γιγαντιαίου σε όγκο λογοτεχνικού έργου του, το οποίο διήρκεσε μέχρι την τελευταία του αναπνοή, ο Γκόρκι επικοινωνούσε συνεχώς με έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπων – συγγραφείς, καλλιτέχνες, επιστήμονες, κολχόζνικους, εφευρέτες, μουσικούς.

Εδώ, (σημ. μετάφ.: στους λόφους) Γκόρκι, στον Αλεξέι Μαξίμοβιτς φιλοξενήθηκαν ο Ι. Στάλιν, ο Κ. Βοροσίλοφ, ο I. Σερμπακόφ και άλλα μέλη της κυβέρνησης. Μίλησαν για το σχέδιο του σοβιετικού συντάγματος, το έργο του μετρό, την κατασκευή γιγαντιαίων αεροπλάνων, τον εμφύλιο πόλεμο, τη λαϊκή μουσική και πολλά άλλα.

Εδώ ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς δέχτηκε τον πρόεδρο του Γαλλικού Ριζοσπαστικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, Εντουάρ Εριό, συναντήθηκε και μίλησε με τον συγγραφέα Χέρμπερτ Ουέλς.

Για τρεις εβδομάδες ο Ρομέν Ρολάν[13] και η σύζυγός του έμειναν μαζί του στο Γκόρκι. Ο Γκόρκι και ο Ρολάν δέχτηκαν και μίλησαν μαζί με τους καλλιτέχνες του χωριού Πάλεχ, καθώς και με μια μεγάλη ομάδα μαθητών της μπολσεβίκικης εργατικής κομμούνας NKVD (НКВД). Συναντήθηκαν με κορυφαίους σοβιετικούς σκηνοθέτες: Τους Πουντόβκιν, Ντοβζένκο, Ρόμ, Ροσάλ, Αλεξαντρόφ. Μαζί παρακολούθησαν τις ταινίες “Θωρηκτό Ποτέμκιν” (Αϊζενστάιν), “Μητέρα” (Πουντόβκιν), “Η στρουμπουλή” [14] (M. Romm) και άλλες.

Αργότερα ο Ρολάν έγραψε στον Γκόρκι στις 4 Αυγούστου 1935: «Είναι ωραίο να ανήκεις, όπως εσείς, σ’ αυτόν τον μεγάλο λαό που βαδίζει επικεφαλής της ανθρωπότητας. Είμαι χαρούμενος που τον είδα, που ήρθα σε επαφή μαζί του».

Από τους σοβιετικούς συγγραφείς, οι (σημ. μετάφ.: Αλεξέϊ) Τολστόϊ, Φεντίν, Σβετλόφ, Κιρσάνοφ, Σελβίνσκι, Λεόνοφ και πολλοί άλλοι φιλοξενήθηκαν ή επισκέφθηκαν τον Γκόρκι εδώ.

Ωστόσο, θα μπορούσε να ειπωθεί χωρίς καμιά αμφιβολία ότι δεν υπήρχε ούτε μία σφαίρα ανθρώπινης δραστηριότητας που να μην προκαλούσε το ζωηρό ενδιαφέρον του Γκόρκι. Συνομιλούσε με τον ακαδημαϊκό Α. Σπεράνσκι και στη συνέχεια εργάστηκε σκληρά και επίπονα για τη δημιουργία του Ινστιτούτου Πειραματικής Ιατρικής (“Ινστιτούτο για τη Μελέτη του Ανθρώπου”), το οποίο αργότερα εξελίχθηκε στην Ακαδημία Ιατρικών Επιστημών. Δέχτηκε μια ομάδα μουσικών παραγόντων και πρότεινε την ιδέα της δημιουργίας μιας σειράς «Οι ζωές αξιόλογων ανθρώπων». Σε μια συνομιλία με τους δασκάλους του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, συζητούσε τη σκηνική τέχνη. Σε μια επιστολή προς τον Φ. Χιτρόβσκι, υποστήριξε τη δημιουργία παιδικών παιχνιδιών νέου τύπου – για ομαδικά παιχνίδια και σε μια άλλη επιστολή εξέτασε ζητήματα της λαογραφίας (σημ. μετάφ.: της περιοχής) Μάρι. Σε συζητήσεις με τους Κουκρίνικ [15] ανέπτυσε τις σκέψεις του για τη ζωγραφική και με αντιπροσωπείες κολχόζνικων από το Ταταρστάν και με εργάτες του Γιαροσλάβ ενδιαφερόταν για όλες τις λεπτομέρειες της αγροτικής παραγωγής, της βιομηχανικής παραγωγής, της καθημερινής ζωής και του πολιτισμού των εργαζομένων της πόλης και της υπαίθρου.

Φαίνεται ότι μερικές ανθρώπινες ζωές δεν θα ήταν αρκετές για να ολοκληρώσουν τουλάχιστον ένα μέρος της δουλειάς που έκανε αυτός ο μεγάλος εργάτης Γκόρκι στο τραπέζι της μελέτης, στα αριστερά του σαλονιού. Εδώ ξεκίνησε, ολοκλήρωσε ή ξαναδούλεψε τα τελευταία του έργα: “Ο Γιεγκόρ Μπούλιτσεφ και οι άλλοι”, “Ο Ντοστογκάεφ και οι άλλοι”, “Ο Σομόφ και οι άλλοι”. Ένα μεγαλειώδες καλλιτεχνικό έπος ο “Κλιμ Σάμγκιν” δημιουργείται εδώ. Ένας τεράστιος αριθμός λαμπρών δημοσιευμένων άρθρων για διάφορα θέματα γράφονται εδώ. Και όλα αυτά είναι μόνο ένα μικρό μέρος του έργου του Γκόρκι όλα αυτά τα χρόνια.

Ο Γκόρκι, ο οποίος ήταν ήδη άνω των εξήντα, και του οποίου οι πνεύμονες φθείρονταν από μια σαραντάχρονη πορεία φυματίωσης (βρογχική διαστολή, εμφύσημα, άσθμα, πνευμονική σκλήρυνση), εκτός από την καθαυτό καλλιτεχνική δουλειά του, παρήγαγε επίσης φανταστικό σε όγκο εκδοτικό-συντακτικό έργο και αλληλογραφία.

Είναι ο εμπνευστής της δημιουργίας και ο πραγματικός επιμελητής (με την κυριολεκτική έννοια της λέξης) της πολύτομης «Ιστορίας του Εμφυλίου Πολέμου». Είναι ο εμπνευστής και επιμελητἠς της σειράς βιβλίων “Ιστορία βιομηχανιών και εργοστασίων”. Συντάκτης των περιοδικών «Τα επιτεύγματά μας» και «Λογοτεχνικές Σπουδές». Μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού “Η ΕΣΣΔ στην οικοδόμηση”. Συντάκτης του «Αλμανάκ. Έτος 16ο”. Ανέπτυξε σχέδια για την έκδοση της «Ιστορίας της γυναίκας» και μιας μεγάλης σειράς βιβλίων «Η ιστορία του χωριού». Επίσης διεύθυνε το περιοδικό «Κολχόζνικ».

Καθώς καθόμουν στο γραφείο του Γκόρκι, ξεφυλλίζοντας τα βιβλία στα ράφια με τις σημειώσεις, τις υπογραμμίσεις και τις παρατηρήσεις του, σκεφτόμουν την ενέργειά του, την υψηλή του αίσθηση για το καθήκον του σαν λογοτέχνης και σαν πολίτης. Και με λύπη μου  το αντιπαρέθετα με κάθε άλλο παρά μεμονωμένα γεγονότα, όπου ένας νεαρός σοβιετικός συγγραφέας, έχοντας δημοσιεύσει ένα μυθιστόρημα ή το πρώτο μέρος ενός μυθιστορήματος, στη συνέχεια για είκοσι ή τριάντα χρόνια έχει κάνει μόνο κάποια διηγήματα, άρθρα εφημερίδων και ομιλίες σε ατελείωτες και κυρίως περιττές συναντήσεις συγγραφέων, σεμινάρια, συνέδρια.

Δυστυχώς, τέτοιοι «συγγραφείς», ή μάλλον λογοτεχνικοί μεταπράτες, συχνά γίνονται γραμματείς ενώσεων συγγραφέων και άλλοι «παράγοντες». Είναι αρκετά ικανοποιημένοι με την υψηλή επίσημη θέση τους και τις υψηλές αμοιβές. Αλλά τι είδους αυτογύμνωση είναι αυτή μπροστά στους μεγάλους δημιουργούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας! τον Μπαλζάκ, τον Λέοντα Τολστόι, τον Γκαίτε, τον Τσέχωφ, τον Γκόρκι και πολλούς, πολλούς άλλους.

Με δέος μπήκαμε στην κρεβατοκάμαρα του Αλεξέι Μαξίμοβιτς. Το κρεβάτι. Η γκαρνταρόμπα. Η εξαιρετική απλότητα και λιτότητα όλης της κατάστασης. Μας τράβηξε την προσοχή ο πίνακας πάνω από το κρεβάτι: “Η άρρωστη κοπέλα” του M. Νεστέροφ. Ο καμβάς απεικονίζει μια φθισική: χλωμή, μαραγκιασμένο δέρμα καλύπτει τα οστά του προσώπου, τα μαραμένα χείλη αποκαλύπτουν τα δόντια, ανέκφραστη θλίψη και κόπωση στα μάτια, το σώμα άψυχο και μαραμένο. Όλα δείχνουν ότι σβήνει το καντήλι της, το κορίτσι πεθαίνει. Και το πιο τρομερό πράγμα στην εικόνα είναι ένα φρέσκο πορφυρό τριαντάφυλλο που το κορίτσι κρατά στα κέρινα, κρύα δάχτυλά της. Και φαίνεται αυτό το όμορφο, θαλερό τριαντάφυλλο ότι τονίζει περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο την τραγωδία της ζωής που φεύγει.

Ο Νεστέροφ συναντήθηκε με την “άρρωστη κοπέλα” (Ζόγια Βλαντιμίροβνα Γκούρκοβα) στην Κριμαία και ζήτησε την άδεια να την απεικονίσει σε καμβά. «Αν μπορώ να δώσω την ευκαιρία σε έναν μεγάλο καλλιτέχνη να δημιουργήσει έναν πίνακα, αυτό σημαίνει ότι η ζωή μου δεν ήταν άσκοπη», λέει η Ζόγια Βλαντιμίροβνα και συμφωνεί να ποζάρει.

Βλέποντας τον καμβά στην έκθεση, ο Γκόρκι παρακαλεί τον Νεστέροφ να του δώσει τον πίνακα. Αλλά ο Νεστέροφ, συνειδητοποιώντας ότι η εικόνα έχει βαρύ συναισθηματικό φορτίο και ότι ο ίδιος ο Αλεξέι Μαξίμοβιτς ήταν άρρωστος με φυματίωση, δεν ήθελε να το κάνει. Παρ όλα αυτά, ο Γκόρκι, με τη βοήθεια του ζωγράφου Πάβελ Κόριν, απόκτησε τον πίνακα και τον κρέμασε πάνω από το κρεβάτι του. Εδώ, σε αυτό το κρεβάτι, κάτω από τον καμβά του Νεστέροφ στις 18 Ιουνίου 1936, στις 11:10 π.μ., έσβησε η ζωή του μεγάλου συγγραφέα.

Μέχρι την τελευταία του πνοή πάλευε με την ασθένεια και έκανε τις τελευταίες του σημειώσεις σε μικρά κομμάτια χαρτί:

«Εξαιρετικά περίπλοκα συναισθήματα».

Δύο διαδικασίες διαπλέκονται:

«Λήθαργος του νευρικού συστήματος, σαν να έσβησαν τα νευρικά κύτταρα, σαν να καλύφτηκαν με στάχτες και όλες οι σκέψεις έγιναν γκρίζες, και ταυτόχρονα μια παρόρμηση να μιλήσω και αυτό να φτάνει ως το παραλήρημα, αισθάνομαι ότι μιλάω ασυνάρτητα αν και οι φράσεις εξακολουθούν να έχουν νόημα.

Σκέφτονται, τα πνευμόνια – υποθέτω – αυτός δεν πρέπει να επιζήσει.

Δεν μπορώ να διαβάσω ή να κοιμηθώ».

Αυτό το σημείωμα υπαγορεύτηκε από τον Γκόρκι:

«Τέλος του μυθιστορήματος, τέλος του ήρωα, τέλος του συγγραφέα.

Το τελειωτικό χτύπημα».

Φιλοξενήθηκα στο δωμάτιο που είχε προηγουμένως ο γιος του συγγραφέα, – ο Μαξίμ Αλεξέγιεβιτς,  τον Οστροβιτιάνοφ τον έβαλαν  στο δωμάτιο στο οποίο ζούσε η Ναντιέζντα Αλεξέεβνα, η γυναίκα του Γκόρκι.

Τα δωμάτια με τις αναμνήσεις του Γκόρκι ήταν ιερά για εμάς. Αλλά τις ώρες της περισυλλογής ερχόμουν εδώ αργά, ξεδιάλεγα τα βιβλία του, κοίταζα το γραφείο του, το «άρρωστο κορίτσι» του Νεστέροφ και έβλεπα καθαρά- καθαρά τα ευγενικά μάτια του Αλεξέι Μαξίμοβιτς, άκουγα τη φωνή του, υπόκωφη, με παύσεις, κουδουνιστή.

Ζήσαμε στο Γκόρκι για έναν ολόκληρο χρόνο. Εργαστήκαμε με αυστηρή τήρηση ενός κοπιαστικού προγράμματος και με μεγάλη ένταση. Με βάση τις συνομιλίες μας με τον Στάλιν, καταρτίσαμε ένα σχέδιο εργασίας και ένα πρόγραμμα για το εγχειρίδιο. Εντοπίστηκαν αμφιλεγόμενα ζητήματα και ζητήσαμε ξανά μια συνομιλία με τον Στάλιν.

Ο Στάλιν ανταποκρίθηκε πολύ γρήγορα στο αίτημά μας. Η επόμενη συνομιλία πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαΐου 1950 στο Κρεμλίνο, στο γραφείο του Στάλιν. Ο Στάλιν φορούσε το συνηθισμένο παλιό, προπολεμικό γκρι σύνολο (τη καζάκα και το παντελόνι) και μπότες. Ήταν φρεσκοξυρισμένος και φαινόταν πολύ κεφάτος. Του θέσαμε ερωτήσεις και ο Στάλιν τις απάντησε όλες. Μερικές φορές ο ίδιος μας έκανε ερωτήσεις. Η συζήτηση διήρκεσε μία ώρα, από τις 7 μ.μ. έως τις 8 μ.μ. Κατά τον αποχωρισμό, ο Στάλιν είπε ότι ήταν έτοιμος να συναντηθεί όταν θα είναι απαραίτητο για εμάς.

Κατά την επιστροφή μας στο Γκόρκι, καταγράψαμε συλλογικά τη συνομιλία.

Πρέπει να ειπωθεί ότι ο Στάλιν ήταν πολύ απαιτητικός από εμάς τους συγγραφείς του εγχειριδίου. Στην κουβέντα μας, τόνισε επανειλημμένα ότι κάθε λέξη πρέπει να ζυγίζεται προσεκτικά, έτσι ώστε να μην υπάρχει τίποτα περιττό στο κείμενο («φλυαρίες», όπως το έθεσε). Απαίτησε έναν συνδυασμό άψογης επιστημονικής περιγραφής με ταυτόχρονο εκλαϊκευτικό χαρακτήρα, χωρίς, ωστόσο, να πέφτει στη χυδαιότητα (κάθε υπεραπλούστευση και εκχυδαϊσμό το ονόμαζε «αγοραίο» στυλ).

Καθώς προετοιμάζαμε τα κεφάλαια για το θέμα της πολιτικής οικονομίας και για τους προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, τα στείλαμε στον Στάλιν για επεξεργασία.

Τα επιμελήθηκε με εκπληκτική φροντίδα. Δεν υπήρχαν μικροπράγματα γι αυτόν, “έβρισκε λάθος” με τα πάντα. Είναι απολύτως αδύνατο να μεταφέρουμε εδώ τις συντακτικές διορθώσεις που έκανε ο Στάλιν στα κεφάλαια που γράψαμε. Για παράδειγμα, θα αναφέρω μόνο μερικά παραδείγματα.

Στη σελίδα τίτλου γράψαμε: «Πολιτική Οικονομία. Μια σύντομη μελέτη». Ο Στάλιν διέγραψε τις λέξεις «Σύντομη μελέτη» και έβαλε «εγχειρίδιο».

Στην επικεφαλίδα «Προκαπιταλιστικοί σχηματισμοί», ο Στάλιν αντικαθιστά τη λέξη «σχηματισμοί» με τις λέξεις «τρόποι παραγωγής».

Στο πρώτο κεφάλαιο είπαμε: «Η εμφάνιση του ανθρώπου ήταν ένα από τα μεγαλύτερα άλματα στην ανάπτυξη της φύσης». Σε αυτή και την ακόλουθη φράση, ο Στάλιν αντικαθιστά τη λέξη “άλματα” με τη λέξη “στροφές”. Στη φράση μας «οι πρόγονοι του ανθρώπου ζούσαν σε αγέλες», ο Στάλιν κάνει μια διόρθωση: «σε ορδές, κοπάδια».

Ο Στάλιν έκανε πολλές συντακτικές διορθώσεις στο δεύτερο κεφάλαιο, «Ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής». Έτσι, στη φράση «Στην αρχή η δουλεία είχε πατριαρχικό χαρακτήρα», πρόσθεσε «πατριαρχικό, οικιακό χαρακτήρα». Είχαμε γράψει: «Οι πλούσιοι δάνειζαν χρήματα, υποδουλώνοντας τους οφειλέτες τους». Ο Στάλιν αναδιατυπώνει αυτή τη φράση ως εξής: «Οι πλούσιοι έδιναν σπόρους, δάνειζαν χρήματα, υποδούλωναν τους οφειλέτες τους, τους υποδούλωναν και έπαιρναν τη γη».

Εκτός από τις πολυάριθμες συντακτικές διορθώσεις σημασιολογικού και υφολογικού χαρακτήρα, ο ίδιος ο Στάλιν έκανε ένθετες παρεμβάσεις κατά τη διάρκεια της συντακτικής εργασίας στα κεφάλαια, μερικές από τις οποίες ήταν αρκετά σημαντικές.

Έτσι, στην εισαγωγή στο θέμα της πολιτικής οικονομίας, ο Στάλιν έγραψε την ακόλουθη προσθήκη με το χέρι του:

«Όπως είναι φανερό, η πολιτική οικονομία δεν μελετά κανένα υπερβατικό ζήτημα, αποκομμένο από τη ζωή, αλλά τα πιο πραγματικά και επείγοντα ερωτήματα που επηρεάζουν τα ζωτικά συμφέροντα των ανθρώπων, της κοινωνίας και των τάξεων. Αν ο θάνατος του καπιταλισμού και η νίκη του σοσιαλιστικού οικονομικού συστήματος είναι αναπόφευκτα, αν τα συμφέροντα του καπιταλισμού είναι αντίθετα με τα συμφέροντα της κοινωνίας και την προοδευτική ανάπτυξη της ανθρωπότητας, αν η εργατική τάξη είναι ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού και ο φορέας των ιδεών της χειραφέτησης της κοινωνίας από τον καπιταλισμό – όλα αυτά και παρόμοια ερωτήματα επιλύονται από διαφορετικούς οικονομολόγους με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τα συμφέροντα των τάξεων που αντανακλούν. Αυτό εξηγεί ακριβώς γιατί σήμερα δεν υπάρχει ενιαία πολιτική οικονομία για όλες τις τάξεις της κοινωνίας, αλλά υπάρχουν αρκετές πολιτικές οικονομίες: η αστική πολιτική οικονομία, η προλεταριακή πολιτική οικονομία και, τέλος, η πολιτική οικονομία των ενδιάμεσων τάξεων, η οποία προσπαθεί να προσαρμόσει την πολιτική οικονομία της εργατικής τάξης στις προτιμήσεις της αστικής πολιτικής οικονομίας.

Αλλά από αυτό προκύπτει ότι κάνουν μεγάλο λάθος όσοι οικονομολόγοι ισχυρίζονται ότι η πολιτική οικονομία είναι μια ουδέτερη, ακομμάτιστη επιστήμη, ότι η πολιτική οικονομία είναι ανεξάρτητη από την ταξική πάλη στην κοινωνία και δεν συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με κανένα πολιτικό κόμμα.

Είναι δυνατή μια αντικειμενική, αμερόληπτη πολιτική οικονομία που δεν φοβάται καθόλου την αλήθεια; Φυσικά, είναι δυνατόν. Μια τέτοια αντικειμενική πολιτική οικονομία μπορεί να είναι μόνο η πολιτική οικονομία μιας τάξης που δεν ενδιαφέρεται να συγκαλύψει τις αντιφάσεις και τη σαπίλα του καπιταλισμού, που δεν ενδιαφέρεται για τη διατήρηση της καπιταλιστικής τάξης, μιας τάξης της οποίας τα συμφέροντα συμβαδίζουν με τα συμφέροντα της απελευθέρωσης της κοινωνίας από την καπιταλιστική σκλαβιά, μιας τάξης της οποίας τα συμφέροντα ευθυγραμμίζονται με τα συμφέροντα της προοδευτικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Μια τέτοια τάξη είναι η εργατική τάξη. Επομένως, μια αντικειμενική και ανιδιοτελής πολιτική οικονομία μπορεί να είναι μόνο μια πολιτική οικονομία που στηρίζεται στα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Τέτοια πολιτική οικονομία είναι ακριβώς η πολιτική οικονομία του μαρξισμού-λενινισμού».

Στο κεφάλαιο «Ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής» ο Στάλιν έγραψε το ακόλουθο κείμενο:

«Όπως μπορούμε να δούμε, η κοινωνία κάτω από το δουλοκτητικό σύστημα παρουσίαζε μια μάλλον ετερόκλητη εικόνα κατηγοριών και τάξεων. Ολόκληρος ο πληθυσμός της κοινωνίας χωριζόταν σε δύο κύριες κατηγορίες: τους ελεύθερους και τους σκλάβους. Οι ελεύθεροι απολάμβαναν όλα τα αστικά, περιουσιακά και πολιτικά δικαιώματα (με εξαίρεση τις γυναίκες, οι οποίες ήταν στην πραγματικότητα σε θέση δουλείας) και ήταν περιχαρακωμένοι από τους σκλάβους. Οι σκλάβοι στερούνταν όλων αυτών των δικαιωμάτων και δεν είχαν πρόσβαση στην κατηγορία των ελεύθερων. Οι ελεύθεροι, με τη σειρά τους, χωρίζονταν στην τάξη των μεγάλων γαιοκτημόνων, οι οποίοι ήταν ταυτόχρονα μεγάλοι ιδιοκτήτες σκλάβων, και στην τάξη των μικρών παραγωγών (αγρότες, τεχνίτες), των οποίων τα εύπορα στρώματα χρησιμοποιούσαν επίσης την εργασία των σκλάβων και ήταν κάτοχοι σκλάβων. Δεν μιλάμε εδώ για την ιερατική τάξη, η οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο στην εποχή της δουλείας, αφού προσέγγιζε την τάξη των μεγάλων γαιοκτημόνων-δουλοκτητών.

Κατά συνέπεια, μαζί με την αντίφαση μεταξύ σκλάβων και δουλοκτητών, υπήρχε μια αντίφαση μεταξύ μεγάλων γαιοκτημόνων και αγροτών. Ωστόσο, δεδομένου ότι με την ανάπτυξη του συστήματος κατοχής σκλάβων, η εργασία σκλάβων, ως η φθηνότερη εργασία, κατελάμβανε τους περισσότερους κλάδους παραγωγής και γινόταν η κύρια βάση της παραγωγής, η αντίφαση μεταξύ σκλάβων και κατόχων σκλάβων μετατράπηκε στην κύρια αντίφαση της κοινωνίας.

Είναι αλήθεια ότι η αντίφαση ανάμεσα στους μικρούς παραγωγούς και τους μεγάλους ευγενείς γαιοκτήμονες γέννησε ένα δημοκρατικό κίνημα μέσα στην ελεύθερη κατηγορία, το οποίο στόχευε στην κατάργηση της δουλείας του χρέους, στην αναδιανομή της γης, στην κατάργηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων και στη μεταβίβαση της εξουσίας στο δήμο (δηλαδή στο λαό), αλλά, κατά κανόνα, δεν έφερε καμία ανακούφιση στους μικρούς παραγωγούς – μόνο δυνάμωσε την επιρροή και τη δύναμη των νέων μεγάλων δουλοκτητών από τους «μη ευγενείς», οι οποίοι πλούτισαν με τον πόλεμο και την εμπορία σκλάβων, σε βάρος της επιρροής και της δύναμης της αριστοκρατίας των ευγενών γαιοκτημόνων. Περιττό να πούμε ότι αυτό το δημοκρατικό κίνημα όχι μόνο δεν έθεσε ως στόχο τη χειραφέτηση ή ακόμα και την ανακούφιση των σκλάβων, αλλά δεν επέτρεψε καν να τεθεί ένα τέτοιο ζήτημα. Επιπλέον, όπως είναι γνωστό, κάθε φορά που οι σκλάβοι προσπαθούσαν να σηκώσουν κεφάλι και να ζητήσουν τη χειραφέτησή τους, όλες οι τάξεις της ελεύθερης κατηγορίας (με εξαίρεση τους πιο φτωχούς αγρότες, των οποίων η πραγματική θέση δεν διέφερε από εκείνη των σκλάβων) ξεχνούσαν τις διαφορές τους και σχημάτιζαν ένα ενιαίο μέτωπο ενάντια στους σκλάβους. Η δημοκρατία στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, με την οποία τα βιβλία αστικής ιστορίας κατατρίβονται εκτενώς, ήταν στην ουσία μια δουλοκτητική δημοκρατία.

Ωστόσο, ο Στάλιν πρόλαβε να επεξεργαστεί μόνο την εισαγωγή και τρία κεφάλαια των 42 κεφαλαίων του εγχειριδίου με αυτόν τον τρόπο. Στη συνέχεια πρότεινε η δομή του εγχειρίδιου να παρουσιαστεί ως σύνολο, και όχι κεφάλαιο προς κεφάλαιο.

Ένα χρόνο αργότερα, το έργο ολοκληρώθηκε, ένα νέο πρωτότυπο σχεδιάστηκε και υποβλήθηκε στο πολιτικό γραφείο της κεντρικής επιτροπής.

Η άνοιξη ήρθε ξανά. Τα δέντρα, όπως το στήθος μιας τροφού, ήταν φουσκωμένα με χυμούς. Αηδόνια, κοκκινολαίμηδες, σπίνοι άρχισαν να τραγουδούν.. Ένας λειμώνας πίσω από τον ποταμό Μόσκβα ήταν ντυμένος στα πράσινα. Και πάνω από τον λειμώνα ακούγονταν όλη την μέρα θριαμβευτικά οι ύμνοι των κορυδαλλών.

Με θλίψη αποχαιρετήσαμε το φιλόξενο Γκόρκι. Ήταν πραγματική ευτυχία να κάθεσαι και να δημιουργείς σε ένα ιδανικό περιβάλλον: να στοχάζεσαι αμέτρητες φορές τη μεγάλη πνευματική κληρονομιά του Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν, τα έργα ιστορικών, φιλοσόφων, οικονομολόγων – των προπατόρων του επιστημονικού σοσιαλισμού – για να βρεις το κλειδί για την κατανόηση των νόμων της σύνθετης πραγματικότητας.

Λίγο πριν φύγουμε, μας επισκέφθηκαν στο Γκόρκι η Ναντιέζντα Πέσκοβα και η Λ. Τόλσταγια, γυναίκα του Αλεξέϊ Νικολάγεβιτς (σημ. μετάφ.: Α. Ν. Τολστόϊ). Μέχρι αργά τη νύχτα, αφουγκραζόμασταν τις αναμνήσεις και μοιραζόμασταν τις σκέψεις μας για τους δύο τιτάνες της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας.

Την παραμονή της αναχώρησής μου από το Γκόρκι, περπάτησα και πάλι στα δωμάτια του Αλεξέϊ Μαξίμοβιτς (σημ. μετάφ.: Γκόρκι). Το βράδυ περιπλανηθήκαμε για πολλή ώρα κατά μήκος της όχθης του ποταμού Μόσκβα. Το φεγγάρι έλουζε το στερέωμα με ένα μαγικό φως. Οι βάτραχοι τραγουδούσαν τις σερενάτες τους. 

Εκείνη τη νύχτα άνθιζαν οι πασχαλιές…

Περιμένοντας τον Στάλιν και τα άλλα μέλη του πολιτικού γραφείου να επιθεωρήσουν το νέο σχέδιο του εγχειρίδιου που ετοιμάσαμε, εγώ και τα άλλα μέλη της συντακτικής ομάδας, επέστρεψα στα άμεσα επίσημα καθήκοντά μου.

Πλησίαζε η γιορτή της σοβιετικής μουσικής κουλτούρας – η 175η επέτειος του θεάτρου Μπολσόι. Μου παραγγέλθηκε να συμμετάσχω στον εορτασμό αυτής της επετείου: να βοηθήσω στην προετοιμασία διαταγμάτων για την απονομή τίτλων και μεταλλίων στους καλλιτέχνες του θεάτρου Μπολσόι και για την απονομή εύφημων μνειών. Ανέλαβα αυτόν τον διορισμό με ευχαρίστηση.

Από τα φοιτητικά μου χρόνια, το θέατρο Μπολσόι υπήρξε για μένα ένα ιερό της παγκόσμιας μουσικής κουλτούρας, μια ακαδημία της μουσικής μου παιδείας, μια πηγή απερίγραπτης χαράς και ευχαρίστησης. Ξεκινώντας από το 1922 (σημ. εκδ.: από την ημερομηνία της μετακίνησης του Σεπίλοφ από την Τασκένδη στη Μόσχα και την εισαγωγή του στο κρατικό πανεπιστήμιο της Μόσχας), δεν πρέπει να υπήρξε καμία σημαντική παραγωγή του θεάτρου Μπολσόι και του πρώην θεάτρου Ζιμίν, στη συνέχεια παραρτήματος του θεάτρου Μπολσόι, που να είχα χάσει. Μερικές φορές ήταν πολύ δύσκολο. Αλλά ξεπερνιόταν με έναν αγώνα πάση θυσία έστω και νεκρός να μπω στην σάλα ακόμη και χωρίς εισιτήριο. Λοιπόν, σκεφτείτε μόνοι σας, αν είναι δυνατόν να χάσετε  παράσταση αν σήμερα  στον Λόενγκριν του Βάγκνερ στον πρώτο ρόλο τραγουδάει ο Λ. Σομπίνοφ και στον ρόλο της Έλσας η Α. Νεζντάνοβα.

Τον Νοέμβρη του 1951, πραγματοποιήθηκε πανενωσιακή οικονομική συζήτηση σε σχέση με το σχέδιο εγχειρίδιου πολιτικής οικονομίας που είχε κυκλοφορήσει. Η συζήτηση οργανώθηκε στη λέσχη της κεντρικής επιτροπής. Συμμετείχε η αφρόκρεμα των κοινωνικών επιστημών. Η συζήτηση ήταν πολύ έντονη και έδειξε το μεγάλο ενδιαφέρον όλων των επιστημόνων – οικονομολόγων και όχι μόνο, καθώς και ακαδημαϊκών δασκάλων για τη δημιουργία ενός σημαντικού εγχειρίδιου.

Η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων ήταν σύμφωνη με τη δομή που ετοιμάσαμε, ωστόσο έκανε ορισμένες διορθώσεις, έδωσε συμβουλές σχετικά με τη δομή του βιβλίου και μεμονωμένες διατυπώσεις. Όπως σε κάθε ελεύθερη συζήτηση, υπήρχαν σαφώς εντυπωσιακές ομιλίες, αλλά υπήρχαν επίσης και φτηνές, εντελώς ανάξιες λόγου.

Με βάση τα υλικά της συζήτησης, στείλαμε στον Στάλιν:

1.Προτάσεις για τη βελτίωση του σχεδίου του εγχειρίδιου.

2.Προτάσεις για τη διόρθωση λαθών και ανακριβειών.

3.Αναφορά σε αμφιλεγόμενα ζητήματα.

Την 1η Φεβρουαρίου 1951 (σημ. μετάφ.: Πρόκειται περί λάθους αφορά τον Φλεβάρη του 1952, αν μη τι άλλο κατά λογική αλληλουχία των γεγονότων) , ο Στάλιν απάντησε στην οικονομική συζήτηση και στα ντοκουμέντα μας με ένα σημαντικό θεωρητικό έργο, «Παρατηρήσεις για τα οικονομικά ζητήματα που συνδέονται με τη συζήτηση του Νοέμβρη 1951».

Φυσικά, εμείς, οι συγγραφείς του εγχειρίδιου, ήμασταν πολύ υπερήφανοι εκείνη την εποχή για την υψηλή εκτίμηση που δόθηκε στο έργο μας από τον Στάλιν, ο οποίος γενικά ήταν πολύ φειδωλός σε επαίνους.

Στις «Παρατηρήσεις» του έγραψε: «Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, μερικοί σύντροφοι ήταν πολύ ένθερμοι στο να “πετάξουν” στα σκουπίδια το προσχέδιο του εγχειρίδιου, να επιπλήξουν τους συντάκτες του για λάθη και παραλείψεις και να ισχυριστούν ότι το σχέδιο απέτυχε. Είναι άδικο. Φυσικά, υπάρχουν λάθη και παραλείψεις στο βιβλίο – σχεδόν πάντα συμβαίνουν σε μια μεγάλη δουλειά. Όπως και να έχει, η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων στη συζήτηση αναγνώρισε ότι το σχέδιο εγχειρίδιου μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για ένα μελλοντικό οδηγό και χρειάζεται μόνο ορισμένες τροποποιήσεις και προσθήκες. Πράγματι, αρκεί να συγκρίνει κανείς το προσχέδιο αυτό με τα εγχειρίδια πολιτικής οικονομίας που κυκλοφορούν για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το προσχέδιο αυτού του εγχειρίδιου στέκεται ένα κεφάλι πάνω από τα υπάρχοντα εγχειρίδια. Αυτό είναι μια μεγάλη συνεισφορά των συγγραφέων του νέου σχεδίου».

Ήμασταν επίσης πολύ ικανοποιημένοι με τη στάση του Στάλιν απέναντι στις «προτάσεις για τη βελτίωση του σχεδίου του εγχειρίδιου» που είχαμε αναπτύξει. Αναφέροντας μια σειρά από σημαντικές νέες θεωρητικές απόψεις, έγραψε παραπέρα: «Όσο για τα υπόλοιπα ζητήματα, δεν έχω άλλες παρατηρήσεις σε σχέση με τις προτάσεις των συντρόφων Οστροβιτιάνοφ, Λεόντιεφ, Σεπίλοφ, Γκατόφσκι και άλλων».

Στις 15 Φεβρουαρίου 1952, πραγματοποιήθηκε ευρεία συνάντηση στο Κρεμλίνο, στην οποία συμμετείχαν μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής, συγγραφείς του εγχειριδίου και οι πιο εξέχοντες οικονομολόγοι της χώρας.

Σε αυτό το συμβούλιο επρόκειτο, με βάση τις «Παρατηρήσεις» του Στάλιν, να ανταλλαγούν απόψεις για μια σειρά ζητήματα που έπρεπε να φωτιστούν στο εγχειρίδιο. Πράγματι, οι οικονομολόγοι που ήταν παρόντες στη συνάντηση έθεσαν ερωτήσεις και ο Στάλιν τις απάντησε. Ο Στάλιν ήταν σε πολύ καλή, ακόμη και εύθυμη διάθεση και μοιράστηκε πρόθυμα τις σκέψεις του.

 

Κεφάλαιο 3

Η σύλληψη και η εκτέλεση του Μπέρια

Τα κύματα εθνικής ανησυχίας, άγχους και θλιβερών προβληματισμών που προκλήθηκαν από το θάνατο του Στάλιν σταδιακά υποχώρησαν. Η ζωή επέστρεφε στο φυσιολογικό.

Η νέα ηγεσία της χώρας και του κόμματος έβαλε μπροστά κάθε είδους σχέδια αναδιοργάνωσης. Αλλά προς το παρόν η αδράνεια μιας γιγαντιαίας καλά λαδωμένης μηχανής λειτουργούσε σε όλα.

Η σοσιαλιστική βιομηχανία βρισκόταν σε άνοδο. Στη Μόσχα, μεγαλοπρεπή πολυώροφα κτίρια ανέβαιναν όλο και ψηλότερα στον ουρανό: Το Πανεπιστήμιο της Μόσχας, το Κοτελνίτσεσκογιε, το Σμολένσκογιε [16], στην πλατεία Βαστάνια (σημ. μετάφ.: στα ελληνικά, πλατεία Εξέγερσης) στην οδό Καλατσένσκαγια. Τον Απρίλιο του 1953 τέθηκε σε λειτουργία μια νέα μεγαλοπρεπής γραμμή μετρό με σταθμούς τις “Αρμπάτσκαγια”, “Σμολένσκαγια”, “Κιέβσκαγια”.

Την 1η Απρίλη, σύμφωνα με την ήδη καθιερωμένη παράδοση ο λαός ήταν ικανοποιημένος με μια άλλη μείωση των τιμών λιανικής. Ο Στάλιν ήταν ένθερμος υποστηρικτής της σταθερής πτώσης των τιμών. Πολλές φορές το δικαιολόγησε αυτό από τη σκοπιά της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού ως εξής:

– Η σοσιαλιστική μας βιομηχανία λειτουργεί σε συνθήκες απόλυτου μονοπωλίου αφού δεν υπάρχουν ιδιωτικές βιομηχανικές επιχειρήσεις. Η χώρα είναι προστατευμένη από την παγκόσμια αγορά των μονοπωλίων του εξωτερικού εμπορίου. Στο εσωτερικό της χώρας, με αυστηρό προγραμματισμό τιμών, δεν υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων. Τα καταναλωτικά αγαθά ευρείας χρήσης δεν είναι σε επάρκεια. Υπό αυτές τις συνθήκες, η συστηματική μείωση των τιμών είναι το πιο ισχυρό μέσο επίδρασης στη βιομηχανία με αίτημα την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων. Η μείωση των τιμών των καταναλωτικών αγαθών είναι ένα κνούτο ενάντια στην αδράνεια και τη στασιμότητα και ο ασφαλέστερος τρόπος για την αύξηση των πραγματικών μισθών.

Μία από τις πιο σοβαρές συνέπειες του χρουτσιοφισμού στην οικονομική σφαίρα ήταν η απομάκρυνση από την πολιτική μείωσης των τιμών και, αντιστρόφως, η μετάβαση σε μια πολιτική ανοιχτής και συγκαλυμμένης αύξησης των τιμών των καταναλωτικών αγαθών. Αυτό είχε σοβαρό αντίκτυπο σε ολόκληρη την οικονομική και πολιτική κατάσταση στη χώρα στο μέλλον.

Η μείωση των τιμών που πραγματοποιήθηκε την 1η Απριλίου 1953 εφαρμόστηκε σε όλα σχεδόν τα προϊόντα και τα αγαθά μαζικής κατανάλωσης: ψωμί, αλεύρι, δημητριακά, σιτηρά, κρέας, ψάρι, λάδι, ζάχαρη, βότκα, υφάσματα, έτοιμα ρούχα, παπούτσια, σαπούνι, είδη οικιακής χρήσης. Κάλυπτε επίσης τα δημόσια γεύματα. Αυτή ήταν η έκτη πτώση τιμών από τον πόλεμο. Οι προηγούμενες πέντε μειώσεις είχαν μειώσει στο μισό τις τιμές των καταναλωτικών αγαθών σε σύγκριση με το τέταρτο τρίμηνο του 1947. Η έκτη πτώση τιμών ήταν η πιο μεγἀλη. Έδωσε άμεσο όφελος στον πληθυσμό ύψους 53 δισεκατομμυρίων ρούβλιων ετησίως.

Αυτή ήταν μια μεγάλη οικονομική νίκη, ειδικά στο πλαίσιο της σταθερής αύξησης των τιμών και του κόστους ζωής στον καπιταλιστικό κόσμο.

Στον τομέα της τέχνης, η ραγδαία ανοδική πορεία που σημάδεψε τη μεταπολεμική περίοδο συνεχίστηκε. Δεν άλλαξα τις συνήθειές μου, οι οποίες είχαν αναπτυχθεί πάνω από τριάντα χρόνια ζωής στην πρωτεύουσα. Η απεριόριστη αγάπη μου για τη μουσική, για την τέχνη γενικότερα, με τραβούσε με ακαταμάχητη δύναμη στο Θέατρο Μπολσόι, στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, σε συμφωνικές συναυλίες στο Ωδείο, στο Μικρό (Малый) Θέατρο, στις οπερέτες… Κάθε θεατρική επιτυχία γέμιζε την ψυχή μου με χαρά. Ένιωθα τη μεγαλύτερη υπερηφάνεια για το θρίαμβο της θεατρικής μας τέχνης σε όλο τον κόσμο.

Η Μόσχα  παρέμενε η Μέκκα της θεατρικής τέχνης.

Η νέα ηγεσία του κόμματος και της χώρας είχε να αντιμετωπίσει τα πιο σύνθετα διεθνή, οργανωτικά, οικονομικά και ιδεολογικά ζητήματα.

Για πολλά χρόνια, τα υψηλότερα κλιμάκια της κυβέρνησης είχαν αναπτύξει τη συνήθεια να περιμένουν τις οδηγίες του Στάλιν για κάθε ζήτημα. Ο Χρουτσιόφ μίλησε χαρακτηριστικά γι αυτό στις συνεδριάσεις του προεδρείου και της ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής μετά το θάνατο του Στάλιν:

-Πριν ζούσαμε πίσω από τις φαρδιές πλάτες του Στάλιν. Περιμέναμε τα πάντα στον Στάλιν. «Γνωρίζαμε ότι ο Στάλιν θα αποφάσιζε τα πάντα σωστά. Και ζούσαμε ανέμελα. Και τώρα δεν υπάρχει κανείς στον οποίο να βασιστούμε. Πρέπει να αποφασίζουμε τα πάντα μόνοι μας. Και να λύνουμε πολύπλοκα ζητήματα. Εδώ έχεις και τις διεθνείς υποθέσεις, και την οικονομία και τη λογοτεχνία…

Αργά χθες το βράδυ τηλεφώνησα στον Μπουλγκάνιν. Ρωτώ:

-Νικολάϊ, τι κάνεις;

-Διαβάζω.

-Τι διαβάζεις;

-Το περιοδικό “Κομμουνίστ”.

Βλέπετε τι συμβαίνει. Πότε διαβάσαμε τον Κομμουνίστ ή άλλα περιοδικά; Και τώρα πρέπει να το κάνουμε».

Φυσικά, ο Χρουτσιόφ μιλούσε για κάτι που δεν ήταν χαρακτηριστικό του ίδιου. Πραγματικά ποτέ δεν διάβασε τίποτα: ούτε βιβλία, ούτε περιοδικά. Και ούτε ένιωθε καμιά ανάγκη για αυτό. Έκρινε τους άλλους σύμφωνα με τη δική του εικόνα και ομοίωση. Στην πραγματικότητα, στο Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, στο υπουργικού συμβούλιο, μεταξύ των μελών της κεντρικής επιτροπής, μεταξύ των βουλευτών του ανώτατου σοβιέτ, υπήρχαν πολλοί άριστα καταρτισμένοι μαρξιστές, λαμπροί μηχανικοί, σχεδιαστές, οικονομολόγοι, στρατιωτικοί ηγέτες και συγγραφείς. Στο επίπεδο του πολιτισμού, ο σοβιετικός λαός στο σύνολό του είχε γίνει η πρωτοπορία της ανθρωπότητας.

Αλλά είναι αναμφισβήτητο ότι ο θάνατος του Στάλιν είχε πλέον ασύγκριτα υψηλότερες απαιτήσεις από τον ηγετικό πυρήνα του κράτους.

Όλο και πιο επείγον και οξύ γινόταν το ζήτημα της συλλογικής ηγεσίας. Γι αυτό, σε όλες τις ομιλίες, στα κύρια και τα προπαγανδιστικά άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, έμπαινε το ζήτημα της ανάγκης για συλλογική ηγεσία.

Ο Γ. Μαλένκοφ, σαν πρόεδρος του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής και του υπουργικού συμβουλίου, προσπαθούσε να διαχειριστεί τα πράγματα με απόλυτα δημοκρατικό τρόπο. Με μεγάλη διακριτικότητα και λεπτότητα, προσπάθησε να συνενώσει τις προσπάθειες πολύ διαφορετικών ανθρώπων, ολόκληρου του ηγετικού πυρήνα, γύρω από τα υπάρχοντα καθήκοντα.

Επιπλέον, δεν υπήρχε ούτε σκιά έπαρσης στη δική του συμπεριφορά. Προσπαθούσε να μην ξεχωρίζει καθόλου από τα άλλα μέλη του προεδρείου. Σε όλο το ύφος της συμπεριφοράς του στις συνεδριάσεις του υπουργικού συμβουλίου και στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής, φαινόταν να λέει: «Δεν έχω κανένα πλεονέκτημα απέναντί σας. Ας σκεφτούμε μαζί. Προτείνετε. Απλώς συντονίζω τις προσπάθειες όλων».

Και το έκανε πολύ φυσικά και ειλικρινά. Δεν νομίζω ότι είχε καμία πρόθεση να ενισχύσει τον ρόλο του δικού του ατόμου. Δούλευε πάντα σαν σκυλί. Μετά το θάνατο του Στάλιν, οι προσωπικές του προσπάθειες δεκαπλασιάστηκαν.

Μέχρι τότε, ωστόσο, ο κολεκτιβισμός ήταν τις περισσότερες φορές μια «εξωτερική» μορφή. Τα μέλη του προεδρείου και της γραμματείας της κεντρικής επιτροπής παρακολουθούσαν μαζικά όλες τις διασκέψεις, τα συνέδρια, τις γιορτές, τις διπλωματικές δεξιώσεις κλπ. Το προεδρείο της κεντρικής επιτροπής και το υπουργικό συμβούλιο, απελευθερωμένο πλέον από τις περιοριστικές νόρμες του Στάλιν, εργαζόταν τακτικά και εντατικά. Τα μέλη του προεδρείου και της γραμματείας της κεντρικής επιτροπής, στο όνομα της διατήρησης της ενότητας, προσπαθούσαν να μην κοντράρονται στα υπό εξέταση ζητήματα, ή τουλάχιστον να μην οξύνουν τις κριτικές παρατηρήσεις. Στις αρχές, η κριτική συχνά αντικαθίστατο από ερωτήσεις όπως, “Δεν νομίζετε ότι η προτεινόμενη λύση στο πρόβλημα μπορεί να περιπλέξει το θέμα;”

Αλλά όλα αυτά δημιουργούσαν μόνο απείκασμα κολεκτιβισμού.

Στις θεωρητικές εργασίες του και τις ομιλίες του, ο Στάλιν είχε μιλήσει επανειλημμένα για τη μεγάλη σημασία της συλλογικής ηγεσίας. Ανέφερε ως πρότυπο συλλογικότητας την κεντρική επιτροπή του κόμματος, η οποία «περιλαμβάνει τους καλύτερους της βιομηχανίας μας, τους καλύτερους των κο-οπερατίβων μας, τους καλύτερους προμηθευτές, τους καλύτερους πολεμιστές, τους καλύτερους προπαγανδιστές, τους καλύτερους αγκιτάτορες, τους καλύτερους ειδικούς στα κολχόζ, τους καλύτερους ειδικούς στην ατομική αγροτική γεωργία, τους καλύτερους ειδικούς των εθνοτήτων της Σοβιετικής Ένωσης και της εθνικής πολιτικής. Σε αυτόν τον άρειο πάγο συμπυκνώνεται η γνώση του κόμματός μας. Ο καθένας έχει την ευκαιρία να διορθώσει τη προσωπική γνώμη ή πρόταση κάποιου άλλου. Ο καθένας έχει την ευκαιρία να συνεισφέρει τη δική του εμπειρία» (Πράβντα, 16 Απριλίου 1953, Ντ. Σεπ.).

Αυτό ειπώθηκε το 1931. Είναι αλήθεια ότι μέχρι την εμφάνιση του χρουτσιοφισμού η κεντρική επιτροπή συγκέντρωνε στις γραμμές της ό,τι καλύτερο πιο ταλαντούχο και φωτισμένο διέθετε το Κόμμα. Ωστόσο όσο απομακρυνόμασταν από την ημέρα του θανάτου του Λένιν, τόσο περισσότερο αποδυναμώνονταν οι αρχές της συλλογικής ηγεσίας, και πάνω απ’ όλα στα καθοδηγητικά κέντρα του κόμματος.

Στις τρεις δεκαετίες της ηγεσίας του Στάλιν, ολόκληρος ο μηχανισμός κρατικής και κομματικής ηγεσίας έχασε σταδιακά τις αρχές του κολεκτιβισμού και προσαρμόστηκε στο σύστημα της προσωπικής εξουσίας. Προς αυτή την κατεύθυνση, είχαμε φτάσει στην τελειότητα.

Αλλά αυτό ήταν ένα είδος «τελειότητας» που αναπόφευκτα οδήγησε στην παραβίαση όσον αφορά τις λενινιστικές νόρμες σχετικά με την κομματική και σοβιετική ζωή: ο μηχανισμός της κρατικής διοίκησης καλύφθηκε σταδιακά με γραφειοκρατική σκουριά και η δράση των γραναζιών, των ιμάντων μετάδοσης από τα ηγετικά κέντρα στις κομματικές οργανώσεις και τα μέλη του κόμματος, και από το κόμμα στις μη κομματικές μάζες, γινόταν όλο και πιο αποδυναμωμένη.

Η μετάβαση στον πραγματικό κολεκτιβισμό και στον ευρύ εκδημοκρατισμό απαιτούσε την εφαρμογή σημαντικών μέτρων για την αποκατάσταση και την περαιτέρω ανάπτυξη των λενινιστικών κανόνων. Αλλά ακόμα δεν γινόταν λόγος γι’ αυτό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η επιβεβαίωση της συλλογικότητας ήταν ακόμα η μουσική του μέλλοντος.

Ωστόσο, η ζωή απαιτούσε πιεστικά την επίλυση μεγάλων και επειγόντων ζητημάτων. Μεταξύ αυτών, τα προβλήματα εξωτερικής πολιτικής ήταν ύψιστης σημασίας.

Την εποχή του θανάτου του Στάλιν, η διεθνής κατάσταση ήταν αρκετά τεταμένη. Ήταν σαφές ότι οι μεγάλες δυνάμεις, συνδεδεμένες τους δεσμούς του αντιχιτλερικού συνασπισμού, χωρίστηκαν μετά τον πόλεμο και πήραν δύο διαφορετικούς δρόμους. Η Σοβιετική Ένωση συνέχισε με συνέπεια την πολιτική του αγώνα για την ειρήνη, για την ελευθερία και την ανεξαρτησία όλων των κρατών, μεγάλων και μικρών. Οι χώρες του αγγλοαμερικανικού μπλοκ είχαν στρέψει το πηδάλιο της πολιτικής τους στην παλιά ιμπεριαλιστική κατεύθυνση.

Αμερικανικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν βάναυσα την Πιονγκγιάνγκ και άλλες πόλεις και χωριά της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κορέας σε μια προσπάθεια να καταπνίξουν με την ιμπεριαλιστική τρομοκρατία τον αγώνα του κορεατικού λαού για την επανένωση της πατρίδας του με βάση τις αρχές της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της δημοκρατίας. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και η Λ.Δ. της Κορέας , υποστηριζόμενες από τη Σοβιετική Ένωση, υπέβαλαν σημαντικές προτάσεις για ανακωχή και τερματισμό του πολέμου της Κορέας.

Ο γαλλικός ιμπεριαλισμός συνέχισε να διεξάγει έναν αιματηρό πόλεμο ενάντια στο λαό της Ινδοκίνας, ο οποίος είχε ξεσηκωθεί σε έναν ιερό αγώνα για ανεξαρτησία και απελευθέρωση.

Στο γερμανικό ζήτημα, οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις ποδοπάτησαν τις συμφωνίες που υπογράφηκαν μετά τον πόλεμο για τη δημιουργία μιας ενωμένης, φιλειρηνικής, δημοκρατικής Γερμανίας. Με τη δημιουργία της «Διζονίας» και στη συνέχεια της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, μπήκαν στο δρόμο των διασπαστικών ενεργειών με στόχο τη διαιώνιση της διαίρεσης της Γερμανίας, την επαναστρατιωτικοποίηση της Δυτικής Γερμανίας και τη μετατροπή της σε εστία μιλιταρισμού και επιθετικού ρεβανσισμού. Το λάβαρο του ρεβανσισμού ήταν ο Γερμανός καγκελάριος Κόνραντ Αντενάουερ, τον οποίο ο Τσώρτσιλ στην ομιλία του στις 11 Μάη 1953, ανακήρυξε «τον σοφότερο Γερμανό πολιτικό μετά τον Μπίσμαρκ».

Οι κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας κωλυσιεργούσαν στην ολοκλήρωση της Αυστριακής συνθήκης μέσα σε ένα δημοκρατικό πνεύμα.

Ωστόσο, η αρχή της αποσύνθεσης ολόκληρου του αποικιακού συστήματος του ιμπεριαλισμού τραβούσε όλο και περισσότερους λαούς της Ασίας και της Αφρικής στην τροχιά των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων.

Η μακραίωνη βρετανική κυριαρχία στην Ινδία σύντομα ανατράπηκε. Η Ινδία χωρίστηκε σε δύο κράτη: την Ινδία και το Πακιστάν. Η εξουσία πέρασε στις άρχουσες τάξεις αυτών των κρατών. Οι λαοί των βρετανικών αποικιών της Κεϋλάνης και της Βιρμανίας, καθώς και της ολλανδικής αποικίας της Ινδονησίας, ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο.

Στην Αίγυπτο, ο βασιλιάς Φαρούκ εκδιώχθηκε και οι εθνικές δυνάμεις της Αιγύπτου απαίτησαν από τους Βρετανούς να αποσυρθούν από τη ζώνη της διώρυγας του Σουέζ. Ο αντιιμπεριαλιστικός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας φούντωσε στους λαούς της Τυνησίας, του Μαρόκου, της Μαδαγασκάρης, της Χρυσής Ακτής, της Κένυας, της Μαλαισίας, των Φιλιππίνων και πολλών άλλων χωρών.

Η σοβιετική χώρα ανέβαζε σταθερά το ρυθμό της οικονομικής της ανάπτυξης και προχωρούσε με πολύ γοργούς ρυθμούς.

Όλα αυτά προκάλεσαν μεγάλη ανησυχία στο στρατόπεδο αντίδρασης. Σκόπιμα υποδαυλίστηκε η αντισοβιετική πολεμική υστερία και ακολουθήθηκε μια πορεία για μια νέα κούρσα εξοπλισμών. Μία από τις πιο σκοτεινές πλευρές αυτής της υστερίας ήταν η «υπόθεση των συζύγων Ρόζενμπεργκ» που κατασκευάστηκε στην Αμερική.

Δύο Αμερικανοί πολίτες – η Έθελ και ο Τζούλιους Ρόζενμπεργκ, δυο μετριοπαθείς, καλόβολοι άνθρωποι, γονείς δύο μικρών παιδιών, συνελήφθησαν από αμερικανικές ειδικές υπηρεσίες και κατηγορήθηκαν για κατασκοπεία υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης. Όλος ο κόσμος ήξερε ότι ήταν αθώοι. Την απελευθέρωση των Ρόζενμπεργκ απαίτησαν σε μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας εργαζόμενοι της Νέας Υόρκης, του Πεκίνου, της Ρώμης, του Λονδίνου, της Μόσχας και του Παρισιού. Επίσης διακεκριμένοι συγγραφείς όπως ο Τόμας Μαν, ο Φρανσουά Μοριάκ, ο Ίλια Έρενμπουργκ και άλλοι, φοιτητικές ενώσεις από όλο τον κόσμο, μέχρι εκπροσώπους του Βατικανού. Παρ ‘όλα αυτά, η Έθελ και ο Τζούλιους Ρόζενμπεργκ εκτελέστηκαν στην ηλεκτρική καρέκλα.

Σε αυτή τη περίπλοκη κατάσταση, υλοποιούνταν η εξωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. Τη διεξαγωγή της συνέχιζε να την υλοποιεί ο Β. Μολότοφ. Αυτή η πολιτική είχε τα χαρακτηριστικά που είχαν αναπτυχθεί από τον Στάλιν. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν:

1.Η ολόπλευρη εκτίμηση όλων των οικονομικών, πολιτικών, ταξικών και άλλων δυνάμεων που αντανακλούσαν τη δεδομένη στιγμή τη διεθνή πραγματικότητα.

2.Άριστη ικανότητα εφαρμογής των κατηγοριών και των νόμων της μαρξιστικής διαλεκτικής στην ανάλυση μιας συγκεκριμένης διεθνούς κατάστασης.

3.Κατανόηση της ανάγκης διαχωρισμού και εκτίμησης μόνιμων και προσωρινών παραγόντων στην ανάλυση διεθνών γεγονότων.

4.Η ικανότητα εκμετάλλευσης των αναπόφευκτων αντιθέσεων ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες, τα μπλοκ και τις συμμαχίες τους, προκειμένου να αποδυναμωθούν οι δυνάμεις του πολέμου και της αντίδρασης, προς όφελος της υπόθεσης της δημοκρατίας, της ειρήνης και του σοσιαλισμού.

5.Επεξεργασμένη χρήση των θέσεων του Λένιν σχετικά με τους συμβιβασμούς στο οπλοστάσιο των διπλωματικών μέσων: συνθήκες, δυνατότητες εφαρμογής συμβιβασμού, όρια συμβιβασμού, αναμενόμενη προθεσμία μιας δράσης , πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα κλπ.

6.Σύνεση και περισυλλογή στην ανάπτυξη μιας δράσης εξωτερικής πολιτικής, με προσεκτική στάθμιση των εργαλείων και των μέσων μιας τέτοιας δράσης, της πιθανής απήχησης και του αναμενόμενου πρακτικού αποτελέσματος.

7.Η ικανότητα συνδυασμού και υποταγής των σημερινών, επίκαιρων διπλωματικών μέτρων στα βασικά πολιτικά και στρατηγικά καθήκοντα του σοβιετικού κράτους ως σοσιαλιστικού κράτους, το οποίο είναι υποχρεωμένο να σταθμίζει κάθε δράση εξωτερικής πολιτικής του προς την κατεύθυνση των θεμελιωδών συμφερόντων της διεθνούς εργατικής τάξης και των λαών των αποικιακών και εξαρτημένων χωρών που αγωνίζονται για την απελευθέρωσή τους.

Αυτά τα χαρακτηριστικά της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και της σοβιετικής διπλωματίας έφεραν στο κράτος μας τις μεγαλύτερες νίκες στη διεθνή σκηνή: την καθολική αναγνώριση της Σοβιετικής Ένωσης, το ειδικό βάρος κάθε θέσης της στα ντοκουμέντα εξωτερικής πολιτικής· την ολοένα αυξανόμενη ανάπτυξη των σοσιαλιστικών δυνάμεων στον κόσμο και την αποδυνάμωση των καπιταλιστικών δυνάμεων, την ήττα της γερμανικής και ιαπωνικής μιλιταριστικής μηχανής κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου και το σχηματισμό ενός μεγάλου σοσιαλιστικού συνασπισμού δυνάμεων στην Ευρώπη και την Ασία, ενώνοντας το ένα τρίτο όλης της ανθρωπότητας.

Ολόκληρη η προηγούμενη ιστορία της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας προετοίμασε τις δυο θριαμβευτικές νίκες της κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου, οι οποίες θα καταπλήξουν περισσότερες από μία γενιές μελλοντικών ιστορικών:

1.Η Σοβιετική Ένωση διέσπασε το ενιαίο μέτωπο των καπιταλιστικών κρατών και βρέθηκε στις τάξεις του μεγάλου αντιχιτλερικού συνασπισμού, μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και μια σειρά άλλα κράτη που δρούσαν μαζί ενάντια στις φασιστικές δυνάμεις του Άξονα.

2.Για ολόκληρη την περίοδο του Πατριωτικού Πολέμου με τη Γερμανία, η Σοβιετική Ένωση ουδετεροποίησε την ιμπεριαλιστική Ιαπωνία, εξαλείφοντας τον τρομερό κίνδυνο της μάχης σε δύο μέτωπα.

Αυτές οι δύο διπλωματικές νίκες καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία και την έκβαση του δεύτερου παγκόσμιου πόλεμου και ολόκληρης της μετέπειτα ιστορίας της ανθρωπότητας.

Η σύνεση του Μολότοφ, η σχολαστικότητα του στη σκέψη και την προετοιμασία οποιασδήποτε δράσης εξωτερικής πολιτικής πολλαπλασιάστηκαν ακόμα περισσότερο μετά το θάνατο του Στάλιν. Πολύ πιο συχνά από πριν, άρχισε να συγκαλεί συναντήσεις ειδικών διεθνών σχέσεων και δημοσιογράφων με πείρα στα διεθνή για διαβουλεύσεις και συζητήσεις. Σε αυτές τις διαβουλεύσεις και στον μηχανισμό του ίδιου του Υπουργείου Εξωτερικών, αφού καθοριζόταν η θέση πάνω σε ένα θέμα, εξεταζόταν προσεκτικά με ποια μορφή θα πραγματοποιούνταν η σχετική ενέργεια: δήλωση πρεσβευτή, συνέντευξη από υφυπουργό ή υπουργό εξωτερικών, δήλωση του υπουργείου εξωτερικών, νότα και τι είδους υπόμνημα, ρηματική διακοίνωση κ.λπ. θα χρησιμοποιούνταν, συνέντευξη ή δήλωση του αρχηγού της κυβέρνησης ή δήλωση της κυβέρνησης.  κλπ.

Ανάμεσα στα μέσα και τα όργανα της εξωτερικής πολιτικής, ο Στάλιν και ο Μολότοφ, ως έμπειροι πολιτικοί, διπλωμάτες και δημοσιογράφοι (και οι δύο ήταν προηγούμενα «Πραβντίστες»), έδιναν μεγάλη σημασία στον Τύπο. Σε πολλά διεθνή ζητήματα, ο Στάλιν και ο Μολότοφ θεωρούσαν αρκετά επαρκές και αποτελεσματικό την εμφάνιση στον τύπο. Στην περίπτωση αυτή, προτείνονταν στον συντάκτη της Πράβντα  ή της Ιζβέστια να προετοιμάσει ένα τέτοιο άρθρο. Μερικές φορές δηλώνονταν άμεσα: να παραγγελθεί, ας πούμε, στον Ντ. Ζασλάβσκι να γράψει το απαραίτητο άρθρο ή την επιφυλλίδα.

Μετά την συζήτηση και οριστικοποίηση του προσχέδιου του άρθρου από τον αρχισυντάκτη, στέλνονταν για εξέταση «επάνω», δηλαδή στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής. Μερικές φορές το τελικό κείμενο εγκρίνονταν εδώ και ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας δεν μπορούσε να αλλάξει ούτε ένα κόμμα στο κείμενο χωρίς άδεια. Μερικές φορές τα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής διαβίβαζαν ξεχωριστά τα σχόλιά τους στον αρχισυντάκτη, ο οποίος επεξεργαζόταν και δημοσίευε το τελικό κείμενο.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο ίδιος ο Στάλιν έγραφε άρθρα εξωτερικής πολιτικής. Έχω ήδη αναφέρει ότι δεν χρησιμοποιούσε στενογράφο. Και αν ένα άρθρο γραφόταν ακριβώς εκεί, στο προεδρείο, ο Στάλιν συνήθως υπαγόρευε το κείμενο αργά, ζυγίζοντας κάθε λέξη, και ο Β. Μολότοφ, ή ο Γκ. Μαλένκοφ, ή ο A. Ζντάνοφ, ή ο βοηθός του Στάλιν A. Ποσκρέμπισεφ, ή ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας, έγραφαν αυτό το κείμενο. Τέτοιες εργασίες κάποιες φορές διαρκούσαν πολλές ώρες στη σειρά. Τέτοια μέθοδο εργασίας χρησιμοποιούσε καμιά φορά ο Β. Μολότοφ. Και συνέβη η δουλειά αυτή να έχει αρχίσει ημέρα και να τελειώσει την αυγή την επόμενη μέρα.

Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών για το κείμενο, εξεταζόταν προσεκτικά ποια μορφή πρέπει να δοθεί στο δημοσιευμένο υλικό: αλληλογραφία ή άρθρο συγγραφέα, άρθρο υπογεγραμμένο με ψευδώνυμο ή του  “Παρατηρητή”, άρθρο σύνταξης η editorial, ανακοίνωση του ΤΑΣ, κλπ.

Το ίδιο προσεκτικά ζυγιζόταν η διαδικασία των διπλωματικών συναντήσεων, ανάλογα με την θέση και το στάτους καθενός και την πρόθεση να τονιστεί μια ειδική διάθεση ή δυσμένεια: ποιος πρέπει να δεχτεί έναν ξένο επισκέπτη ή επισκέπτες, σε ποιο κτίριο, ποιος πρέπει και δεν πρέπει να είναι παρών και ούτω καθεξής.

Αναφέρομαι σε αυτά τα φαινομενικά τεχνικά ζητήματα, γιατί αποτελούν ένα οπλοστάσιο εργαλείων εξωτερικής πολιτικής που πρέπει να χρησιμοποιηθούν επιδέξια.

Αργότερα, όταν σχηματίστηκε το σύστημα προσωπικής εξουσίας του Χρουτσιόφ, όλες οι συμβατικότητες απορρίφθηκαν και ολόκληρο το σύστημα διαδικασιών διπλωματικών μέσων γύρισε ανάποδα. Στο τέλος, μόνο ο Χρουτσιόφ άρχισε να μιλάει για τα μεγαλύτερα μέχρι τα πολύ μικρά ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Επιπλέον, άρχισε να βγαίνει στο προσκήνιο σχεδόν καθημερινά (ή ακόμα και αρκετές φορές την ημέρα), όπου και όπως «του ερχότανε». Στο πλαίσιο αυτό, δεν έπαιρνε καθόλου υπόψη τη σημασία του ζητήματος με το οποίο σχετίζεται η δήλωση και η πιθανή διεθνής απήχησή της.

Γι αυτό, ένα πολύ μικρό διπλωματικό ζήτημα θα μπορούσε απροσδόκητα να γίνει το αντικείμενο θερμού ξεσπάσματος του Χρουστσιόφ σε μια σύνοδο του Ανώτατου Σοβιέτ. Αντίστροφα, ένα μείζον διεθνές πρόβλημα που απαιτούσε μια συγκροτημένη κυβερνητική δήλωση θα μπορούσε να είναι αντικείμενο προσβλητικής συμπεριφοράς σε μια περιστασιακή συνομιλία με ένα τυχαίο άτομο.

Το ίδιο συνέβη και με τις διπλωματικές δεξιώσεις. Οι υπάλληλοι του υπουργείου εξωτερικών άρχισαν να ξεχνούν τους κανόνες της διπλωματικής εθιμοτυπίας. Ο ίδιος ο Χρουτσιόφ άρχισε να δέχεται όλους τους επισκέπτες – απαραίτητους και όχι τόσο απαραίτητους. Ο χώρος για τις δεξιώσεις ήταν αποκλειστικά το μεγάλο παλάτι του Κρεμλίνου, όπου, με εντολή του Χρουτσιόφ, ο ίδιος συνοδευόταν όχι μόνο από όλα τα μέλη του προεδρείου και τους γραμματείς της κεντρικής επιτροπής, αλλά και από όλα τα μέλη της κεντρικής επιτροπής, υπουργούς, βουλευτές των ανώτατων σοβιέτ (σημ. μετάφ.: των δημοκρατιών της ΕΣΣΔ) καλλιτέχνες και συγγραφείς, στρατηγούς και στρατάρχες. Όλες οι διπλωματικές δεξιώσεις μετατράπηκαν σε μεγάλα συμπόσια.

Όσον αφορά τον Τύπο, ο Χρουστσιόφ ενδιαφερόταν ζηλότυπα για ένα πράγμα: όλες οι ομιλίες του να δημοσιεύονται σε όλες τις μεγάλες εφημερίδες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μερικές φορές δύο ή ακόμα και τρεις από τις πιο εκτεταμένες ομιλίες του Χρουστσιόφ συσσωρεύονταν σε ένα φύλλο. Τα υπόλοιπα στον τύπο λίγο τον ενδιέφεραν.

Αλλά όλες αυτές οι χρουτσιοφικές «καινοτομίες» διαμορφώθηκαν πολύ αργότερα. Εν τω μεταξύ, η πρωταρχική σημασία που απέδιδε ο Μολότοφ στον τύπο κατά την άσκηση της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής είχε άμεση και άμεση επίδραση στη ζωή και τη δουλειά μου.

Σας είπα παραπάνω πόσο τεράστιο ρόλο απέδιδε ο Στάλιν στο μαρξιστικό εγχειρίδιο της πολιτικής οικονομίας στη χώρα μας και στη διεθνή σκηνή. Η εργασία για τον οδηγό αυτό έφτανε στο τέλος της, αλλά και πάλι η ζωή μου αποτελούνταν από νυχτερινή εργασία σαν αρχισυντάκτης της Πράβντα και ημερἠσια εργασία για το βιβλίο σε «αρπαχτές».

 

Νωρίς ένα βράδυ, ο Β. Μολότοφ κάλεσε στο κυβερνητικό τηλέφωνο-«σύρμα»:

-Σύντροφε Σεπίλοφ, πού είστε τώρα;

-Είμαι έξω από την πόλη, στην επιτροπή για το εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας.

-Γι’ αυτό θέλω να σας μιλήσω. Θα πρέπει τώρα να διεξαγάγουμε μια σειρά πολύ σημαντικών ενεργειών εξωτερικής πολιτικής. Χωρίς την Πράβντα, αυτό είναι αδύνατο. Και να που ο αρχισυντάκτης απασχολείται με το εγχειρίδιο.

-Έτσι περνάω όλες τις νύχτες μου στην Πράβντα, συμπεριλαμβανομένων των αργιών. Εξ άλλου, πρόκειται να ολοκληρώσουμε τις εργασίες μας σύντομα για το εγχειρίδιο.

-Δεν αμφισβητώ τη σημασία της εργασίας για το εγχειρίδιο. Αλλά έχουμε πιο σημαντικά πράγματα τώρα. Και τώρα πρέπει να επικεντρωθείτε ολοκληρωτικά στη δουλειά σας στην Πράβντα. Έχω ήδη συζητήσει αυτό το ζήτημα με τα άλλα μέλη του προεδρείου, και όλοι οι σύντροφοι έχουν την ίδια άποψη. Σας μεταφέρω λοιπόν τις εντολές του προεδρείου.

Με θλίψη άφησα το αγαπημένο μου κελί με τους τόμους του Κεφαλαίου και του Λένιν στο γραφείο μου, με τη σιωπή του δάσους που μας προστάτευε από το θόρυβο και τη δίνη της καθημερινής ζωής, με τη μοναδική ευτυχία εδώ – τη δυνατότητα δημιουργικής εργασίας στο πεδίο της διάδοσης των μεγάλων ιδεών του μαρξισμού-λενινισμού.

Εξ άλλου,  η συγγραφική δουλειά για το βιβλίο έφτανε πραγματικά στο τέλος της. Εγώ, όπως και οι άλλοι σύντροφοι, συνεισέφερα το τελευταίο κομμάτι εργασίας και το 1954 εκατομμύρια εκατομμυρίων τόμοι σε μπλε βιβλιοδεσία με ανάγλυφο “Πολιτική Οικονομία. Εγχειρίδιο» μπήκαν με αμέτρητους τρόπους στα διαμερίσματα εργατών, φοιτητών, δασκάλων, μηχανικών, γιατρών, καλλιτεχνών, στρατιωτών και προπαγανδιστών. Και τότε δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα του εγχειριδίου άρχισαν να εκδίδονται στην Τσεχοσλοβακία, τη Βουλγαρία, την Ιαπωνία, τη Λαοκρατική Γερμανία, την Πολωνία, την Αγγλία, την Κίνα, τη Δανία, τη Γαλλία, τη Νορβηγία, την Ιταλία – γενικά, σε όλο τον κόσμο.

Πολλά ζητήματα της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής ήταν πράγματι ώριμα και περίμεναν να επιλυθούν. Σε αυτά τα θέματα, ο λόγος του Μολότοφ ήταν πολύ βαρύς ή ακόμα και κυρίαρχος. Αλλά τώρα πολλά ζητήματα που προηγουμένως αποφασίζονταν σε συμφωνία με τον Στάλιν τώρα έμπαιναν για συζήτηση στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής. Προς το παρόν, εξακολουθούσαμε να συνεδριάζουμε στο ίδιο γραφείο του Στάλιν. Όλοι εξακολουθούσαμε να κοιτάζουμε προσεκτικά τον Σουβόρωφ και τον Κουτούζοφ που δέσποζαν από τα κάδρα τους. Μόνο το μεγάλο τραπέζι συνεδριάσεων μετακινήθηκε από τον τοίχο στα παράθυρα.

Αρχικά, ο Χρουστσόφ δεν μιλούσε κατά τη διάρκεια της συζήτησης διεθνών θεμάτων. Στην τελευταία περίοδο της ζωής του Στάλιν, είχα την ευκαιρία αρκετές φορές να παρευρεθώ σε συνεδριάσεις του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής κατά τη διάρκεια της συζήτησης ορισμένων διεθνών ζητημάτων. Και θυμάμαι μια περίπτωση όπου μέλη του προεδρείου εξέφρασαν αντίθετες απόψεις για ένα περίπλοκο διπλωματικό ζήτημα. Ο Στάλιν περπατούσε αργά γύρω από το δωμάτιο με το βάδισμά του που έμοιαζε με πάπια και κάπνιζε την πίπα του. ΄Ηταν σαφές ότι είχε σταθμίσει προσεκτικά όλα τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα και δεν είχε ακόμη καταλήξει σε τελική απόφαση. Ξαφνικά σταμάτησε μπροστά στον Χρουτσιόφ και, κοιτάζοντάς τον εξεταστικά, είπε:

– Λοιπόν σαν ο Νικίτα μας [17] να θέλει να αποφύγει κάτι…

Κάποιοι χαμογέλασαν, άλλοι γέλασαν. Φαινόταν απίστευτο και γελοίο να ζητήσουμε από τον Χρουστσόφ να μιλήσει ανοιχτά για ένα διεθνές ζήτημα. Ο Χρουστσιόφ μουρμούρισε κάτι ασαφές και ο Στάλιν, προφανώς έχοντας ξεχάσει το αστείο του, επέστρεψε στις σκέψεις του. Είδα κάτι παρόμοιο μια φορά ακόμα.

Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί τότε ότι θα περνούσε λίγος, πολύ λίγος χρόνος και ο Χρουστσιόφ θα φανταζόταν τον εαυτό του μεγάλο εμπειρογνώμονα στις διεθνείς σχέσεις, ότι θα έπαιρνε τακτικά τελικές αποφάσεις για οποιοδήποτε διπλωματικό ζήτημα χωρίς να ρωτήσει κανέναν και τίποτα, και ότι όποιος αμφέβαλλε ποτέ για τη σοφία του θα έμπαινε στον κατάλογο του των τελειωμένων. Ιστορία, πόρνη!

Αλλά μέχρι στιγμής, ο Χρουστσιόφ είχε παραμείνει σιωπηλός. Όπως ένας απένταρος παίκτης με το πάθος του πλουτισμού, κοιτάζει διερευνητικά τα πρόσωπα των πεπειραμένων παικτών, μελετά τις συνήθειές τους, καταλαβαίνει πώς θα βγάλει τους δευτεροκλασάτους αντιπάλους από το παιχνίδι και στη συνέχεια, παίζοντας όλα για όλα, μπήγει το μαχαίρι στην πλάτη του κύριου αντιπάλου – τόσο υπομονετικά προετοίμαζε τη ζαριά του, αυτός ο σκοτεινός σαλτιμπάγκος από την Καλίνοβκα, ο Νικίτα Χρουτσιόφ. Ευνοούμενος του Στάλιν, θαυμαστής του Β. Μολότοφ, μπροστινός του Λ. Καγκάνοβιτς, συνεργάτης του Ν. Μπουλγκάνιν, φίλος του Γ. Μαλένκοφ και του Λ. Μπέρια, ο Χρουστσιόφ με τα μικρά φουσκωμένα γουρουνίσια μάτια του ερευνούσε προσεκτικά και καχύποπτα το πεδίο δράσης.

Τι συνέβη μετά το θάνατο του Στάλιν; Ποια είναι η ισορροπία δυνάμεων; Ποιοι είναι οι σύντροφοι; Ποιος είναι επικίνδυνος; Ποιος δεν είναι επικίνδυνος; Οι ιστορικοί και οι ψυχολόγοι του μέλλοντος με κατάπληξη  θα αναζητήσουν μια απάντηση στο ερώτημα: πώς ένας άνθρωπος λειψής μόρφωσης [18], βαθιά επαρχιώτης στους τρόπους και τη σκέψη, είχε τόσο καπατσοσύνη, διπροσωπία, ιησουιτισμό, υπουλία, υποκρισία και αμοραλισμό στην επίτευξη των στόχων του;

Σύμφωνα με τη διάθεση του λαού και τη γνώμη ολόκληρου του κόμματος, ο μόνος άξιος διάδοχος του Στάλιν ήταν ο Β. Μολότοφ. Αλλά ο ίδιος ο Μολότοφ δεν έδειξε την παραμικρή πρόθεση να πάρει το τιμόνι του κράτους. Με ακαταμάχητη πειθαρχία και υπευθυνότητα , περίμενε να αποφασιστεί «συλλογικά» στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής το ζήτημα της ανάδειξης του. Αυτό διευκόλυνε το έργο του Χρουτσιόφ. Ήδη από την νεκρική κλίνη του Στάλιν, αυτός, έχοντας δρομολογήσει την υποστήριξη των Μπουλγκάνιν-Μαλένκοφ-Μπέρια, οδηγούσε τον Μολότοφ στη δεύτερη τάξη  ηγεσίας.

Εξωτερικά, στη γέφυρα του καπετάνιου στεκόταν ο Γκεόργκι Μαλένκοφ: αυτός έκανε τον πολιτικό απολογισμό της κεντρικής επιτροπής στο 19ο συνέδριο του κόμματος. Και η σύνοδος του Μαρτίου του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ το 1953 τον εξέλεξε επικεφαλής της κυβέρνησης – πρόεδρο του συμβουλίου υπουργών της ΕΣΣΔ. Ο Μαλένκοφ ανέλαβε ένα ριζικό ρετουσάρισμα των διαμερισμάτων του Κρεμλίνου του Στάλιν. Είχε μόλις αρχίσει να αναλαμβάνει τον ρόλο του ως επικεφαλής της κυβέρνησης στις επαφές με το διπλωματικό σώμα. Και ο Χρουτσιόφ πολύ χαρακτηριστικά έδωσε στον νεαρό διάδοχο του Στάλιν να καταλάβει το απατηλό της θέσης του, ότι θα μπορούσε να την κρατήσει μόνο αν ήταν επαρκώς ταπεινὀς. Ένας τεράστιος λύκος σε παιχνίδι με ένα ευγενικό κανίς, χτυπά συγκαταβατικά το κεφάλι του κανἰς με το ένα του βαρύ πόδι, στη συνέχεια γαργαλάει τη μύτη του στην κοιλιά, και τότε ξαφνικά βγάζει τους κυνόδοντες του και γρυλίζει: όχι, όχι, όχι, μη κακομαθαίνεις… Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι συνετό για έναν ευγενικό και καλόκαρδο κανίς να γλείφει τη μύτη του αφεντικού τρυφερά και να προσπαθεί να ανταποδώσει την εύνοιά του.

Ανιχνεύοντας τους πάντες και τα πάντα, ο Χρουστσιόφ κατάλαβε καλά από την αρχή ότι ο «μαλακός» Μαλένκοφ δεν ήταν το κύριο εμπόδιο στο δρόμο του προς την κορυφή της εξουσίας. Ο Γκ. Μαλένκοφ συμπεριφερόταν προς τον Χρουστσόφ με εντυπωσιακό τακτ και καλή πρόθεση. Του συγχωρούσε συχνές γελοιοποιήσεις και ειρωνίες που απευθύνονταν σε αυτόν. Προσπάθησε να γευματίσει μαζί του. Σχεδίαζε τη λήξη της δουλειάς έτσι ώστε να μπορεί να πάει σπίτι από τη δουλειά ή από συχνά ραντεβού εκείνη την εποχή σε ένα αυτοκίνητο (σημ. μετάφ.: με τον Χρουτσιόφ) . Ο Ν. Χρουτσιόφ και ο Γ. Μαλένκοφ εγκαταστάθηκαν και κοντά, σε γειτονικά σπίτια στην Οστοζένκα, και άνοιξαν μια πύλη στον τοίχο που χώριζε τα αρχοντικά τους.

Όταν το απαιτούσαν οι συνθήκες του παιχνιδιού ή ο Χρουτσιόφ χρειαζόταν την ιδιαίτερη εύνοια του Γκ. Μαλένκοφ για να υλοποιήσει κάποια ενέργεια, δεχόταν ευγενικά την προσοχή του Μαλένκοφ. Αλλά μόλις δεν υπήρχε πλέον ανάγκη για αυτό, έβγαζε τα δόντια του, γρύλιζε και καθιστούσε σαφές ότι τελικά ΟΛΑ εξαρτώνταν από αυτόν, τον Χρουστσόφ, και υιοθετούσε  κάποια άλλη στάση για να βάλει τον Μαλένκοφ στο παρασκήνιο.

Έτσι, στις 14 Μάρτη 1953, η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής, μετά από πρόταση του Χρουστσόφ, απάλλαξε τον Γκ. Μαλένκοφ από τα καθήκοντά του ως γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ο Χρουτσιόφ έθεσε στο προεδρείο το ζήτημα της εγκατάλειψης της παράδοσης που καθιερώθηκε από την εποχή του Λένιν, βάσει της οποίας οι συνεδριάσεις του προεδρείου (πολιτμπυρό) της κεντρικής επιτροπής προεδρεύονται όχι από τον γενικό γραμματέα της κεντρικής επιτροπής, αλλά από τον πρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου (των λαϊκών επιτρόπων).

Σε αυτή τη συνάντηση, ο Χρουτσιόφ συμπεριφέρθηκε ευερέθιστα. Το πρόσωπό του πήρε μια μοχθηρή έκφραση που έμοιαζε με μπουλντόγκ.

– Γιατί πρέπει ο Μαλένκοφ να προεδρεύει του προεδρείου; Γιατί πρέπει εγώ και όλοι μας να υποτασόμαστε στον Μαλένκοφ; Έχουμε συλλογική ηγεσία. Πρέπει να έχουμε διαχωρισμό των καθηκόντων. Έχω τις δικές μου χρεώσεις, ο Γκεόργκι τις δικές του. Λοιπόν, ας ασχοληθεί με τη δική του δουλειά.

Αυτό το ζήτημα συζητήθηκε από τον Χρουστσόφ με τα κύρια μέλη του προεδρείου και επιλύθηκε χωρίς συζήτηση ή αντίρρηση.

Πέρασε ακόμα λίγος καιρός και παραγγέλθηκε στον «αδύναμο» Μαλένκοφ από τον Χρουτσιόφ να κάνει μια πρόταση στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής για να εκλεγεί ο Νικήτα Χρουτσιόφ πρώτος γραμματέας της  κεντρικής επιτροπής του ΚΚΣΕ. Έτσι, με τις επιδέξιες σκακιστικές κινήσεις του Χρουστσόφ, ανατράπηκε η βαριά συμφωνία στον τάφο του Στάλιν να μην επιτραπεί ποτέ ξανά η υπερτροφία του ρόλου ενός από τους γραμματείς της κεντρικής επιτροπής και να καταργηθεί εντελώς η θέση του γενικού (πρώτου) γραμματέα.

Σύντομα ο Χρουστσόφ απαίτησε την απομάκρυνση του Μαλένκοφ από τη θέση του προέδρου του υπουργικού συμβουλίου, κάτι που έγινε.

Αλλά προς το παρόν, ο Μαλένκοφ δεν αποτελούσε εμπόδιο. Ο Μαλένκοφ δεν ήταν το κύριο εμπόδιο στο δρόμο του Χρουστσόφ. Ο Γ. Μαλένκοφ, λόγω των ηθικών και μετριοπαθών προσωπικών χαρακτηριστικών του, δεν μπορούσε και δεν ήθελε να αντιταχθεί στον Χρουτσιόφ.

Οι Μολότοφ, Βοροσίλοφ, Μικογιάν, Καγκάνοβιτς, Μπουλγκάνιν, Μαλένκοφ, Περβούχιν και άλλοι ηγέτες ήταν όλοι πολύ διαφορετικοί όσον αφορά την ευρυμάθειά τους, την πολιτική και οικονομική τους εμπειρία, τον ηθικό τους χαρακτήρα. Αλλά όλοι τους ήταν, ας πούμε, εκπρόσωποι της “παλιάς σχολής”. Όλοι τους ήταν απεριόριστα αφοσιωμένοι στη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία, πίστευαν ειλικρινά στο μεγαλείο και το αλάθητο του Στάλιν, έβαζαν τα συμφέροντα του κόμματος πάνω απ’ όλα και εξίσου ειλικρινά ήθελαν τώρα να περάσουν στη συλλογική ηγεσία «αλά παλαιά», σύμφωνα με τις προγραμματικές και καταστατικές νόρμες. Πίστευαν ότι τα θεμελιώδη ζητήματα της ζωής του κόμματος και της χώρας μπορούσαν τώρα να συζητηθούν ελεύθερα και να αποφασιστούν στο προεδρείο, στο υπουργικό συμβούλιο και στις ολομέλειες της κεντρικής επιτροπής στη βάση της θέλησης της πλειοψηφίας. Κανένας από αυτούς δεν σκέφτηκε καν την προσωπική εξουσία, ούτε στράφηκε προς αυτό.

Αλλά υπήρχαν δύο άνθρωποι στον ηγετικό πυρήνα που έβλεπαν τα πράγματα με έναν πολύ πιο πρακτικό τρόπο, χωρίς κανἐνα ρομαντισμό ή συναισθηματισμό. Ήταν ο Νικήτα Χρουστσόφ και ο Λαβρέντι Μπέρια. Και οι δύο διψασμένοι για εξουσία. Και οι δύο γνώριζαν καλά ότι μετά το θάνατο του Στάλιν, ο μηχανισμός της προσωπικής εξουσίας του ενός ατόμου  δεν συντρίφτηκε και παραδόθηκε στο μουσείο αρχαιοτήτων. Διατηρήθηκε πλήρως και το μόνο απαραίτητο ήταν να τον κατακτήσεις και να τον «βάλεις στις ράγιες» ξανά.

Σαν δύο αρπακτικά, κοίταζαν ο ένας τον άλλον, μύριζαν ο ένας τον άλλον, γυρόφερναν ο ένας τον άλλον, προσπαθώντας να μαντέψουν αν ο ένας θα έκανε πρώτος το νικηφόρο άλμα του για να πέσει ο άλλος να τον συντρίψει και να του κόψει το λαιμό.

Ο Χρουστσιόφ ήξερε καλά ότι σε ολόκληρο τον ηγετικό πυρήνα του κόμματος, ο Μπέρια ήταν ο μόνος σοβαρός αντίπαλος και το μόνο σοβαρό εμπόδιο στο δρόμο των επιθυμιών του.

Επιπλέον, αυτός ο αντίπαλος ήταν επικίνδυνος. Στα χέρια του βρισκόταν η φρουρά του Κρεμλίνου και της κυβέρνησης· όλα τα είδη κυβερνητικών και άλλων επικοινωνιών. Τα στρατεύματα του Υπουργείου Εσωτερικών και της Συνοριοφυλακής. Μια έγερση υποψίας, ο παραμικρός λάθος υπολογισμός από την πλευρά του Χρουτσιόφ, και το κεφάλι του θα έφευγε από τη θέση του.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όταν ο Χρουτσιόφ, μυστικά ακόμα κι από τον εαυτό του, αποφάσισε να εξαφανίσει τον Μπέρια, μπήκε σε μια πορεία στενής προσέγγισης μαζί του. Όλοι ξαφνικά έγιναν μάρτυρες της άρρηκτης φιλίας μεταξύ του Χρουστσόφ και του Μπέρια.

Ο Λαβρέντι Μπέρια απολάμβανε τη νέα του θέση. Στα χέρια του είχε τεράστια δύναμη. Μπορούσε να κάνει τα πάντα. Όλα ήταν διαθέσιμα σε αυτόν. Και ουσιαστικά δεν υπήρχε κανένας πάνω του, κανένας πραγματικός έλεγχος.

Ο Στάλιν έφυγε. Τι ευλογία! Να ζήσουμε, τώρα να ζήσουμε πραγματικά, χωρίς φόβο κανενός. Πρέπει να ξέρεις τα πάντα. Για όλους. Όλα τα μέσα και τα έξω. Να τους κρατάς όλους “από τα βράγχια”. Ο Στάλιν πρέπει να καταγγελθεί, πρέπει να απομυθοποιηθεί, η μνήμη του πρέπει να λερωθεί. Ας γνωρίζουν όλοι ότι ο Μπέρια δεν είναι τύραννος, αλλά δημοκράτης. Είναι απαραίτητο να βγάλουμε αμέσως νότες και σχέδια αποφάσεων: για την ειρήνη, για τη νομιμότητα, για τη δημοκρατία, για την κυριαρχία των εθνικών δημοκρατιών. Πρέπει να κηρυχθεί γενική αμνηστία. Είναι απαραίτητο να χτιστεί και να δοθεί σε κάθε μέλος του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής ένα αρχοντικό στη Μόσχα και μια πολυτελής βίλα στη Μαύρη Θάλασσα. Ας μάθουν όλοι ποιός είναι ο Μπέρια!

Έτσι ξεκίνησε η καταιγιστική δραστηριότητα του Μπέρια, μόλις η σαρκοφάγος με το ταριχευμένο σώμα του Στάλιν τοποθετήθηκε στο Μαυσωλείο.

Η πρώτη περιοχή για την οποία ο Λ. Μπέρια δήλωσε πολύ σοβαρά ότι από τώρα και στο εξής ο λόγος του πρέπει να ληφθεί υπόψη, ήταν η σφαίρα της παγκόσμιας πολιτικής. Αυτό ήταν απροσδόκητο, δεδομένου ότι ο Μπέρια δεν ήταν ιδιαίτερα ενεργός σε αυτόν τον τομέα μέχρι στιγμής.

Λίγο μετά το θάνατο του Στάλιν, δημοσιεύθηκε η ομιλία ενός δυτικού πολιτικού, στην οποία θίχτηκαν ορισμένα βασικά ζητήματα διεθνών σχέσεων. Σε σχέση με αυτή την ομιλία, ο Μολότοφ, ως υπουργός Εξωτερικών, ετοίμασε το σχέδιο ενός μακροσκελούς άρθρου για τον Τύπο. Το σχέδιο έγινε με όλη την σχολαστικότητα που ήταν εγγενής στο στυλ εργασίας του Μολότοφ: επισημάνθηκαν βασικά ζητήματα, δόθηκε η απαραίτητη έμφαση εκεί που έπρεπε. Συμμετείχα ουσιαστικά στην επεξεργασία αυτού του άρθρου. Στη συνέχεια, το σχέδιο δακτυλογραφήθηκε στη σύνταξη της Πράβντα και στάλθηκε στα μέλη του προεδρείου για συζήτηση.

Ήμουν παρών σε εκείνη τη συνεδρίαση του προεδρείου. Πρόεδρος της συνεδρίασης ήταν ο Γκ. Μαλένκοφ. Το άρθρο που υπέβαλε ο Β. Μολότοφ εγκρίθηκε ομόφωνα χωρίς πολλή συζήτηση. Υποβλήθηκαν μόνο δύο ή τρεις μικρής σημασίας συντακτικές τροπολογίες. Φαινόταν ότι το θέμα είχε τελειώσει. Αλλά εκείνη τη στιγμή ο Μπέρια ζήτησε το λόγο:

– Έχω διορθώσεις.

Και ο Μπέρια άρχισε να διαβάζει το δακτυλογραφημένο κείμενο ενός εντελώς νέου άρθρου, στο οποίο δεν είχε ληφθεί υπόψη ούτε μία παράγραφος ή φράση από το σχέδιο του Μολότοφ.

Ο Μπέρια διάβασε το κείμενο του άρθρου του σελίδα τη σελίδα χωρίς ιδιαίτερη έκφραση στην βαριά γεωργιανή προφορά του. Στις ματιές των μελών του προεδρείου, μπορούσε κανείς να αισθανθεί μια αυξανόμενη αμηχανία και ενόχληση: τι να κάνουμε τώρα; Ο Μολότοφ καθόταν ακίνητος, με μια αδιαπέραστη έκφραση στο πρόσωπό του, και κινούσε μόνο ρυθμικά τα τρία δάχτυλα του στο ύφασμα του τραπεζιού, σαν να ζύμωνε μια ψίχα ψωμιού.

Μόνο στα μικρά, ραδιούργα, γουρουνίσια μάτια του Χρουτσιόφ είδα μια περιπαικτική χαρά. Γύρισε το βλέμμα κάτω από τα φρύδια του από τον ένα στον άλλο της συνεδρίασης  και ήταν σαν να έλεγε: «Έχετε υπόψη, από αύριο θα είναι το ίδιο σε όλα τα άλλα θέματα…»

Νομίζω ότι ήταν σε αυτή τη συνάντηση που ο Χρουτσιόφ άρχισε την άμεση τακτική προετοιμασία μεταξύ των μελών του προεδρείου για την εξουδετέρωση του Μπέρια.

Το άρθρο του Μπέρια γράφτηκε με ένα ελαφρώς προβοκατόρικο τρόπο, με κλισέ φράσεις. Ίσως γράφτηκε από προσκείμενους στον Μπέρια αποτυχημένους τύπους κομματικής σχολής, ἠ τίποτα επαρχιακούς εφημεριδάδες. Ο Μπέρια τελείωσε την ανάγνωση:

-Λοιπόν αυτές είναι οι διορθώσεις μου στο άρθρο του συντρόφου Μολότοφ.

Και ο Μπέρια κοίταξε όλους τους παρόντες με τα θολά γκρίζα μάτια του, καλυμμένα με πολύ ισχυρά γυαλιά μονόκλ. Το πρόσωπό του συχνά έμοιαζε να συσπάται σε ένα νευρικό τικ. Μερικές φορές σήκωνε το κεφάλι του ψηλά και κοίταζε κάποιον από το άκρο του μονόκλ του.

Όλοι κατάλαβαν ότι αυτές δεν ήταν τροποποιήσεις στο άρθρο του Μολότοφ, αλλά ένα αντι-άρθρο. Και όλοι ήταν σιωπηλοί. Η σιωπή κράτησε αρκετή ώρα. Τελικά ο προεδρεύων, Μαλένκοφ, είπε:

-Λοιπόν, ας δεχτούμε το άρθρο του συντρόφου Μολότοφ όπως τροποποιήθηκε από τον Λαβρέντι.

Δεν υπήρξαν αντιρρήσεις. Ούτε ένας μυς δεν συσπάστηκε στο πρόσωπο του Μολότοφ.

Η δεύτερη φορά που είδα τον Μπέρια τον «ειδικό στα διεθνή» ήταν τον Ιούνη. Το Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής εξέτασε το ζήτημα των σχέσεών μας με τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Συστρέφοντας συχνά το πρόσωπό του με νευρικά τικ, με κάποιες άτακτες χειρονομίες των χεριών του, ο Μπέρια μιλούσε με πολύ υποτιμητικούς τόνους για το νέο κράτος που σχηματιζόταν, υποβιβάζοντας το με κάθε δυνατό τρόπο. Δεν άντεξα άλλο και έκανα μια παρατήρηση από την άκρη του τραπεζιού που καθόμουν:

-Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το μέλλον της νέας Γερμανίας είναι ο σοσιαλισμός.

Με ένα τρέμουλο σαν από ένα χτύπημα με μαστίγιο, ο Μπέρια φώναξε:

-Τι είδους σοσιαλισμός; Τι είδους σοσιαλισμός; Η ανεύθυνη φλυαρία για τον σοσιαλισμό στη Γερμανία πρέπει να σταματήσει!

Μιλούσε με τόσο περιφρονητικό πρόσωπο, με τέτοια εχθρότητα, λες και η ίδια η λέξη «σοσιαλισμός» και οι δημοσιογράφοι που τη χρησιμοποιούσαν ήταν ανυπόφορα γι’ αυτόν.

Φαίνεται ότι αυτός ήταν ο πρώτος, μοναδικός και τελευταίος διάλογός μου με τον τρομερό υπουργό κρατικής ασφάλειας.

Σύντομα ο Μπέρια υπέβαλε στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής ένα είδος «μανιφέστου για το εθνικό ζήτημα». Ήταν ένα έξυπνα διατυπωμένο έγγραφο με αρκετή δόση δημαγωγίας. Με αυτό, ο Μπέρια απευθυνόταν στους κομματικούς και σοβιετικούς ηγέτες, και τη διανόηση των εθνικών δημοκρατιών της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν κάτι παραπάνω από ξεκάθαρο ότι με την υποβολή αυτού του «μανιφέστου» ο Μπέρια δεν επιδίωκε καθόλου καλοπροαίρετους κρατικούς στόχους: να εξαλείψει όλες τις αδικίες, τα λάθη και τις διαστρεβλώσεις που υπήρχαν στη σφαίρα των εθνικών σχέσεων στη σοσιαλιστική οικοδόμηση· Να στερεώσει και να επεκτείνει περαιτέρω την κυριαρχία των Ενωσιακών και Αυτόνομων Δημοκρατιών και τη φιλία των λαών.

Όχι. Ο Μπέρια ήθελε να κερδίσει τη συμπάθεια του πληθυσμού των εθνικών δημοκρατιών και των ηγετικών στελεχών τους:

-Να ξέρετε ότι εγώ, ο Μπέρια, είμαι υπέρ της πλήρους κυριαρχίας όλων των εθνικών και αυτόνομων δημοκρατιών. Είμαι υπέρ του να έχει η ηγεσία μόνο στελέχη αυτής της εθνικότητας. Είμαι υπέρ της εισαγωγής σε κάθε δημοκρατία της απόλυτης κυριαρχίας της γλώσσας της δεδομένης εθνικότητας.

Τα πάντα στο Μανιφέστο του Μπέρια παρουσιάζονταν με τέτοιο τρόπο ώστε τα μέτρα που καθορίζονταν σε αυτό δεν θα οδηγούσαν σε μια όλο και μεγαλύτερη προσέγγιση των  διαφόρων εθνοτήτων, αλλά στη διχόνοιά τους, στην ενίσχυση και ανάπτυξη όχι των διεθνιστικών αρχών στη ζωή των λαών, αλλά του αστικού εθνικισμού. Ο Μπέρια ήθελε να παίξει με τέτοια αντιλαϊκἀ, εθνικιστικά αισθήματα.

Αλλά ο Μπέρια καταλάβαινε ότι αυτό που αναμενόταν από αυτόν πάνω και πριν απ ‘όλα ήταν θέσεις που σχετίζονταν με τη σφαίρα της νομιμότητας. Κομματικά, σοβιετικά και στρατιωτικά στελέχη, καθώς και ευρείς κύκλοι της διανόησης, είχαν εξαντληθεί από τις ατελείωτες καταστολές και τις εκκαθαρίσεις. Πότε θα τελειώσει αυτό; Πότε θα κυριαρχήσει η επαναστατική νομιμότητα; Πότε θα είναι δυνατόν να αναπνέει κανείς ελεύθερα, να ζει χωρίς φόβο για τη μοίρα του, τη μοίρα των συγγενών και των φίλων του;

Και ο Μπέρια, ο οποίος για πολλά χρόνια ήταν μια από τις κύριες πηγές αυθαιρεσίας και ανομίας στη χώρα, αποφάσισε να φορέσει την τήβεννο του πρωταθλητή της νομιμότητας, της ατομικής ελευθερίας και της δημοκρατίας. Ας μάθουν όλοι ότι ο Μπέρια είναι κατά των παράνομων συλλήψεων, κατά της  σκληρής τιμωρητικής πολιτικής και υπέρ της αντικατάστασης της πρακτικής της εκτεταμένης καταστολής με τη διαπαιδαγωγητική δουλειά. Με αυτόν τον τρόπο θα αποστασιοποιηθεί αμέσως από τις κακουργίες του παρελθόντος και θα εμφανιστεί ενώπιον όλου του λαού σαν απελευθερωτής από την αυθαιρεσία και σαν θεματοφύλακας της σοσιαλιστικής νομιμότητας.

Αυτούς τους σκοπούς, πρώτα απ ‘όλα, έπρεπε να εξυπηρετήσει η αμνηστία.

Στις 27 Μαρτίου 1953 δημοσιεύθηκε το διάταγμα του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ “Περί αμνηστίας” που επεξεργάστηκε ο Μπέρια. Η σοβιετική δικαιοσύνη δεν χορήγησε ποτέ τόσο ευρεία αμνηστία. Σύμφωνα με αυτό το διάταγμα, όλοι οι παραβάτες που καταδικάστηκαν σε ποινή έως πέντε ετών, όλοι όσοι καταδικάστηκαν για παράβαση καθήκοντος και οικονομικά αδικήματα, καθώς και σχεδόν όλα τα στρατιωτικά αδικήματα, ανεξάρτητα από τη διάρκεια της ποινής, όλοι οι καταδικασθέντες άνδρες άνω των 55 ετών και όλες οι καταδικασθείσες γυναίκες άνω των 50 ετών αφέθηκαν ελεύθεροι από χώρους κράτησης και από άλλες τιμωρίες. Όλοι οι καταδικασθέντες που καταδικάστηκαν σε ποινές άνω των πέντε ετών μειώθηκαν οι ποινές τους στο μισό. Όλες οι διώξεις και οι υποθέσεις που δεν εξετάστηκαν από το δικαστήριο των παραπάνω κατηγοριών έκλεισαν.

Στην πράξη, μόνο μια μικρή ομάδα εκείνων που καταδικάστηκαν για πιο σοβαρά αντεπαναστατικά εγκλήματα, μεγάλης κλίμακας κλοπή σοσιαλιστικής περιουσίας, ληστεία και φόνο εκ προμελέτης έμειναν στις φυλακές. Οι υπόλοιποι εγκληματίες αφέθηκαν ελεύθεροι και οι καταδίκες τους και η απώλεια του δικαιώματος ψήφου απαλείφθηκαν. (Σημ. Εκδ.: Δηλαδή, παρέμειναν στα στρατόπεδα όσοι καταδικάστηκαν βάσει πολιτικών άρθρων, αν και οι ποινές τους μειώθηκαν στο μισό, χωρίς να παίρνουμε υπόψη εκείνους που απελευθερώθηκαν άνω των 55 και 50 ετών).

Η αρχική αντίδραση στην αμνηστία μεταξύ του πληθυσμού ήταν θετική. Αλλά στις πόλεις, στους εργατικούς οικισμούς, στα κολχόζ και στα κρατικά αγροκτήματα, στα θέρετρα, στους σιδηροδρομικούς σταθμούς και στις αποβάθρες, μια μάζα απελευθερωμένων ανθρώπων ξεχύθηκε. Μεταξύ αυτών: υπότροποι κλέφτες, κακόβουλοι χούλιγκαν, μαχαιροβγάλτες με πολλαπλές καταδίκες, καταδικασμένοι για βιασμό, βαριά σωματική βλάβη, απατεώνες, καταχραστές, δωρολήπτες και άλλοι εγκληματίες.

Οι δολοφονίες, οι μαζικές κλοπές, οι ληστείες και οι σοβαρές μορφές χουλιγκανισμού αυξήθηκαν κατακόρυφα. Πολλοί οικισμοί κυριολεκτικά τρομοκρατήθηκαν. Οι άνθρωποι φοβόντουσαν να πάνε στον κινηματογράφο και στα θέατρα. Από το σούρουπο, τα παντζούρια ήταν κλειδωμένα με βαριά μπουλόνια και οι κάτοικοι περίμεναν με αγωνία και φόβο την αυγή.

Χείμαροι εγκληματικότητας έφτασαν στο Σβερντλόφσκ, την Τιφλίδα, το Μπακού, το Κίεβο και το Λένινγκραντ. Τελικά, πέρασαν στην πρωτεύουσα.

Η αίσθηση ανησυχίας μεγάλωνε. Διαδίδονταν κακόβουλες φήμες ότι ο Μπέρια είχε σκόπιμα διαλύσει ολόκληρο το αντι-εγκληματικό σύστημα, ότι ετοίμαζε φρουρά εγκληματών για τους δικούς του προσωπικούς σκοπούς.

Αλλά τότε συνέβη ένα γεγονός που προκάλεσε έναν αναστεναγμό ανακούφισης σε ολόκληρη τη διανόηση και σε όλα τα πλατιά στρώματα του λαού γενικά. Γύρω από το μέτωπο του Μπέρια έλαμψε ένα φωτοστέφανο τιμιότητας και υπέρτατης δικαιοσύνης. Στις 3 Απρίλη 1953, εγώ και οι συντάκτες άλλων σημαντικών κεντρικών εφημερίδων κληθήκαμε να εμφανιστούμε ενώπιον της κεντρικής επιτροπής του κόμματος. Εκεί μας είπαν ότι ένας ενδελεχής έλεγχος που πραγματοποιήθηκε υπό την καθοδήγηση του υπουργείου εσωτερικών της ΕΣΣΔ διαπίστωσε την πλαστότητα όλων των κατηγοριών στις οποίες βασίστηκε η λεγόμενη «υπόθεση των γιατρών». Αυτό αφορούσε και ένα από τους κύριους κατήγορους στην υπόθεση αυτή, μια γιατρό στο νοσοκομείο του Κρεμλίνου, τη Λύντια Τιμασούκ[19]. Αυτή αποδείχθηκε πληροφοριοδότης σε σχέση με εξέχοντες καθηγητές της «Κρεμλιόβκα»[20], οι οποίοι φέρεται να διέγνωσαν σκόπιμα λανθασμένα ασθενείς ηγέτες του κόμματος και της κυβέρνησης, συνταγογράφησαν λάθος θεραπεία και έτσι τους σκότωσαν. Στις 21 Ιανουαρίου 1953, η Λύντια Τιμασούκ τιμήθηκε με το παράσημο του Λένιν «για τη βοήθειά της στην κυβέρνηση στην αποκάλυψη των δολοφονικών γιατρών».

Τώρα αναφέρθηκε ότι η Λύντια Τιμασούκ ήταν μυστική πράκτορας των κρατικών υπηρεσιών ασφαλείας και έγραψε τις καταγγελίες και τις αποκαλύψεις της σύμφωνα με όσα της ανατέθηκαν από τα όργανα του υπουργείου κρατικής ασφάλειας. Στη συνέχεια, η κατηγορία βασίστηκε σε αυτές τις καταγγελίες.

Στις 4 Απριλίου, ο τύπος δημοσίευσε δήλωση του υπουργείου εσωτερικών της ΕΣΣΔ σχετικά με το κλείσιμο της «υπόθεσης των γιατρών» σαν βασισμένης σε ψευδείς κατηγορίες και την πλήρη αποκατάσταση όλων των ατόμων που εμπλέκονταν στην υπόθεση αυτή.

Ακυρώθηκε επίσης το διάταγμα του Προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ για την απονομή στην  ψευδομάρτυρα Τιμασούκ τού παράσημου Λένιν.

Ο τερματισμός της «υπόθεσης των γιατρών» έγινε αντιληπτός από ολόκληρη την κοινωνία ως το τέλος ή, σε κάθε περίπτωση, η αρχή του τέλους εκείνης της κραυγαλέας ανομίας και αυθαιρεσίας στην οποία ζούσαμε για δεκαετίες.

Ο Λαβρέντι Μπέρια, ο οποίος ήταν ο κύριος πρωταγωνιστής της σκηνοθεσίας «συνωμοσιών», «αποπειρών δολοφονίας» και «υποθέσεων κατασκοπείας», ενεργούσε τώρα σαν θεματοφύλακας του νόμου και της τάξης. Για χάρη της δικής του φήμης, έβαλε ακόμη και μερικούς δικούς του στο απομονωτήριο του Λεφόρτοβο.

Η θέση του Μπέρια θα μπορούσε να είχε ενισχυθεί γρήγορα και αμετάκλητα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Χρουστσόφ αποφάσισε ότι ήταν απαραίτητο να δράσει άμεσα. Η αναβλητικότητα ήταν θάνατος.

Ωστόσο, η απομάκρυνση του Μπέρια απαιτούσε πολύ προσεκτική προετοιμασία και τη μεγαλύτερη προσοχή. Στα χέρια του Μπέρια ήταν ολόκληρη η ασφάλεια του Κρεμλίνου και όλοι οι κομισάριοι της κρατικής ασφάλειας, οι οποίοι εκτελούσαν την υπηρεσία της φύλαξης καθενός από τους κορυφαίους ηγέτες. Ήταν υπεύθυνος για τα συνοριακά στρατεύματα, τα τμήματα του υπουργείου κρατικής ασφάλειας και την αστυνομία. Ήταν υπεύθυνος για κάθε είδους κυβερνητικές επικοινωνίες και τις χρησιμοποίησε αξιοθαύμαστα για δικούς του σκοπούς. Μετά τη σύλληψη του Μπέρια, ανακαλύφθηκε ένας τεράστιος αριθμός μαγνητοταινιών, στις οποίες καταγράφονταν τηλεφωνικές συνομιλίες μελών του πολιτικού γραφείου προκειμένου να αναφερθούν τα αποτελέσματα της υποκλοπής στον ίδιο τον Μπέρια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλες οι προπαρασκευαστικές συνομιλίες και ενέργειες έπρεπε να διεξάγονται με τη μεγαλύτερη μυστικότητα: στον κήπο σε μια βόλτα, στον ψίθυρο σε μια ταινία κλπ. Ο Μπέρια είχε παντού τους κατασκόπους και τα μικρόφωνά του.

Το πιο δύσκολο και λεπτό μέρος της προετοιμασίας ήταν πώς να εξασφαλιστεί η συγκατάθεση και η ενεργός συμμετοχή των μελών του προεδρείου σε ολόκληρη την επιχείρηση για την απομάκρυνση του Μπέρια: πρέπει να συμμετάσχουν όλοι ή όχι σε αυτή την υπόθεση; Αν όχι όλοι, τότε ποιος πρέπει να συμμετάσχει; Από ποιόν να ξεκινήσεις; Με ποια σειρά, σε ποιον και με ποιον πρέπει να μιλήσεις στη συνέχεια; Σε ποιον και πώς να αναθέσεις την τεχνική πλευρά της επιχείρησης; Όλα τα κομμάτια του μηχανισμού συνωμοσίας έπρεπε να λειτουργήσουν άψογα. Η παραμικρή αστοχία θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταστροφή: προκειμένου να διατηρήσει τη θέση του στην κορυφή της πυραμίδας της εξουσίας, ο Μπέρια θα μπορούσε τα πάντα.

Αργότερα, υπενθυμίζοντας το παρελθόν, ρώτησα με κάποιο τρόπο τον Νικήτα Χρουστσόφ: Ήταν όλοι ομόφωνοι στην ανάγκη «πολτοποίησης» του Μπέρια; Πήγαν όλα ομαλά από αυτή την άποψη; Εκείνος απάντησε:

– Λοιπόν, πώς να σας το πω… Ο Βιατσεσλάβ (σημ. μετάφρ.: δηλαδή ο Μολότοφ) κατάλαβε τα πάντα αμέσως και καθόρισε τη θέση του. Όταν του υπαινίχθηκα ότι είδατε πώς συμπεριφέρεται ο Μπέρια και ότι μπαίνει το ερώτημα αν θα έπρεπε να τον απομακρύνουμε από τη θέση που κατέχει πριν η κατάσταση γίνει επικίνδυνη, ο Μολότοφ με κοίταξε με μεγάλη κατανόηση και μου έκανε μόνο μία ερώτηση: Πώς, να τον τελειώσουμε απλά; Μετά από μια τέτοια ερώτηση, όλα ήταν ξεκάθαρα και η συζήτηση έγινε ανοιχτά. Ο  N. Μπουλγκάνιν δεν ήταν ανάγκη να πειστεί. Κατάλαβε τα πάντα όπως θα έπρεπε να γίνουν.

Αρχικά, το ζήτημα του Μαλένκοφ φαινόταν το πιο δύσκολο. Όλοι ήξεραν για την επιστήθια φιλία του με τον Μπέρια: πήγαιναν παντού μαζί, κάθονταν μαζί σε όλα τα προεδρεία, έφευγαν μαζί, όλα καλά, με μια λέξη, αχώριστοι. Πώς να το διαχειριστείς αυτό; Εξ άλλου, όλα μπορούσαν να πάνε στράφι και να βρεθείς με μια θηλιά στο λαιμό.

Αλλά είδα ότι ο Γιεγκόρ (δηλαδή ο Μαλένκοφ) αισθανόταν επίσης άβολα. Και αυτός, όπως και οι υπόλοιποι από εμάς, είχε καταλάβει ότι ο Μπέρια βιαζόταν να πάρει τη θέση του Στάλιν και ότι είχε τέτοια μέσα στα χέρια του που μπορούσε να κάνει τα πάντα με οποιονδήποτε από εμάς. Μετά τις πρώτες συνεδριάσεις του προεδρείου, ήταν σαφές πού το πήγαινε ο Μπέρια. Η κατάσταση του Μαλένκοφ ήταν δύσκολη. Ως πρόεδρος των συνεδριάσεων του προεδρείου, προσπαθούσε να αμβλύνει τα πράγματα, αλλά τίποτα δεν βγήκε από αυτό. Θυμάστε: Δεν υπήρχε συνάντηση, που να φέρει κάποιος ένα θέμα, και ο Μπέρια το αντίθετο του. Και να πας κόντρα – ούτε ο διάολος ξέρει που θα καταλήξει.

Τελικά, είδα ότι ο ίδιος ο Γιεγκόρ άρχισε να με καταλαβαίνει. Κάποτε, μου είπε προσεκτικά ότι ο Λαβρέντι «τα πάντα τα κάνει δύσκολα». Σταδιακά, κατάλαβα ότι ο Γιεγκόρ ήταν μπουχτισμένος και πήρα την ευκαιρία να μιλήσω. Αλλά, πρέπει να ειπωθεί ότι ήταν πολύ κατασταλαγμένος σε όλη τη διάρκεια της επιχείρησης.

Εγώ:

-Αυτό σημαίνει ότι ενήργησαν ομόφωνα;

Κάνοντας ένα μορφασμό που έβγαλε ένα πουφ, ο Χρουστσιόφ είπε:

-Ο Αναστάς (δηλαδή ο Μικογιάν), ήταν όπως πάντα διφορούμενος και δύσκολος να τον καταλάβεις. Συμφώνησε ότι η συμπεριφορά του Μπέρια ήταν ανάρμοστη, αλλά δήλωσε ότι δεν ήταν χαλασμένος.

Από αυτή τη συζήτηση με τον Χρουστσιόφ δεν πείστηκα αν ο Μικογιάν ήταν τουλάχιστον εν μέρει ενήμερος για την επερχόμενη επιχείρηση. Ή, ξέροντας τον και μη όντας σίγουροι για την αντιμετώπιση του, ο Μικογιάν δεν μυήθηκε πραγματικά ποτέ στη συνωμοσία και έμαθε για τη συγκεκριμένη συμφωνία για την υπόθεση Μπέρια μόνο στην ίδια τη συνάντηση η οποία αποφάσισε τη μοίρα του Μπέρια και ακόμη και εδώ κατέληξε στη θέση του για τον Μπέρια: “Δεν είναι χαλασμένος άνθρωπος”.

Είναι περίεργο, 11 χρόνια αργότερα, όλη η επιχείρηση για την απομάκρυνση του Χρουστσιόφ έπρεπε να κρυφτεί από τον Μικογιάν. Και στη συνεδρίαση του προεδρείου που αποφάσισε το ζήτημα της απομάκρυνσης του Χρουτσιόφ, επανέλαβε την ίδια φόρμουλα: «Δεν είναι χαλασμένος άνθρωπος».

Ήταν σαφές σε όλους εκείνους που ήταν μυημένοι στο θέμα ότι ήταν αδύνατο να απομακρυνθεί ο Μπέρια με δημοκρατικά μέσα, οι συνεργοί του θα είχαν θέσει σε κίνηση τους ιδανικά δομημένους εκείνα τα χρόνια μηχανισμούς της κρατικής υπηρεσίας ασφαλείας, εναντίον οποιωνδήποτε ηγετών του κόμματος και της κυβέρνησης. Ο μόνος τρόπος για να απομακρυνθεί ο Μπέρια από τις θέσεις του ήταν να συλληφθεί ξαφνικά και να φυλακιστούν αυτός και οι συνεργοί του στο υπουργείο κρατικής ασφάλειας, έτσι ώστε όλες οι επόμενες δικονομικές διαδικασίες να διεξάγονται σε συνθήκες αυστηρής απομόνωσης.

Μπορούν να πουν ότι αυτό ήταν αντιδημοκρατικό και αντισυνταγματικό, γιατί μιλούσαμε για τον πρώτο αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, έναν στρατάρχη, ένα μέλος του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής κλπ. Ναι, ήταν πράγματι αντιδημοκρατικό και αντισυνταγματικό. Αλλά εκείνα τα χρόνια, με τη θέληση του Στάλιν και τη λογική πολλών ετών εξέλιξης, είχε αναπτυχθεί μια κατάσταση στην οποία τα όργανα κρατικής ασφάλειας ήταν εκτός του ελέγχου του κόμματος και του κράτους. Επί πλέον. Είχαν επιβληθεί στο κόμμα και το κράτος και οι αρχηγοί αυτών των σωμάτων αναγνώριζαν το λόγο και τη δύναμη ενὀς μοναδικού ανθρώπου στη χώρα, του Στάλιν. Τον τελευταίο καιρό, ο ίδιος ο Στάλιν αντιμετώπιζε το προϊόν της δικής του δημιουργίας με ένα φόβο και είχε αρχίσει να κάνει στην άκρη τον Μπέρια. Βρέθηκε στη θέση ενός μάγου ο οποίος, έχοντας καλέσει στη ζωή κακούς δαίμονες, δεν μπορούσε πλέον να τους αντιμετωπίσει με οποιαδήποτε ξόρκια.

Σε ποιον λοιπόν έπρεπε να ανατεθεί η διεξαγωγή μιας τόσο περίπλοκης και συνωμοτικής επιχείρησης εναντίον του Μπέρια; Υπό τις υπάρχουσες συνθήκες, υπήρχε μόνο μία πραγματική δύναμη στη χώρα που θα μπορούσε να την εκτελέσει – ο στρατός, και το ανώτατο επιτελείο. Από το τελευταίο, επιλέχθηκε μια ομάδα από τα πιο αξιόπιστα πρόσωπα, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν θα παρέκλιναν από τον σκοπό. Μεταξύ άλλων, αυτή η ομάδα περιλάμβανε: τον στρατάρχη Γκ. Ζούκοφ, τον διοικητή του Πυροβολικού του Σοβιετικού Στρατού, αρχηγό του πυροβολικού M. Νεντέλιν, τον διοικητή της στρατιωτικής περιφέρειας της Μόσχας, στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης K. Μοσκαλένκο. Τον στρατηγό του στρατού Π. Μπατίσκι, ο οποίος σύντομα διορίστηκε διοικητής της περιφέρειας αεροπορικής άμυνας της Μόσχας, και μερικοί άλλοι.

Τους ανατέθηκε το καθήκον να συλλάβουν τον Μπέρια την καθορισμένη ημέρα, την καθορισμένη ώρα και στον καθορισμένο τόπο και στη συνέχεια να τον απομονώσουν με ασφάλεια κατά τη διάρκεια της έρευνας και της δίκης.

Ήταν οι τελευταίες ημέρες του ηλιοστασίου του Ιουνίου. Η πρωτεύουσα ήταν πνιγμένη στη ζέστη. Οι Μοσχοβίτες, όπως τα κοτόπουλα σε μια καυτή μέρα, ρουφούσαν άπληστα τον αέρα με το στόμα ανοιχτό. Ακόμα και οι νύχτες δεν έφερναν δροσιά.

Οι τελικές προετοιμασίες για την επιχείρηση είχαν ολοκληρωθεί. Ήταν απαραίτητο να απομακρυνθεί και να εξουδετερωθεί όχι μόνο ο ίδιος ο Μπέρια, αλλά και οι στενότεροι συνεργάτες του, οι οποίοι θα μπορούσαν να επηρεάσουν την πορεία και το αποτέλεσμα της επιχείρησης.

Την παραμονή της συμφωνημένης μέρας, συνεδρίασαν τα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής. Tην επόμενη μέρα προγραμματίστηκε μια συνεδρίαση του προεδρείου του συμβουλίου υπουργών η οποία περιελάμβανε τον πρόεδρο του συμβουλίου υπουργών της ΕΣΣΔ και τους πρώτους αναπληρωτές του, δηλαδή τα μέλη του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής: Μπέρια, Μολότοφ Μπουλγκάνιν και Καγκάνοβιτς.

Την επακόλουθη πορεία των γεγονότων μας την είπε παραστατικά  ο Ν. Χρουτσιόφ σε διάφορες περιστάσεις.

-Μετά τη συνεδρίαση, οι τρεις μας πήγαμε σπίτι στις ντάτσες μας με ένα αυτοκίνητο: εγώ, ο Μπέρια και ο Μαλένκοφ. Αστειεύομασταν, γελούσαμε, λέγαμε αστεία. Ήθελα να δείξω με όλη μας τη συμπεριφορά ότι όλα ήταν σε απόλυτη τάξη. Ωστόσο, κάπου μέσα μου υπήρχε μια αμφιβολία για το αν αυτός, ο αχρείος, είχε πιάσει στον αέρα κάτι από τις προετοιμασίες μας. Τότε κλάψτα!. Θα μας «προκάνει» και θα μας στραγγαλίσει όλους σαν κοτόπουλα. Τις τελευταίες μέρες τον είχα πάρει από κοντά τόσο πολύ, του εκδήλωνα την αγάπη μου τόσο που δεν πήγαινε άλλο. Και απόψε οι αγαπούλες συνεχίστηκαν. Προφανώς, δεν μάντευε τίποτα.

Πρώτα, αφήσαμε σπίτι τον Γιεγκόρ (δηλαδή τον Μαλένκοφ). Κι αποφάσισα να αφήσω τον Μπέρια κατευθείαν στην πόρτα, έτσι ώστε η ψυχή μου να είναι ήρεμη, ότι είχε φτάσει στο σπίτι και θα έμενε εκεί μέχρι το πρωί, και το πρωί όλα θα τελείωναν.

Αφού βγήκαμε από το αυτοκίνητο, περπατήσαμε μαζί για πολλή ώρα και του είπα ενθαρρυντικά τι μεγάλα και κρίσιμα προβλήματα είχε καταφέρει να αντιμετωπίσει μετά το θάνατο του Στάλιν.

-«Περίμενε, Νικήτα», απάντησε εμφανώς κολακευμένος ο Μπέρια, «αυτή είναι μόνο η αρχή. Θα λύσουμε τα πάντα. Ποιος θα μας σταματήσει τώρα; Και εμείς οι ίδιοι θα ζήσουμε διαφορετικά. Θα εργαστούμε με διαφορετικό τρόπο. Σας έχω ήδη προτείνει, και εσείς το πολυσκεφτόσαστε …. Επιτρέψτε μου να χτίσω ένα εξοχικό για κάθε μέλος του προεδρείου με τις οικοδομικές οργανώσεις μου: ένα στη Μόσχα ή κοντά στη Μόσχα, όπου θέλετε, άλλο στον Καύκασο, στη Μαύρη Θάλασσα: θέλετε Κριμαία, θέλετε Πιτσούντα, όπου θέλετε, να ….γλείφετε τα δάχτυλά σας. Και θα δώσουμε σε κάθε μέλος του προεδρείου εξοχικά εξ ονόματος της κυβέρνησης ως ιδιοκτησία: Ας ζήσουμε. Ας ζήσουν τα παιδιά. Ας ζήσουν τα εγγόνια. Τι έγινε, δεν τις έχουμε δουλέψει αυτές τις χαρούλες ;

-Ωραία, ωραία, Λαβρέντι, να το σκεφτούμε. Καθόλου άσχημα. Ας το συζητήσουμε μια από αυτές τις μέρες.

-Λοιπόν, να είσαι καλά, αγαπητέ μου. Ας κοιμηθούμε λιγάκι. Αύριο είναι τα τρέχοντα. Ας συνεδριάσουμε και μετά ας γευματίσουμε μαζί.

-«Εγώ», κατέληξε ο Χρουστσιόφ, «του έσφιξα το χέρι αρκετά και θερμά. Και σκέφτηκα μέσα μου: εντάξει, κάθαρμα, αυτή είναι η τελευταία φορά που σου σφίγγω το χέρι. Σε κάθε περίπτωση, αύριο πρέπει να υπάρχει πιστόλι στην τσέπη. Δεν ξέρεις πως τα φέρνει ο διάολος ….

 Αλλά – όλα πήγαν μια χαρά και λειτούργησαν σύμφωνα με το σχέδιο. Συγκεντρωθήκαμε στο Κρεμλίνο την καθορισμένη ώρα. Η ημερήσια διάταξη είχε ανακοινωθεί εκ των προτέρων. Προήδρευε ο Γκεόργκι Μαλένκοφ.

Σύμφωνα με τον Χρουτσιόφ, «ο Γιεγκόρ ήταν πιο χλωμός από το συνηθισμένο και είχε καφέ σακούλες κάτω από τα μάτια του. Προφανώς, είχε μια δύσκολη νύχτα. Αλλά ήταν σίγουρος και ήρεμος».

Μόλις η πόρτα έκλεισε πίσω από το τελευταίο μέλος του Προεδρείου που έπρεπε να είναι στη συνάντηση, οι ένοπλοι στρατάρχες συγκεντρώθηκαν στο διπλανό δωμάτιο, έτοιμοι να εκτελέσουν την αποστολή.

Μαλένκοφ:

– Πριν προχωρήσουμε στην ημερήσια διάταξη, υπάρχει μια πρόταση να συζητήσουμε το ζήτημα του συντρόφου Μπέρια.

Ο Μπέρια τινάχτηκε σαν να τον χαστούκισαν στο πρόσωπο.

Ποια είναι η ερώτηση; Ποια είναι η ερώτηση; Τι είναι αυτά που λες;

Στην πραγματικότητα μπήκε μπροστά η προσχεδιασμένη διαδικασία. Στον Λαβρέντι Μπέρια ειπώθηκε κατάμουτρα σκληρά και ωμά όλα όσα έπρεπε να ειπωθούν, και πάνω απ’ όλα το κυριότερο: ότι στόχευε να γίνει νέος δικτάτορας, ότι είχε θέσει τα όργανα της κρατικής ασφάλειας πάνω από το κόμμα και την κυβέρνηση, ότι είχε οργανώσει και εκτελούσε δικά του σχέδια.

Στα πρώτα λεπτά, ο Μπέρια έμεινε άναυδος. Με σπασμωδικές συσπάσεις γύρισε τα έντρομα μάτια του από το ένα μέλος του προεδρείου στο άλλο: τι είναι αυτό; Υπονόμευση του; Συμπαιγνία; Ναι αρκούσε μια λέξη του, και οποιοσδήποτε από αυτούς θα συνθλίβονταν σαν έντομο. Κοίταξε γύρω του άγρια, σαν να έψαχνε κάποιο πολύτιμο κουμπί για να πατηθεί μόνο, ή ένα απλό τηλέφωνο στο οποίο έπρεπε μόνο να δώσει μια σύντομη εντολή για να θέσει σε κίνηση τον τερατώδη διωκτικό μηχανισμό του. Ήξερε όλα τα μυστικά αυτού του μηχανισμού τόσο καλά.

Αλλά κάθε στιγμή που περνούσε δεν καταλάβαινε τόσο πολύ με το μυαλό του, όσο ένιωθε με το ένστικτο του ότι αυτό δεν ήταν μια παρεξήγηση. Ούτε ζητηματάκι. Αυτό ήταν κάτι τρομερό και αναπόφευκτο. Και όταν ειπώθηκε ότι συλλαμβάνεται και θα αντιμετωπίσει δικαστική δίωξη και δίκη, το πρόσωπό του πήρε ένα φαιοπράσινο χρώμα, από το πηγούνι του μέχρι τους κροτάφους και το μέτωπό του.

Ένοπλοι στρατιώτες μπήκαν στην αίθουσα συνεδριάσεων. Τον συνόδευσαν στο αυτοκίνητο.

Είχε συμφωνηθεί εκ των προτέρων ότι ο εγκλεισμός του Μπέρια στην εσωτερική φυλακή της Λουμπιάνκα ή στο απομονωτήριο του Λεφόρτοβο ήταν εκτός συζήτησης: Εκεί ήταν πιθανές μοιραίες εκπλήξεις. Αποφασίστηκε να κρατηθεί σε ειδική φυλακή της στρατιωτικής περιφέρειας της Μόσχας και υπό στρατιωτική φρουρά.

Εκεί οδηγήθηκε αυτός ο κρατικός εγκληματίας. Μέρα και νύχτα, μια ειδική φρουρά επιλεγμένων αξιωματικών υπό την επίβλεψη του στρατάρχη Μπατἰτσκι έκανε υπηρεσία φύλαξης.

Την ίδια ημέρα, οι στενότεροι συνεργάτες του Μπέρια στο υπουργείο εσωτερικών απομονώθηκαν και εξουδετερώθηκαν.

Το βράδυ, ως συνήθως, ήμουν στο γραφείο μου στην Πράβντα, προετοιμάζοντας το επόμενο φύλλο. Χτύπησε το «σύρμα» του Κρεμλίνου. Μου μιλούσε ο Π. Πονομαρένκο, ο οποίος ήταν τότε αναπληρωματικό μέλος του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής:

-Ο σύντροφος Σεπίλοφ; Είμαστε όλοι στο θέατρο Μπολσόι τώρα. Οι σύντροφοι ενδιαφέρονται αν θα έχετε κάποιο άρθρο του Μπέρια στο αυριανό σας φύλλο.

-Όχι, δεν υπάρχει κανένα άρθρο του.

-Υπάρχει κάποια αναφορά για τον Μπέρια για οποιοδήποτε λόγο ή μόνο το επώνυμό του;

-Δεν νομίζω, αλλά θα τσεκάρω τις στήλες τώρα.

-Ναι, σας παρακαλώ κάντε το, ώστε το όνομά του να μην εμφανιστεί πουθενά στο αυριανό φύλλο.

-Ωραία…

-Τα υπόλοιπα, για αύριο.

Από αυτό το μοναδικό τηλεφώνημα του Π. Πονομαρένκο, μη γνωρίζοντας τίποτα ακόμα, κατάλαβα ότι ο Μπέρια είχε τελειώσει.

Στις 2 Ιουλίου, στην αίθουσα Σβερντλόφσκ του Κρεμλίνου ξεκίνησε η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής. Η έκθεση του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής για την υπόθεση Μπέρια έγινε από τον Γκ. Μαλένκοφ. Η ολομέλεια κράτησε έξι ημέρες και ήταν πολύ θερμή.

Ένιωσα τη μεγαλύτερη χαρά και περηφάνια για το κόμμα μου, για την κεντρική επιτροπή, για τον καθοδηγητικό πυρήνα της. Τι τέρας εξουδετέρωσε το κόμμα! Πόσο τολμηρά και διορατικά απέτρεψε τη δυνατότητα εμφάνισης και λειτουργίας ενός νεόκοπου Καβενιάκ [21].

Φυσικά, είναι πολύ ατυχές το γεγονός ότι ένας τόσο εκφυλισμένος είχε φτάσει στη θέση του υπουργού εσωτερικών και στο βαθμό του σοβιετικού στρατάρχη. Αλλά, προφανώς, αυτοί είναι οι ανελέητοι νόμοι της ταξικής πάλης. Άραγε ο Έβνο Άζεφ, επικεφαλής της μαχητικής οργάνωσης των εσέρων, δεν έγινε προβοκάτορας; Άραγε ο άθλιος προβοκάτορας Μαλινόφσκι δεν έφτασε μέχρι το ρόλο του ηγέτη της μπολσεβίκικης φράξιας στη Δούμα;

Οικοδομούμε το σοσιαλισμό, έλεγε ο Λένιν, χωμένοι μέχρι τα γόνατα στη λάσπη της παλιάς κοινωνίας.

Μετά τη σύλληψη του Μπέρια, κυκλοφορήσαμε όλοι μεθυσμένοι από χαρά. Τώρα τέλος στις αυθαιρεσίες και τις αδικαιολόγητες συλλήψεις. Τέλος στις σκοτεινές δραστηριότητες των ειδικών συσκέψεων. Τέλος στα αμέτρητα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Θα καθαρίσουμε το υπέροχο οικοδόμημα της σοσιαλιστικής κοινωνίας, από όλο το βδέλυγμα που έχει εισχωρήσει μέσα του από τους άθλιους έκφυλους Γιεζόφ-Αμπακούμοφ-Μπέρια. Θα αποκαταστήσουμε και θα επιβεβαιώσουμε σταθερά τις λενινιστικές νόρμες ζωής στο κόμμα και στη χώρα.

Αμέσως μετά τη σύλληψη του Μπέρια και των συνεργατών του,  στο υπουργείο εσωτερικών της ΕΣΣΔ στάλθηκε να αναλάβει  ο γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΣΕ, Ν. Σατάλιν για να πάρει αμέσως τα πάντα στα χέρια του, να αποτρέψει την πιθανότητα εκπλήξεων εκ μέρους των φυτευμένων εκεί οπαδών του Μπέρια και να αρχίσει να μετατρέπει το υπουργείο εσωτερικών σε ένα σώμα που να εκπληρώνει τις απαιτήσεις της λενινιστικής κομματικότητας και τους πραγματικούς ηθικούς κανόνες της χώρας του σοσιαλισμού.

Ο Ν. Σατάλιν ήταν ένας μακροχρόνιος σύντροφος του Γ. Μαλένκοφ στο μηχανισμό της κεντρικής επιτροπής. Για πολλά χρόνια ασχολήθηκε με θέματα στελεχών εκεί. Αμέσως μετά το θάνατο του Στάλιν, στην ολομέλεια του Μαρτίου, ο Σατάλιν αναδείχθηκε από υποψήφιος σε μέλος της κεντρικής επιτροπής και εκλέχτηκε στη γραμματεία της κεντρικής επιτροπής. Τώρα στάλθηκε στις κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας σε μια καυτή περίοδο.

Στην έκθεση του Γ. Μαλένκοφ και στις πολυάριθμες ομιλίες των μελών της κεντρικής επιτροπής στην Ολομέλεια, αναφέρθηκαν εύγλωττα γεγονότα που έδειχναν την άθλια πλευρά του Μπέρια και των εγκληματικών δραστηριοτήτων του.

Περιττό να πούμε ότι ο Μπέρια ποτέ δεν σκέφτηκε την ιδέα ότι κάποιο μάτι θα μπορούσε ποτέ να κοιτάξει στα προσωπικά του χρηματοκιβώτια στο Κρεμλίνο, στη Λουμπιάνκα και στο σπίτι. Ποτέ δεν αποχωριζόταν τα κλειδιά τους. Και τώρα αυτά τα χρηματοκιβώτια είχαν ανοίξει. Εκεί βρέθηκε υλικό παρακολούθησης των μελών του προεδρείου και υποκλοπών των συνομιλιών τους. Εκεί βρέθηκαν τα υλικά πιθανών μελλοντικών καταγγελιών και υποθέσεων που θα μπορούσαν να κατασκευαστούν εναντίον οποιασδήποτε ηγετικής φυσιογνωμίας του κόμματος και της κυβέρνησης. Υπήρχαν τεράστιες λίστες, με διευθύνσεις και αριθμούς τηλεφώνου κοριτσιών και γυναικών στις οποίες είχε πέσει το λάγνο βλέμμα αυτού του ηθικά διεφθαρμένου διώκτη. Εκεί βρέθηκαν φουλάρια, κάλτσες, μπιχλιμπίδια με τα οποία πλήρωνε μερικές από τις παρτενέρ του που μοιράστηκαν τις απολαύσεις με αυτόν τον Σελαντόν [22] με υπουργική αμφίεση.

Ω, αυτός, ο Μπέρια, ήταν τόσο γενναιόδωρος και μεγαλόψυχος! Είναι αλήθεια ότι κάποιες φορές διέταζε τους σωματοφύλακες του να του μεταφέρουν στο σπίτι του ή σε ένα από τα ασφαλή διαμερίσματα κάποια ηθοποιό ή κάποια γραμματέα ή μαθήτρια. Και αυτό εφαρμόζονταν πολύ προσεκτικά.

Κάποιες φορές, μετά από μια εργάσιμη μέρα, στο δρόμο του από το Κρεμλίνο, διέταζε τους σωματοφύλακές του να φέρουν στο αυτοκίνητό του ένα κορίτσι που περνούσε κατά μήκος του πεζοδρομίου, της οποίας του γυάλιζαν οι γάμπες. Και τέτοιες ενέργειες τις εκτελούσε τεχνικά άψογα.

Εξ άλλου σκόρπιζε στις εκλεκτές του τόσες χάρες και γενναιοδωρία. Διάφορα σπάνια ποτά και εδέσματα δίπλα στο κρεβάτι! Φουλάρια, κάλτσες! Εγγυημένη θανάτωση του εμβρύου, εάν οι ηδονικές απολαύσεις άφηναν τέτοιο ανεπιθύμητο σημάδι, ή αποστολή του νεογέννητου σε κρατικό βρεφονηπιακό σταθμό.

Τα μέλη της κεντρικής επιτροπής που μίλησαν στην ολομέλεια τάχθηκαν υπέρ μιας ριζικής αλλαγής στην απόλυτα μη αποδεκτή κατάσταση με τα όργανα κρατικής ασφάλειας, η οποία είχε αναπτυχθεί εδώ και πολλά χρόνια. Στην πραγματικότητα, αυτά τα όργανα είχαν προ πολλού ξεφύγει από τον συλλογικό έλεγχο του κόμματος και είχαν υψωθεί πάνω από το κράτος και το κόμμα.

Η ολομέλεια ομόφωνα έκρινε τον Λ. Μπέρια ένοχο για εγκληματικές αντικομματικές και αντικρατικές ενέργειες που αποσκοπούσαν στην υπονόμευση του σοβιετικού κράτους, ένοχο για προδοτικές προσπάθειες να τεθεί το υπουργείο εσωτερικών της ΕΣΣΔ πάνω από την κυβέρνηση και το ΚΚΣΕ.

Η ολομέλεια αποφάσισε να απομακρύνει τον Λ. Μπέρια από την κεντρική επιτροπή και να τον διαγράψει από τις γραμμές του κομμουνιστικού κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης ως εχθρό του κόμματος και του σοβιετικού λαού.

Ταυτόχρονα, το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ αποφάσισε: να απομακρύνει τον Λ. Μπέρια από τη θέση του πρώτου αντιπροέδρου του συμβουλίου υπουργών της ΕΣΣΔ και από τη θέση του υπουργού Εσωτερικών της ΕΣΣΔ και να αναπέμψει την υπόθεση των εγκληματικών ενεργειών του στο ανώτατο δικαστήριο της ΕΣΣΔ.

Νέος υπουργός εσωτερικών διορίστηκε ο Σ. Κρουγκλόφ.

Η Ολομέλεια του Ιούλη της κεντρικής επιτροπής υποχρέωσε όλες τις κομματικές οργανώσεις να αναλάβουν αδιάκοπο και συστηματικό έλεγχο σε όλες τις δραστηριότητες των οργάνων του υπουργείου εσωτερικών στο κέντρο και στις περιφέρειες. Η ολομέλεια αναγνώρισε την ανάγκη να ενισχυθούν σοβαρά τα όργανα του υπουργείου εσωτερικών με κομματικά στελέχη, να ενισχυθεί σημαντικά η κομματική και πολιτική δουλειά μεταξύ των τσεκιστών [23].

Φύγαμε από την Ολομέλεια χαρούμενοι και ανεβασμένοι.

Ο Νικήτα Χρουστσόφ είπε αργότερα:

-Κάποτε, παρουσία του Μπέρια, είχαμε μια συζήτηση για την ασφάλεια και την εξουσία των κομματικών ηγετών. Ο Μπέρια είπε σχετικά: «Αν κάποιος τολμούσε να με αγγίξει, θα ξεσπούσε αμέσως εξέγερση στο στρατό και ολόκληρος ο λαός θα ξεσηκωνόταν…»

Αλλά… ο Μπέρια ήταν κλεισμένος στο μπουντρούμι της στρατιωτικής περιφέρειας της Μόσχας. Φυλασσόταν από τον στρατό. Καμία εξέγερση δεν υπήρξε, μάλλον υπήρχε γενική αγαλλίαση ότι το αρπακτικό είχε οδηγηθεί στο κλουβί.

Σε πρώτη φάση, ο Μπέρια ήταν σοκαρισμένος. Μήπως είναι εφιάλτης; Είναι αυτός, ο Μπέρια, φυλακισμένος; Αυτός, ο παντοδύναμος Μπέρια, του οποίου μια λέξη χθες ήταν αρκετή για να καταστρέψει τη ζωή οποιουδήποτε ανθρώπου, να τον φυλακίσει για πάντα σε ένα κελί απομόνωσης ή σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, να τον στείλει στο κάτεργο – αυτός, ο Μπέρια, πίσω από χοντρούς τοίχους φυλακής σε απομόνωση;

Του αφαιρέθηκαν τα κορδόνια των παπουτσιών του, η ζώνη, οι τιράντες παντελονιού, ακόμη και το μονόκλ (η πιθανή χρήση των γυαλιών προφανώς προκαλούσε κάποια ανησυχία). Υποβλήθηκε στις πιο ταπεινωτικές διαδικασίες έρευνας και εξέτασης, μέχρι τις οδοντικές στεφάνες και τον πρωκτό.

Μέσα στην αγανάκτησή του, ξέχασε ότι είχαν εφαρμοστεί σε αυτόν μόνο ένα μικρό κλάσμα των κανόνων και των πρακτικών του κώδικα βασανιστηρίων του οποίου ήταν ένας από τους κύριους εμπνευστές και τον οποίο εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι είχαν βιώσει στο σώμα τους, στα οστά τους, στο μυαλό τους,.

Το σοκ αντικαταστάθηκε από θυμό και δίψα για δράση. Πήδηξε από τη σιδερένια κουκέτα του και έτρεξε γύρω από το κελί σαν τίγρης που μόλις είχε κλειδωθεί σε κλουβί.

-Αν είχα ενημερώσει τον Κομπούλοφ, ή τον Γκογκλίτζε, ή οποιονδήποτε από τους ανθρώπους μου στη Λουμπιάνκα, θα είχαν σπάσει αυτό το πέτρινο μπουντρούμι σε κομμάτια.

Αλλά γνώριζε καλά ότι ούτε ο Κομπούλοφ, ούτε ο Γκογκλίτζε, ούτε οι άλλοι πιστοί φρουροί του ήταν στη Λουμπιάνκα. Και αυτοί, επίσης, κάπου σε μαντρωμένα κελιά. Ένιωθε ότι το αίμα του έκαιγε στις φλέβες του, έκαιγε τα μάγουλα, τα αυτιά και την καρδιά του αφόρητα. Και ήταν έτοιμος να ουρλιάξει από άγριο θυμό και αδυναμία (σημ. μεταφ.: εκδίκησης)  όπως ένα παράξενο ουρλιαχτό θηρίου.

«Πώς αυτός, αυτός, ο Μπέρια, επέτρεψε στον εαυτό του να εξαπατηθεί τόσο πολύ; Και το πιο σημαντικό, από ποιον; – από αυτόν τον αγράμματο – τον Νικίτα Χρουτσιόφ. Είναι δικό του έργο. Πώς προσποιούνταν τον φίλο! Πώς έσφιγγε τα χέρια μου! Ορκιζόταν στην αγάπη. Και γώ ….Όμως, μύρισα τις τελευταίες ημέρες ότι κάτι δεν πήγαινε καλά. Μερικές φορές έπιασα τα μοχθηρά βλέμματά του, που μου έριχνε κρυφά, και αμέσως τα θόλωνε όταν συναντούσα το βλέμμα του. Και τι θα γίνει αν ανοίξω τα μάτια του Μαλένκοφ; Αλλά, ο Νικήτα σύντομα θα τον καταστρέψει κι αυτόν επίσης! Μήπως η σωτηρία είναι εδώ;»

Και ο Μπέρια κινητοποίησε όλη του την εφευρετικότητα για να στείλει (όπως λανθασμένα σκέφτηκε) κρυφά ένα σημείωμα στον Γ. Μαλένκοφ. Το σημείωμα άρχιζε: «Γκεόργκι, μην πιστεύεις τον Νικήτα ….».

Αλλά ο Γ. Μαλένκοφ ανακοίνωσε αμέσως αυτό το σημείωμα στο προεδρείο της κεντρικής επιτροπής.

Ο Μπέρια προσπαθούσε κάτι να σκαρφιστεί …. Αλλά όλα ήταν μάταια. Η έρευνα συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της ξεδιπλώθηκε μια αποκρουστική εικόνα για τα σοβαρά εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τον Μπέρια και τους συνεργούς του – την κατάχρηση εξουσίας, τον ατομισμό, και τη βαθιά ηθική παρακμή αυτού του σατράπη.

Μπροστά στα αδιαμφισβήτητα γεγονότα και αδιάψευστα στοιχεία, ο Μπέρια, το ηφαίστειο που φούσκωνε από θυμό ως χθες, σταδιακά υποχώρησε. Συνειδητοποίησε όλο και πιο καθαρά ότι δεν υπήρχε διαφυγή, όλα είχαν τελειώσει. Κανένα θαύμα δεν μπορεί να συμβεί.

Για να απαλύνει τον πόνο, έβγαλε τις ερωτικές ιστορίες του παρελθόντος από τη μνήμη του εγκεφάλου του και τις πέρασε στο συνειδητό, επεισόδιο προς επεισόδιο. Εδώ τα πλάνα μιας σκαμπρόζικης ταινίας με μια δραματική ηθοποιό: Οι φρουροί του Μπέρια την περίμεναν στην έξοδο με εντολή να μπει σε ένα αυτοκίνητο. παράδοση στη μονοκατοικία, ορισμένες διαδικασίες στο μπάνιο, πρόσκληση στην τραπεζαρία. Απόσυρση στην κρεβατοκάμαρα.

Μια αθλήτρια, μια σταρ του σινεμά, μια υπάλληλος καταστήματος, μια δακτυλογράφος, μια τραγουδίστρια, μια γιατρός, μια μπαλαρίνα, άλλη μια σταρ του σινεμά, μια στενογράφος, μια μαθήτρια – περίπου τριακόσια ονόματα είχε στον ιδιαίτερο κατάλογο της ακολασίας, που τον φύλαγε σε ένα υπηρεσιακό χρηματοκιβώτιο.

Η λέξη “μαθήτρια” έφερε στο μυαλό μια ιστορία του περασμένου χρόνου. Τα μάτια του Μπέρια στάθηκαν στη φιγούρα ενός έφηβου κοριτσιού που περπατούσε στο πεζοδρόμιο. Την πήγαν στο κρεβάτι του. Η συνέπεια της πράξης εξαναγκασμού της μαθήτριας ήταν η εγκυμοσύνη. Σύντομα όλα έγιναν γνωστά στη μητέρα. Αγνοώντας τον μεγάλο κίνδυνο η μάνα πλεύρισε τον παντοδύναμο αξιωματούχο και με δάκρυα τον παρακάλεσε να σώσει την κόρη της.

Και τότε συνέβη κάτι πρωτοφανές. Μέχρι τότε, ο Μπέρια δεν δίσταζε να τιμωρήσει άμεσα εκείνα από τα θύματά του που τολμούσαν να αποκαλύψουν τέτοια «κρατικά μυστικά» ή να προσπαθήσουν να ζητήσουν προστασία. Εδώ, ωστόσο, τα γεγονότα εκτυλίχθηκαν διαφορετικά.

Στην περιοχή με τις ντάτσες των εργαζόμενων της κρατικής ασφάλειας στον αυτοκινητόδρομο Βλαντιμίρσκι, εμφανίστηκε ξαφνικά μια ντάτσα με κλειστό φράχτη τριών μέτρων. Ποιος είχε εγκατασταθεί εκεί και τι συνέβαινε πίσω από αυτόν τον φράχτη, κανείς, ούτε καν οι αξιωματικοί της κρατικής ασφάλειας που ζούσαν εκεί, δεν ήξεραν. Έβλεπαν ένα σκεπαστό αυτοκίνητο, που προφανώς μετέφερε τρόφιμα, να περνά από τη κλειστή πύλη κάθε μέρα. Μέλη της οικογένειας εργαζομένων της κρατικής ασφάλειας, που μερικές φορές πλησίαζαν τη μυστηριώδη ντάτσα αναζητώντας μανιτάρια, προειδοποιήθηκαν αυστηρά από τους εξωτερικούς φρουρούς: “Δεν μπορείτε να περπατήσετε εδώ”.

Και μόνο μία φορά ένας μάγειρας από τη μυστηριώδη ντάτσα ψιθύρισε με προσοχή σε έναν κάτοικο ενός γειτονικού οικοπέδου ότι “ένα κορίτσι με μωρό” ζούσε πίσω από το ψηλό φράχτη με τη μητέρα της. Και πήγαινε εκεί πότε πότε ένας που “πρέπει να είναι πολύ μεγάλο αφεντικό”.

Τι μπορεί να συνέβη στη σκοτεινή ψυχή αυτού του πρωτοφανούς παραλυμένου: ένιωσε οίκτο για την κατεστραμμένη ζωή ενός εφήβου; Γεννήθηκε κάποια υπερηφάνεια ότι αυτός, ο Μπέρια, ο οποίος ήταν άρρωστος με όλες τις χτικιάρικες αρρώστιες, θα μπορούσε ακόμα να είναι πατέρας ενός παιδιού; -Ποτέ δεν μπορείς να πεις.

Είναι γνωστό μόνο ότι τη δεύτερη μέρα μετά τη σύλληψη του Μπέρια, κάποιος χτύπησε το κουδούνι στην πύλη της μυστηριώδους ντάτσας και είπε φωναχτά μέσα από το παράθυρο παρατήρησης να μην περιμένει πια αυτοκίνητα με προμήθειες…

Αλλά ο Μπέρια έδιωξε τις αναμνήσεις αυτής της ιστορίας. Δεν μετρίασαν τα προαισθήματα  καταστροφής που τον βασάνιζαν. Έβγαζε επίμονα τις πιο ερωτικές σκηνές από τα βάθη της μνήμης του και προσπαθούσε να «γευτεί» όλες τις λεπτομέρειες για να φλογίσει το σώμα του και να ξεχάσει τη μοίρα του τουλάχιστον για λίγες στιγμές.

Σε τέτοιες στιγμές, οι ανώτεροι αξιωματικοί που ήταν σε υπηρεσία στην πόρτα του κελιού όλο το εικοσιτετράωρο είδαν μέσα από το παράθυρο παρατήρησης πώς ο Μπέρια, καλυμμένος με μια τραχιά στρατιωτική κουβέρτα, συστρεφόταν κάτω από αυτή σε κινήσεις αυνανιστικής ηδονής.

Στις 23 Δεκεμβρίου 1953, το ειδικό δικαστικό σώμα του Ανώτατου Δικαστήριου της ΕΣΣΔ υπό την προεδρία του στρατάρχη I.. Κόνιεφ βρήκε τον Λ. Μπέρια και τους συνεργούς του ένοχους για κρατικά εγκλήματα: τον πρώην υπουργό κρατικής ασφάλειας της ΕΣΣΔ Β. Μερκούλοφ, τον πρώην επικεφαλής ενός από τα τμήματα του υπουργείου εσωτερικών της ΕΣΣΔ και στη συνέχεια τον υπουργό εσωτερικών της Γεωργιανής Δημοκρατίας Β. Ντεκανόζοφ, τον πρώην αναπληρωτή υπουργό εσωτερικών της ΕΣΣΔ Μπ. Κομπούλοφ,  τον πρώην προϊστάμενο μιας από τις υπηρεσίες του υπουργείου εσωτερικών της ΕΣΣΔ Σ. Γκογκλίτζε, τον πρώην υπουργό εσωτερικών της ΕΣΣΔ Π. Μέσικ και τον πρώην επικεφαλής της υπηρεσίας δίωξης για ιδιαίτερα σημαντικές υποθέσεις του υπουργείου εσωτερικών της ΕΣΣΔ Λ. Βλαντιμίρσκι.

Όλοι τους καταδικάστηκαν από το Ανώτατο Δικαστήριο σε θάνατο με εκτέλεση, με δήμευση της προσωπικής τους περιουσίας και στέρηση στρατιωτικών βαθμών και βραβείων.

Η ποινή εκτελέστηκε την ίδια ημέρα.

Μετά από αυτό, άρχισαν να ξεριζώνονται τα στηρίγματα του Μπέρια.

Στη Γεωργία, τιμωρήθηκαν σκληρά ο πρώην υπουργός Κρατικής Ασφάλειας της Γεωργιανής ΣΣΔ Ρουχάτζε και οι συνεργάτες του. Στην ΣΣΔ του Αζερμπαϊτζάν, ο πρώην υπουργός Κρατικής Ασφάλειας και στη συνέχεια πρώτος γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του κομμουνιστικού κόμματος του Αζερμπαϊτζάν Μπαγκίροφ.

Τον Δεκέμβριο του 1954, πραγματοποιήθηκε ανοικτή δίκη στο Λένινγκραντ με κατηγορίες σοβαρών κρατικών εγκλημάτων εναντίον του πρώην υπουργού Κρατικής Ασφάλειας Β. Αμπακούμοφ, του πρώην επικεφαλής της υπηρεσίας δίωξης για ιδιαίτερα σημαντικές υποθέσεις του Υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας της ΕΣΣΔ Α. Λεὀνοφ, των πρώην αναπληρωτών προϊστάμενων της υπηρεσίας δίωξης για ιδιαίτερα σημαντικές υποθέσεις Β.  Κομάροφ και M. Λιγκάτσεφ και των πρώην συνεργατών του Υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας της ΕΣΣΔ, I. Τσερνόφ και Γ. Μπρόβερμαν.

Με την ετυμηγορία του Στρατιωτικού Συμβουλίου του Ανώτατου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ, οι Αμπακούμοφ, Λεὀνοφ,  Κομάροφ και Λιγκάτσεφ καταδικάστηκαν σε θάνατο και οι Τσερνόφ και  Μπρόβερμαν σε μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης σε επανορθωτικά στρατόπεδα εργασίας.

Επίσης, το 1953, καταργήθηκαν τέτοια εξωδικαστικά όργανα όπως το Ειδικό Συμβούλιο του Υπουργείου Εσωτερικών της ΕΣΣΔ, το οποίο εξέδιδε ποινές χωρίς δικαστική διαδικασία και ήταν όργανο μαζικών παραβιάσεων της επαναστατικής νομιμότητας με απόφαση του οποίου πολλές δεκάδες χιλιάδες αθώοι άνθρωποι εκκαθαρίστηκαν.

Έτσι, η καταδίκη του Μπέρια και των συνεργατών του σηματοδότησε την αρχή της εξάλειψης κάθε αυθαιρεσίας και της αποκατάστασης της επαναστατικής νομιμότητας στη χώρα.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλοι χάρηκαν ειλικρινά για την αποκάλυψη του Μπέρια: οι ηγετικές προσωπικότητες του κόμματος και του κράτους, ολόκληρο το κόμμα, ολόκληρη η διανόηση και ολόκληρος ο λαός.

Φυσικά, ιδιαίτερα χάρηκε ο Χρουτσιόφ. Μιλούσε για το ξεσκέπασμα του Μπέρια τότε και αργότερα, παντού, πολλές φορές και με πολλά λόγια: σε συνεδριάσεις του προεδρείου και της γραμματείας της κεντρικής επιτροπής, στις ολομέλειές της, σε ευρείες διασκέψεις και συνέδρια στο Κρεμλίνο, σε αναρίθμητες διπλωματικές δεξιώσεις. Σε τέτοιες δεξιώσεις, ξαναμμένος από άφθονες δόσεις αλκοόλ, παρουσία συζύγων υπεύθυνων αξιωματούχων, διπλωματών, ξένων ανταποκριτών και άλλων επίσημων, άρχιζε να εξηγεί, απολαμβάνοντας τις κάθε είδους λεπτομέρειες, τη «Μπεριέβσινα» [24].

Αρχικά, όλοι ή πολλοί το απέδωσαν στην «απλοϊκότητα» και τον «αυθορμητισμό» του Νικήτα Σεργκέγεβιτς: «δεν σπούδασε στο ινστιτούτο ευγενών κοριτσιών», «δεν πέρασε από διπλωματικές ακαδημίες», «ένας εργαζόμενος άνθρωπος, εντάξει, έπινε λίγο, έλεγε τα πάντα ανοιχτά, τι ήταν λάθος με αυτό»…

Φυσικά, μετά την αυστηρότητα και το ζύγισμα κάθε βήματος, κάθε χειρονομίας και κάθε  λέξης σε επίσημες και ανεπίσημες δεξιώσεις την εποχή του Στάλιν, όλα αυτά φαίνονταν τόσο καινούργια. Σε κάθε περίπτωση, οι αναφορές διπλωματών και ξένων ανταποκριτών στις υπηρεσίες τους έγιναν ακούσια λεπτομερείς και πολύχρωμες: “Έτσι αλλάζουν όλα στο Κρεμλίνο της Μόσχας”.

Σε όλους τις περιγραφές του, ο Χρουστσιόφ δεν ξεχνούσε να σημειώσει τον ιδιαίτερο ρόλο του στην αποκάλυψη της Μπεριέβσινα (κάτι που αντιστοιχούσε στην αλήθεια) και κάποιες φορές να ρίχνει ένα βέλος σε «μερικούς από τους φίλους του Μπέρια».

Το αίσθημα γενικής ευφορίας του Χρουτσιόφ πήγαινε μαζί με την ευφορία που του προκαλούσε, ας πούμε, ένας καθαρός υπολογισμός. Με την εκτέλεση του Μπέρια, ο Χρουτσιόφ απομάκρυνε από το δρόμο του τον μόνο ανταγωνιστή που ήταν τόσο διψασμένος όσο ο Χρουτσιόφ να φορέσει δικτατορική πανοπλία.

Είναι αλήθεια ότι στην επίσημη ιεραρχία του ηγετικού πυρήνα, ο Χρουτσιόφ, μετά την απομάκρυνση του Μπέρια, δεν είχε ακόμη πάρει την πρώτη ηγετική θέση. Αλλά η τάση κινούνταν σαφώς προς αυτή την κατεύθυνση και με γρήγορο ρυθμό.

Την επόμενη ημέρα μετά το θάνατο του Στάλιν, σε κοινή συνεδρίαση της ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής, του υπουργικού συμβουλίου και του προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, ο Ν. Χρουτσιόφ κατείχε την πέμπτη θέση στον ηγετικό πυρήνα – μετά τους Μαλένκοφ, Μπέρια, Μολότοφ και Βοροσίλοφ. Τώρα, από τον Ιούλιο του 1953, πέρασε στην τρίτη θέση σε όλες τις εκδηλώσεις, μετά τους Μαλένκοφ και  Μολότοφ. Αλλά, όπως λέει και η παροιμία, το πρόβλημα είναι στην αρχή.

Ο Μπέρια και ο Χρουτσιόφ είχαν τον ίδιο στόχο – να φτάσουν στην κορυφή της πυραμίδας της εξουσίας. Αλλά πήγαιναν σε αυτόν τον στόχο με διαφορετικούς τρόπους και μεθόδους.

Ο Μπέρια προσπάθησε να λύσει αυτό το πρόβλημα βασιζόμενος στην παντοδυναμία των οργάνων κρατικής ασφάλειας, τα οποία στην πραγματικότητα ήταν υπόλογα και ελέγχονταν μόνο από αυτόν. Η αντιμετώπιση αυτού του ζητούμενου με τέτοιες μεθόδους δεν ήταν ουτοπία. Αλλά υπήρχε μια πολύ αδύναμη πλευρά σε αυτό.

Μετά την ηρωική, ευεργετική και ένδοξη δραστηριότητα των οργάνων της Τσεκά την εποχή του Λένιν, την εποχή του Ντζερζίνσκι και του Μενζίνσκι, δραστηριότητες που κέρδισαν για την Τσεκά την αγάπη και το σεβασμό ολόκληρου του λαού, ξεκίνησε μια άλλη περίοδος. Η τερατώδης αυθαιρεσία του 1937, του 1938 και των επόμενων χρόνων, οι εγκληματικές ενέργειες του Γιεζόφ, του Αμπακούμοφ και του Μπέρια, γνωστές σε όλο το λαό, δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα φόβου και γενικής αποξένωσης γύρω από τα όργανα της κρατικής ασφάλειας. Η επιβολή ενός καθεστώτος προσωπικής εξουσίας σε αυτή την σαθρή βάση απέκλειε τη σταθερότητά του, για να μην πούμε ότι ένα τέτοιο καθεστώς δεν μπορούσε να υπολογίζει σε οποιαδήποτε αναγνώριση του λαού.

Κινούμενος από υπερβολική φιλοδοξία, ο Χρουτσιόφ προσπάθησε να φτάσει στην κορυφή της εξουσίας κυριαρχώντας στον κομματικό μηχανισμό. Μέσω του κομματικού μηχανισμού, σύμφωνα με το σχέδιό του, ήταν δυνατό να υποταχθούν οι πάντες και τα πάντα.

Σε σχέση με αυτό, μετά την απαλλαγή του Γκ. Μαλένκοφ από τα καθήκοντά του ως γραμματέα της κεντρικής επιτροπής, ο Χρουτσιόφ, όπως έχω ήδη αναφέρει, απαίτησε να απαλλαγεί ο Μαλένκοφ από τα καθήκοντά του ως προεδρεύοντα των συνεδριάσεων του προεδρείου της κεντρικής επιτροπής. Τόσο το προεδρείο όσο και η γραμματεία προεδρεύονταν τώρα από τον Χρουτσιόφ.

Μετά από αυτό, ο Χρουτσιόφ απαίτησε την αποκατάσταση της καταργηθείσας θέσης του γενικού (πρώτου) γραμματέα της κεντρικής επιτροπής και από την ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής του Σεπτέμβρη 1953 ανέλαβε αυτή τη θέση.

Τώρα στα χέρια του ήταν συγκεντρωμένη η διεύθυνση όλων των πιο σημαντικών υποθέσεων του κόμματος και της χώρας, η προώθηση, ο διορισμός, η απόλυση και η μετάθεση όλων των ηγετικών κομματικών, σοβιετικών, στρατιωτικών, πολιτιστικών και άλλων στελεχών.

Αυτό έδωσε στον Χρουτσιόφ την δυνατότητα να κάνει μια τεράστια αναδιάταξη των στελεχών στην επόμενη περίοδο. Επιπλέον, τα βασικά κριτήρια της ανάδειξης και της ανακατάταξης δεν ήταν κριτήρια όπως η πίστη στο κόμμα και το λαό, η εκπαίδευση, το ταλέντο, η γνώση της υπόθεσης, η ειλικρίνεια, η ακεραιότητα του στελέχους η του μέλους και άλλες ψηλές πολιτικές, πολιτικές και ηθικές αξίες ενός ατόμου. Όχι, το κύριο κριτήριο για το διορισμό στις ψηλότερες θέσεις ήταν ο βαθμός στον οποίο ο Χρουτσιόφ μπορούσε να βασιστεί σε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή, όπως σύντομα έγινε μια κοινή έκφραση στο κόμμα, η ανάδειξη “των δικών του”.

Στη βάση αυτής της αρχής, αναδείχθηκαν σε πολλές κομματικές και κρατικές θέσεις άνθρωποι με λειψή γνώση και χαμηλές διαχειριστικές και ηθικές ικανότητες. Αλλά πίσω από αυτούς ήταν η φήμη ανθρώπων που ήταν “κοντά στον Χρουστσόφ” και πιστοί σε αυτόν.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χρουτσιόφ έδωσε ιδιαίτερη σημασία όσον αφορά τον κρατικό μηχανισμό σε δύο τομείς: το στρατό και την κρατική ασφάλεια.

Καθοδηγούμενος από τα δικά του κριτήρια, λίγους μήνες μετά την πτώση του Μπέρια, από το 1954, ο Χρουστσόφ πέτυχε το διορισμό του A. Σέροφ ως προέδρου της Επιτροπής Κρατικής Ασφάλειας. Ήταν ένας βαθιά αμοραλιστής και αδαής άνθρωπος, άμεσα αναμειγμένος σε πολλές από τις ωμότητες των οργάνων κρατικής ασφάλειας στο παρελθόν.

Αλλά το 1939-1941 εργάστηκε στην Ουκρανία υπό τον Χρουτσιόφ σαν λαϊκός επίτροπος εσωτερικών υποθέσεων της Ουκρανικής ΣΣΔ και όλα τα επόμενα χρόνια ήταν στενά κοντά του και έτοιμος με δουλοπρεπή ζήλο να εκτελέσει τις παράνομες οδηγίες και να ικανοποιήσει τις προσωπικές ιδιοτροπίες του Χρουστσόφ.

Όσο για το στρατό, σταδιακά όλοι οι ταλαντούχοι, οι πιο φημισμένοι στον πόλεμο και σεβαστοί από τον λαό στρατηγοί απομακρύνθηκαν σταδιακά από τις θέσεις τους και μετατράπηκαν σε “κλαρινοστρατηγούς”. Στη θέση τους, ο Χρουτσιόφ πρότεινε διοικητές “κατά τη δική του εικόνα και ομοίωση”. Και για να ριζώσει καλύτερα στο στρατό, ο Χρουτσιόφ σύντομα έγινε πρόεδρος του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου και αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων της Σοβιετικής Ένωσης.

Τώρα, μετά την εξαφάνιση του Μπέρια και την εφαρμογή μιας σειράς οργανωτικών μέτρων, όλοι οι σημαντικότεροι μοχλοί της ηγεσίας του κόμματος και της κρατικής διεύθυνσης πέρασαν στα χέρια του Χρουτσιόφ. Τώρα μπορούσε να ξεκινήσει η «μεταρρυθμιστική δραστηριότητα», όπως ο Χρουστσόφ την αντιλαμβανόταν σαν αναγκαία και σκόπιμη.

 

Κεφάλαιο 4

Η αποπομπή της αντικομματικής γκρούπας

Η παρακάτω συνέντευξη του Ντιμίτρι Σεπίλοφ στον Ντιμίτρι Κόσιρεφ (εγγονό του Σεπίλοφ) στο Αρχανγκέλσκογε, το καλοκαίρι του 1991, διαφέρει ελαφρώς από το κείμενο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου, καθώς συμπληρώνεται σε σχέση  με την αρχική ηχογράφηση.

-Διάβασα τις δημοσιεύσεις σας των τελευταίων μηνών, διάβασα τα απομνημονεύματά σας, και το περίεργο είναι ότι δεν περιέχουν τις πιο ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τους συγχρόνους, σχετικά με την Ολομέλεια του Ιουνίου του 1957, η οποία διέκοψε την πολιτική σας σταδιοδρομία. Ούτε λέξη! Ας το σκεφτούμε: υπήρξε συνωμοσία, υπήρχε αντικομματική ομάδα ή όχι; Πώς συνέβησαν όλα;

-Δεν υπήρχε ανάγκη για συνωμοσία – όλοι ήξεραν ότι μια σύγκρουση βράζει. Όλα ήταν αρκετά ανοιχτά. Και ποιος ήταν στην αντικομματική ομάδα; Ο αρχηγός του κράτους ήταν ο Βοροσίλοφ, επικεφαλής της κυβέρνησης ο Μπουλγκάνιν, οι αναπληρωτές του Μολότοφ, Μαλένκοφ, Σαμπούροφ, Περβούχιν όλοι αναπληρωτές εκτός από τον Μικογιάν.

Ωστόσο, ο Μικογιάν… Μερικούς μήνες πριν από την ολομέλεια, έφτασα στο Κρεμλίνο, μπαίνω – η πόρτα άνοιξε, κάποιος βγήκε από το γραφείο του Μικογιάν. Και ακούω μια δυνατή, πολύ έντονη φωνή μέσα από την πόρτα. Μπήκα μέσα, κάθισα και ο Μικογιάν συνέχισε να λέει: «Σωστά, Νικολάι, είναι απαράδεκτο, είναι απολύτως απαράδεκτο». Τότε έκλεισε το τηλέφωνο και γύρισε προς το μέρος μου: «Μίλησα με τον Μπουλγκάνιν. Ξέρετε, Ντμίτρι Τροφίμοβιτς, η κατάσταση είναι απλά αφόρητη. Θέλουμε να διδάξουμε στον Χρουστσόφ ένα μάθημα, είναι απολύτως αδύνατο να συνεχίσουμε έτσι: απορρίπτει τα πάντα, δεν λαμβάνει υπόψη κανέναν, με όλα αυτά τα σχέδια του …..Θα καταστραφούμε. Πρέπει να μιλήσουμε σοβαρά γι’ αυτό».

Έμεινα σιωπηλός, δεν απάντησα ούτε «ναι» ούτε «όχι», γιατί είχα πάει για άλλη δουλειά, ήταν απλώς μια περιστασιακή συζήτηση.

Ένα άλλο επεισόδιο: ήταν όταν ο Χρουτσιόφ δεν ερχόταν πλέον στο σπίτι μου, δεν περπατούσαμε πλέον μαζί. Θυμάμαι να βγαίνω έξω και να περπατάω κοντά στη ντάτσα. Σταματά ένα αυτοκίνητο, βγαίνει ο Βοροσίλοφ:

-Ντμίτρι Τροφίμοβιτς, πηγαίνω στο γάμο του Σεργκέι, γιου του Χρουστσόφ. Θα πατε;

-Όχι, είπα, δεν είμαι προσκαλεσμένος.

-Ντμίτρι Τροφίμοβιτς, κάτι πρέπει να γίνει. Λοιπόν, είναι αφόρητο, προσβάλλει όλους, ταπεινώνει όλους, δεν λαμβάνει τίποτα υπόψη.

Λέω:

-Κλιμέντ Εφρέμοβιτς, γιατί μου το λέτε αυτό; Είστε το παλαιότερο μέλος του κόμματος. Είστε μέλος του Προεδρείου. Γιατί μου το λέτε;

-Είστε ο κύριος ιδεολόγος μας.

-Λοιπόν,  τι είδους κύριος ιδεολόγος: ο κύριος ιδεολόγος μας είναι ο Χρουστσόφ, και ο Σουσλόφ ακόμα ισχυρίζεται ότι είναι. Μάταια μου το λέτε αυτό. Κάντε μια ερώτηση, έχω τη δική μου γνώμη.

Αλλά δεν του είπα καν ποια.

-Το λέτε σαν να ήταν όλα στον αέρα. Αλλά τώρα τα γεγονότα του 1957 παρουσιάζονται ως μια καλά οργανωμένη συνωμοσία ηλικιωμένων που ήθελαν να επιστρέψουν στον σταλινισμό.

-Τίποτα τέτοιο, εντελώς λάθος. Αργότερα, πολύ αργότερα, υπήρξε μια φήμη ότι ο Μπουλγκάνιν ήταν ο ηγέτης της αντικομματικής ομάδας. Δεν έχω ακούσει τίποτα για την αντικομματική ομάδα, απλά όλοι άρχισαν να λένε ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε έτσι, θα χαθούμε έτσι. Ήρθε μια στιγμή που κάτι έπρεπε να γίνει. Η χώρα, το κόμμα, το εμπόριο, η οικονομία – όλα φαίνονταν να καταρρέουν, όλα να πάνε κατά διαόλου, είχε τσακωθεί με όλους, τα είχε σπάσει με την Κίνα. Υπήρχαν φήμες ότι σε κάποια συνεδρίαση του συμβουλίου υπουργών ο Μπουλγκάνιν, ως πρόεδρος – είχα ακούσει γι’ αυτό από τον ίδιο τον Χρουστσιόφ – είπε: «Σύντροφοι, είναι αδύνατο να συνεχίσουμε». Οδεύουμε προς την καταστροφή. Πρέπει να μαζευτούμε και να συζητήσουμε αυτό το θέμα.

Αλλά γι αυτό έμαθα μέχρι πολύ αργότερα. Προφανώς, υπήρχε κάποιο είδος συνάντησης όπου προετοιμάζονταν, αλλά δεν ξέρω ποιος ήταν ο εμπνευστής. Δεν νομίζω ότι υπήρχε κάποια αντικομματική ομάδα. Αυτό που γράφεται τώρα για τον Γκορμπατσόφ, η κριτική που απευθύνεται σε αυτόν, μεμονωμένες ενστάσεις, μεμονωμένες παρατηρήσεις, διαφωνία από άλλους – όλα αυτά είναι πολύ ισχυρότερα σήμερα.

Όσο για την επιστροφή στον σταλινισμό. …. Λοιπόν, ας θυμηθούμε το 20ο Συνέδριο.

-Λέγεται ότι ήσασταν ο συντάκτης και των δύο εκθέσεων του Χρουτσιόφ προς το 20ο Συνέδριο, της ανοιχτής και της κλειστής;

-Η κατάσταση είχε ως εξής. Όταν καθόμασταν και γράφαμε έγγραφα, προετοιμάζοντας το 20ό Συνέδριο, πήγα στον Χρουστσόφ και του είπα: Νικήτα Σεργκέγιεβιτς, τι καινούργιο, καθόμαστε όλοι εκεί, «σετάρουμε» ντοκουμέντα. Είπε,  «Ξέρετε, παρουσίασαν ένα απολογισμό. Ο Πονομαριόφ συμμετείχε σε αυτό, και άλλοι – και δεν μου αρέσει αυτό όπως γίνεται».

Πριν από αυτό, αρρώστησα. Είχα ελκώδη αιμορραγία και έγινα δεκτός στην Κρεμλιόβκα.  Αλλά επειδή το συνέδριο ετοιμαζόταν, ζήτησα να επισπευσθεί και μου υποδείχτηκε αυστηρή δίαιτα, δώδεκα ημέρες. Ο Μπακούλεφ συμμετείχε στο συμβούλιο, κι άλλες αυθεντίες. Λιμοκτονούσα για οκτώ ημέρες, μια εξέταση αίματος έδειξε ότι δεν μπορούσα να συνεχίσω άλλο, αλλά η αιμορραγία σταμάτησε και γύρισα, πήγα να δω τον Χρουστσόφ και μου είπε όλα αυτά.

Προτείνω: εντάξει, Νικίτα Σεργκέγιεβιτς, θα σας βοηθήσω αν θέλετε. Εν πάση περιπτώσει, θα κάνω το διεθνές κομμάτι.

Εκείνη την εποχή έφερα αρκετούς ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του οικονομολόγου Λεόντιεφ, και ετοιμάσαμε γι αυτόν εκείνα τα κομμάτια στα οποία εμείς οι ίδιοι είχαμε τα προσόντα: τα διεθνή και κάτι ακόμα.

Και τότε έγινε αυτό: έκανε τον απολογισμό – απαίτησε αυτό το δικαίωμα για τον εαυτό του – ήταν ήδη εντελώς κύριος της κατάστασης. Έκανα επίσης την ομιλία μου όταν άρχισαν οι ομιλίες και καθόμουν κοντά στη κολώνα. Ο Χρουτσιόφ ήρθε από πίσω: “Ντμίτρι Τροφίμοβιτς, ας βγούμε για ένα λεπτό”. Πήγαμε στους διαδρόμους, στο μέρος όπου παίρναμε πάντα ένα σνακ, και είπε: «Προσπάθησα να μιλήσω με αυτούς τους «βουρβόνους» (κατάλαβα για ποιον μιλούσε) για να επικρίνω τον Στάλιν, αλλά αυτοί τίποτα. Γενικά, θέλω να μιλήσω για τον Στάλιν».

Και πρέπει να πω ότι σε αυτή την περίοδο, μετά τον Στάλιν, μιλούσαμε για τα πάντα με ανοιχτή φωνή. Και μου είπε τέτοια πράγματα! Ότι ο Βοζνεσένσκι, για παράδειγμα, έγραψε ένα γράμμα στον Στάλιν: ξέρεις ότι δεν είμαι ένοχος για τίποτα, γιατί είμαι στη φυλακή – και ο Στάλιν παράγγειλε στον Χρουτσιόφ, στον Μαλένκοφ και τον Μπουλγκάνιν να επισκεφτούν τον Βοζνεσένσκι και να μιλήσουν μαζί του «υπεύθυνα» Εν ολίγοις, όλοι κατάλαβαν ότι η μοίρα του Βοζνεσένσκι ήταν σφραγισμένη. Ο Στάλιν δεν τον συγχώρησε για το τολμηρό βιβλίο του για την οικονομία μας. Ο Χρουστσόφ ήταν επίσης πολύ εχθρικός προς τον Βοζνεσένσκι, ζηλεύοντας τον για την ανεξαρτησία του. Ο Βοζνεσένσκι μερικές φορές άφηνε τον εαυτό του να είναι σκληρός ακόμη και σε σχέση με τον Μολότοφ και τα άλλα μέλη του πολιτικού γραφείου. Έτσι, ο Χρουστσόφ διηγήθηκε: όταν πήγαμε στο κελί του, πήδηξε από την καρέκλα του: σύντροφοι, σας ευχαριστώ, σας ευχαριστώ που τελικά ήρθατε! Ο Μπουλγκάνιν τον πλησίασε: «Δεν είμαστε σύντροφοί σου!» – και τον χτύπησε τόσο δυνατά στο αυτί που κατέρρευσε.

Και τότε όταν ήταν η εποχή που ο Χρουτσιόφ μου έλεγε τέτοια εμπιστευτικά πράγματα, μιλούσαμε ήδη ανοιχτά, δυνατά, ήξερε τις διαθέσεις μου. Φυσικά, εκείνη την εποχή, το 1955 και το 1956 στην πλειοψηφία μας δεν γνωρίζαμε τα εννέα δέκατα όσων αποκαλύφθηκαν αργότερα, ότι δεν ήταν μόνο ο Κάμενεφ και ο Ζινόβιεφ, ούτε ο Μπουχάριν, αλλά ότι εκατομμύρια είχαν εξοντωθεί.

Και τότε ήταν που με ρώτησε στο συνέδριο: «Θα βοηθήσετε;». Λέω ότι θα βοηθήσω. Δηλαδή, ήμουν γι αυτόν τότε ένα αντίβαρο στο παρελθόν του, το γεγονός ότι στο παρελθόν όλα όσα έλεγε ο Στάλιν, πρώτος απ’ όλους  υποστήριζε πιο ένθερμα ο Χρουστσόφ.

Τότε, λέει, ας ξεκινήσουμε!

Και φύγαμε από το συνέδριο. Από τα πρακτικά μπορεί να διαπιστωθεί ότι εκείνη την ημέρα και την επόμενη μέρα δεν ήμασταν παρόντες στις συνεδριάσεις του συνεδρίου. Καθόμουν στο γραφείο μου, εκείνος καθόταν στο δικό του και μάλιστα δεν μου έδινε καθόλου οδηγίες. Είπε: μίλησα μαζί σας, ξέρετε τα πάντα, βοηθήστε και κάντε ό, τι είναι απαραίτητο. Και αποφάσισα να θέσω δύο ερωτήματα: το διεθνές, δηλαδή που ήταν το λάθος του σταλινισμού, και το στρατιωτικό, επειδή πέρασα ολόκληρο τον πόλεμο στο μέτωπο. Σκέφτηκα το τίμημα με το οποίο είχαμε κερδίσει, περίπου τα είκοσι εκατομμύρια νεκρούς, αν και ο Στάλιν είχε πει επτά εκατομμύρια στην αρχή. Αυτά είναι τα κύρια ερωτήματα που έθεσα. Και εγώ προσωπικά παρέδωσα αυτά τα κομμάτια στον Χρουτσιόφ. Πιστεύω ότι πρέπει να τα αναζητήσουμε είτε στο αρχείο του Χρουτσιόφ, είτε στο αρχείο του 20ού Συνεδρίου, είτε στο αρχείο του Σουίσκι, στο Γενικό Τμήμα. Όταν προσκλήθηκα πρόσφατα στο ИМЭЛ [25] για τσάι, ρώτησαν: “Υπάρχουν φήμες, Ντμίτρι Τροφίμοβιτς, ότι έχετε γράψει την μυστική έκθεση. [26] Απάντησα: εντελώς λάθος. Δεν είμαι ο συγγραφέας ή συν-συγγραφέας της. Αυτό ήταν εξ ολοκλήρου πρωτοβουλία του Χρουστσόφ.

Όταν ο Χρουστσόφ άρχισε να διαβάζει την έκθεση, έπιασα μόνο μερικές παραγράφους που είχα κάνει. Φράσεις, αποσπάσματα. Λοιπόν, και από το στυλ, αν το πάρεις, μπορείς να καταλάβεις. Ακόμα δεν ξέρω ποιος του έγραψε αυτή την έκθεση, λένε ο Ποσπέλοφ, αλλά αμφιβάλλω, γιατί δεν μπορούσες να βρεις πιο αφοσιωμένο σταλινικό, γι ‘αυτόν ο Στάλιν ήταν είδωλο.

Και οι διεθνείς υποθέσεις; Εκείνη την εποχή, ο Χρουτσιόφ συνέχισε να με παίρνει παντού μαζί του, πήγα στη Γιουγκοσλαβία μαζί του ως μέλος μιας κομματικής και κυβερνητικής αντιπροσωπείας. Ήταν απαραίτητο να αποκατασταθούν οι σχέσεις μαζί τους. Ήταν μια σωστή ενέργεια, διότι ο Στάλιν είχε πει: Δεν έχω παρά να κουνήσω το μικρό μου δάχτυλο και αυτή η Γιουγκοσλαβία είναι τελειωμένη. Και ο Χρουστσόφ ήθελε συμφιλίωση. Σχηματίστηκε μια αντιπροσωπεία, συμπεριλαμβάνοντας και εμένα. Ο ίδιος μίλησε με τον Τίτο, και μίλησε σωστά, εγώ είχα όλες τις συναντήσεις με τον Καρντέλι, επειδή ο Καρντέλι θεωρούνταν ιδεολόγος, ο ηγέτης του ευρωκομμουνισμού. Είχα προετοιμαστεί προσεκτικά για αυτές τις συνομιλίες και έχω έναν ολόκληρο τόμο αντίγραφων των συνομιλιών. Τότε ο Τίτο μου είπε: εσείς και ο Καρντέλι θα τακτοποιήσετε όλα τα ζητήματα εκεί, και εμείς θα φροντίσουμε για άλλα πράγματα εδώ.

Ο Τίτο ήταν ανένδοτος ότι ήταν απαραίτητο να καθιερωθούν σχέσεις πλήρους ισότητας και μη παρέμβασης του ΚΚΣΕ στις υποθέσεις τους, να τεθεί τέλος στον σταλινισμό, όταν όλα ήταν προδιαγεγραμμένα και τακτοποιημένα. Αυτό ήταν το μόνο που ήταν πρόθυμος να κάνει ο Τίτο. Ο Χρουστσόφ, όταν άρχισε τις τετ-α-τετ συνομιλίες του με τον Τίτο, μου είπε ότι ο Τίτο δεν ήθελε να δεχτεί την ηγεσία μας, τον ηγετικό μας ρόλο στον κομμουνιστικό κόσμο. Είπα: Νικίτα Σεργκέγεβιτς, δεν χρειάζεται να διεκδικήσουμε ηγεσία όταν ήρθαμε εδώ για να συμφιλιωθούμε, δεν χρειάζεται να επιμείνουμε στην (σημ. μεταφ.: παγκόσμια) ηγεσία. Έτσι ο Καρντέλι και εγώ γράψαμε αυτή τη δήλωση, την οποία εξακολουθώ να θυμάμαι μερικές φορές, σχετικά με την εξομάλυνση των σχέσεων.

Τότε ο Χρουτσιόφ κάλεσε τον Τίτο, ήρθε στη Μόσχα και λίγες μέρες πριν – οι σχέσεις μου με τον Χρουτσιόφ δεν είχαν χαλάσει εκείνη την εποχή – ο Χρουτσιόφ μου είπε: Ο Τίτο έρχεται, και έχουμε τον Μολότοφ ως υπουργό Εξωτερικών, πώς θα τον δεχτούμε; Ο Μολότοφ συνεργάστηκε με τον Στάλιν, ο οποίος είπε ότι αν κουνήσει το μικρό του δάχτυλο δεν υπάρχει Γιουγκοσλαβία. Ο Μολότοφ υποστήριξε όλα αυτά, ακολούθησε αυτή τη γραμμή. Προτείνω να απαλλαγεί ο Μολότοφ από αυτό το πόστο και να διοριστεί ο Σεπίλοφ.

Έτσι έγινε ο διορισμός μου.

Αλλά η σχέση του Χρουτσιόφ με τον Τίτο ήταν η ίδια όπως ήταν και με τον Μάο Τσε Τουνγκ. Είναι η ίδια εξέλιξη: πρώτα μια συμφιλίωση, ένα καλό βήμα, και μετά πάλι: ο Τίτο είναι οπορτουνιστής, ρεφορμιστής και ούτω καθεξής. Πώς ήταν δυνατόν να συνεργαστώ μαζί του;

Έτσι, επιστρέφοντας στο ζήτημα της αντικομματικής ομάδας και της επιστροφής στον σταλινισμό, αυτή ήταν η πραγματική εικόνα.

Αλλά μετά την Ολομέλεια…. όλα άρχισαν να μαζεύονται. Ο Χρουτσιόφ, φυσικά, ήξερε ότι δεν είχα καμία σχέση με το 1937, ότι δεν είχα καμία σχέση με οποιαδήποτε καταστολή, αυτό ήταν το κύριο πολιτικό μου κεφάλαιο και γι’ αυτό προέκυψε αυτή η φόρμουλα: η αντικομματική ομάδα αποτελούμενη από τον Μολότοφ και τους υπόλοιπους και ο προσκείμενος σ’αυτούς Σεπίλοφ.

Έτσι έγινα «προσκείμενος», δηλαδή «χωρίς αρχές», όπως έγραψε ο Χρουτσιόφ στο διάγγελμα του. Και τα πρωτοπαλίκαρά του, οι Σατιούκοφ, οι Ίλιτσεφ και οι Φεντοσέγιεφ, αργότερα με κατηγόρησαν ότι έκανα εκτίμηση των ψήφων για να πάω με το μέρος της πλειοψηφίας, αλλά υπολόγισα λάθος.

-Πώς ξεκίνησε λοιπόν;

-Νομίζω ότι ο Βλάντιμιρ Νικολάεβιτς Μαρίν τηλεφώνησε και είπε ότι θα υπάρξει συνεδρίαση του προεδρείου στις τέσσερις η ώρα σήμερα.

-Με άλλα λόγια, τόσο το θέμα όσο και η ίδια η συνάντηση ήταν πλήρως μη αναμενόμενα για εσάς;

-Όχι ακριβώς. Το ζήτημα είχε ωριμάσει πολύ, ότι είναι απαραίτητο να συναντηθούμε και να συζητήσουμε για τον Χρουστσόφ. Δεν ξέρω ποιος όρισε τον χρόνο, τον τόπο και ούτω καθεξής. Όταν έφτασα, όλοι ήταν ήδη συγκεντρωμένοι, μόνο ο Ζούκοφ δεν ήταν ακόμα εκεί. Ο Ζούκοφ και εγώ καθόμασταν ο ένας δίπλα στον άλλο, είχαμε μια πολύ στενή σχέση, ωστόσο ήταν τελείως αντίθετος με τον Χρουτσιόφ. Επομένως, όταν το (σημ. μετάφ.: σοβιετικό περιοδικό) Ογκανιόκ έβαλε φωτογραφία του Χρουτσιόφ να κάθεται δίπλα στον Ζούκοφ ήταν σκέτη προπαγάνδα. 

Και έτσι όταν μπήκα, κοίταξα, μόνο ο Ζούκοφ έλειπε (εμφανίστηκε σε λίγα λεπτά).

Ο Χρουτσιόφ άρχισε: «Προτείνω».

Ο Μαλένκοφ: “Περίμενε, Νικίτα Σεργκέγιεβιτς. Σύντροφοι, προτείνω, πριν προχωρήσουμε στα τρέχοντα ζητήματα, να συζητήσουμε το ζήτημα της παραβίασης της συλλογικής ηγεσίας από τον  σύντροφο Χρουστσόφ. Δεν πάει πλέον καθόλου, το έχουμε χάσει εντελώς. Και επειδή είναι έτσι, θεωρώ ότι δεν είναι πρέπον για τον Χρουτσιόφ να προεδρεύσει της συνάντησης, εγώ δεν θα προέδρευα στη θέση του».

Ο Χρουτσιόφ σηκώνεται και απλώνει τα χέρια: «Παρακαλώ, παρακαλώ!»

Ήξερε ήδη τα πάντα, φυσικά. Ο Σέροφ [27] του τα είχε αναφέρει.

Μαλένκοφ: «Προτείνω να προεδρεύσει ο Μπουλγκάνιν».

Ο Μπουλγκάνιν κάθισε στο τραπέζι του προέδρου: «Σύντροφοι, γνωρἰζετε τι συμβαίνει εδώ, ξέρετε όλα τα γεγονότα. Ανυπόφορα. Οδεύουμε προς την καταστροφή. Όλα άρχισαν να αποφασίζονται μονοπρόσωπα. Επιστρέψαμε στις παλιές μέρες.

Αρχίσαμε να μιλάμε ένας ένας. Μίλησα πολύ έντονα. Ξεκίνησα ως εξής: ο σοβιετικός λαός και το κόμμα μας πλήρωσαν με μεγάλο τίμημα την προσωπολατρεία. Και να που πέρασε ο καιρός, και είμαστε και πάλι αντιμέτωποι με το γεγονός μιας νέας, αναδυόμενης λατρείας. Ο Χρουτσιόφ φόρεσε τις μπότες του Στάλιν και άρχισε να τις πατά, να τις κουμαντάρει κλπ. Είναι ειδικός σε όλα τα ζητήματα, είναι ο ομιλητής στις ολομέλειες και σε όλα τα ζητήματα, είτε πρόκειται για τη βιομηχανία, τη γεωργία, τις διεθνείς υποθέσεις, την ιδεολογία – όλα αποφασίζονται από αυτόν. Και αδέξια, λανθασμένα.

Σε αυτό το σημείο, ο Χρουστσόφ μου έκανε μια παρατήρηση: “Πόσα χρόνια μελετήσατε;” Απαντάω: «Κόστισα πολύ ακριβά στον λαό. Αποφοίτησα από ένα δεκαετές σχολείο, τέσσερα χρόνια πανεπιστημίου και το αγροτικό ινστιτούτο». Απάντησε: ́ «Και εγώ σ’ ένα παππά, για ένα σακί πατάτες». ́ 

«Και τότε γιατί κάνετε τον παντογνώστη»; του ανταπάντησα.

Είπα επίσης ότι συμμερίζομαι πλήρως τη γραμμή του κόμματος, δεν έχω διαφορές με αυτήν, αλλά ορισμένα μέτρα, γεγονότα, διεθνή και εσωτερικά ζητήματα, τα οποία συζήτησα με τον Νικίτα Σεργκέγιεβιτς, και προσπάθησα να τον πείσω, τίποτα δεν βγήκε από αυτό, τίποτα δεν έγινε αντιληπτό και τα πράγματα πάνε από το κακό στο χειρότερο.

Και άρχισα να εξετάζω το ένα ζήτημα μετά το άλλο. Ίσως πολύ ιδιοσυγκρασιακό.

Έθιξα επίσης ένα ακόμη θέμα. Ο Ιβάν Σέροφ έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο σε αυτή την περίπτωση, ήταν ένας δόλιος και άθλιος τύπος, ένας από τους αναπληρωτές του Μπέρια πριν – έγινε πρόεδρος της KGB. Και έγινε ο ευνοούμενος του Χρουστσόφ. Ήμασταν στην Κίνα, ήρθε μαζί μας στην Κίνα, στην Κίνα καθόταν κάπου σε μια γωνιά και ο Χρουστσόφ του λέει: “Ιβάν Αλεξάντροβιτς, τι είναι αυτό – ζεστή σούπα, δεν μπορείτε να έχετε ζεστό μπορς ή κἀτι;” Και ο Σέροφ σκοτώνεται να το τακτοποιήσει … και, σκεφθείτε, αυτός είναι ο διάδοχος του Ντζερζίνσκι! [28]

Έκανε ατιμίες, και ο Μπουλγκάνιν είπε στο προεδρείο: «Τα πάντα στο σπίτι μου σκάφτηκαν σε μια νύχτα, ενώ ήμουν μακριά, ο Σέροφ έβαλε τα καλώδια του παντού». Τον Μπουλγκάνιν υποστήριξαν και άλλοι: «Κρυφακούνε εμένα και εμένα!»

Μίλησα και γι αυτό. Θυμήθηκα τη Φούρτσεβα. Το γεγονός είναι ότι η Φούρτσεβα ήρθε και με βρήκε από πριν: τι γίνεται εδώ, όλα καταρρέουν, όλα καταστρέφονται. Και όταν ήρθε, ψιθύρισε: «Πάμε μακριά! Κρυφακούνε, καλύψτε το τηλέφωνό σας με κάτι». Και τις παραμονές της συνάντησης, δύο μέρες πριν, ήρθε μια χλωμή, ταραγμένη Φούρτσεβα και, προφανώς γνωρίζοντας ότι ο Χρουστσόφ γνώριζε ήδη τα πάντα, είπε: “Ήρθα να σας προειδοποιήσω ότι αν συζητηθεί αυτό το ζήτημα και επιτρέψετε στον εαυτό σας να πει αυτό για το οποίο μιλήσαμε, θα σας κονιορτοποιήσουμε σαν τη σκόνη στρατοπέδου”. – “Ποια είμαι;” – “Είμαι η γραμματέας της Επιτροπής της Μόσχας του Κόμματος, εξουσιάζω την Επιτροπή της Μόσχας. Θα σε αφανίσουμε». Της απαντάω,  «Συντρόφισσα Φούρτσεβα, τι είναι αυτά που λέτε; Εσείς η ίδια ήρθατε σε μένα και παραπονεθήκατε για την κατάσταση των πραγμάτων». – “Δεν ήρθα σε σας και για τίποτα!”

Και έτσι, λέω στην ομιλία μου στο προεδρείο, αγριεύει η κατάσταση: δύο γραμματείς της κεντρικής επιτροπής, η Φούρτσεβα και εγώ, δεν ήμασταν ποτέ σε καμία αντιπολίτευση, δεν κάναμε τίποτα προκλητικό – και όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε μεταξύ μας! Τότε η Φούρτσeβα φώναξε: «προβοκάτσια!» Αυτό, είπα, είναι το κατάντημα στον οποίο έχει φτάσει η συλλογική ηγεσία στο Κόμμα.

Πρέπει να πω ότι όταν εκτυλίχθηκε η συζήτηση, ούτε ένα άτομο που μίλησε, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που θεωρήθηκαν ότι ανήκαν στην αντικομματική ομάδα, ούτε ένας δεν πρότεινε οποιαδήποτε καταστολή εναντίον του Χρουτσιόφ, όλοι είπαν ότι η κατάσταση ήταν απαράδεκτη, ότι ο Χρουστσόφ έπρεπε να απολυθεί από τη θέση του πρώτου γραμματέα και να διοριστεί υπουργός γεωργίας, αφήνοντάς τον στο προεδρείο. Και στη συνέχεια, όπως φάνηκε, ενώ στη συνάντηση ήμασταν υπέρ της απομάκρυνσης του Χρουστσόφ και ορίσαμε να συγκληθεί μια ολομέλεια τη Δευτέρα (και η συνεδρίαση μας ήταν την Πέμπτη ή την Παρασκευή)….. τότε, παράλληλα άνθρωποι του Σέροφ συγκάλεσαν τα μέλη της κεντρικής επιτροπής και απείλησαν ότι θα ξεκινήσουν συλλήψεις και καταστολή. Υπήρχαν ιστορικοί λόγοι για αυτό το είδος εκφοβισμού, επειδή ο Μολότοφ και οι άλλοι ήταν συνεργοί του Στάλιν φυσικά.

Ένα άλλο σημαντικό επεισόδιο. Όταν άναψε αυτή η συζήτηση, ο Ζούκοφ μίλησε επίσης επικριτικά. Και τότε ο Ζούκοφ με σκούντηξε με τον αγκώνα του και μου δείχνει το σημείωμά του στον Μπουλγκάνιν. Κατά λέξη, ήταν ως εξής: “Νικολάι Αλεξάντροβιτς, προτείνω να τελειώσουμε με αυτό το θέμα συζήτησης. Να δώσουμε στον Χρουστσόφ μια αυστηρή επίπληξη για παραβίαση της αρχής της συλλογικής ηγεσίας και να αφήσουμε τα πάντα όπως ήταν πριν, και μετά βλέπουμε».

-Γιατί είναι σημαντικό αυτό;

-Επειδή αργότερα είπαν ότι ο Ζούκοφ έσωσε τον Χρουτσιόφ, ότι ήταν με τον Χρουτσιόφ, αλλά δεν ήταν καθόλου έτσι.

Όταν τελείωσε το θέμα και απομακρύνθηκα από την κεντρική επιτροπή μαζί όλους τους υπόλοιπους, είδα τον Ζούκοφ. Του είπα: “Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς, θα είσαι ο επόμενος”. Το γεγονός είναι (ο Μικογιάν μου είπε γι αυτό) ότι ο Μπουλγκάνιν- ήταν και παραμένει ένας λογιστής – έδειξε το σημείωμα του Ζούκοφ στον Χρουτσιόφ και ο τελευταίος δεν μπορούσε να το συγχωρήσει.

Αυτό που είναι σημαντικό είναι η πλήρης α-προετοιμασία της όλης υπόθεσης. Θα ήταν ασυγχώρητο γι’ αυτούς αν μπορούσαν να κάνουν κάτι. Κανείς δεν είπε ποιος θα αντικαταστήσει τον Χρουστσόφ. Ούτε ένας δεν μίλησε για το θέμα. Αργότερα εξαπλώθηκαν φήμες ότι σχεδίαζαν να διορίσουν τον Μολότοφ – ίσως μίλησαν κάπου γι αυτό, αλλά δεν υπήρχε πρόταση. Προφανώς, όλα ήταν τόσο απροετοίμαστα που δεν υπήρχε τέτοιο θέμα. Ήταν απλά σαν μια έκρηξη. Αν υπήρξε αντικομματική ομάδα, δεν μπορώ να πω ότι δεν ήταν. Απλά δεν ξέρω. Αλλά ο Χρουστσόφ το ήξερε αυτό, δεν μπορείς να είσαι τόσο αδίστακτος – ήξερε τη σχέση μας με τον Μολότοφ και άλλους, το ρόλο μου στην προετοιμασία του 20ου Συνεδρίου, συμπεριλαμβανομένης της έκθεσής του.

-Παραδεχτήκατε, μιλώντας εναντίον του Χρουστσόφ, ότι η αποχώρησή του θα μπορούσε να σημάνει την επιστροφή του σταλινισμού;

-Ποτέ. Δεν σκέφτηκα καν τότε – και αυτό είναι ασυγχώρητο, γι ‘αυτό πρέπει να «μου τρἰψουν τη μούρη» – δεν σκέφτηκα: ποιος και τι θα αντικαταστήσει τον Νικήτα; Ήταν είτε αφέλεια είτε ηλιθιότητα: τίθεται το ερώτημα -να καταπιαστούμε με τις κατάφωρες παραβιάσεις της συλλογικής ηγεσίας και όλα αυτά τα ηλίθια πράγματα που οδηγούν σε καταστροφή- αλλά δεν σκέφτηκα, ποιος θα αντικαταστήσει τον Νικήτα; Αλλά άκουσα περισσότερα από ένα άτομα – ίσως μιλούσαν μεταξύ τους, δεδομένου ότι ο Μπουλγκάνιν υποτίθεται ότι θα συγκαλούσε ένα υπουργικό συμβούλιο – ότι δεν υπήρχε καμία ανάγκη να υπάρχει πλέον γενικός γραμματέας. Θα μπορούσε να είναι ηγέτης ο Μολότοφ, αλλά αυτό δεν το είχα ακούσει.

Για το γεγονός ότι θα υπάρξει επιστροφή στον σταλινισμό – εδώ ο Χρουστσιόφ προσπάθησε να το αποτρέψει αυτό, μόλις είχε αρχίσει να αποκαθιστά, να βγάζει υποθέσεις από τα αρχεία, οι άνθρωποι άρχισαν να επιστρέφουν, ζωντανοί, λέγοντας τα πάντα – γενικά, τότε όλοι κατάλαβαν ότι το παρελθόν δεν μπορούσε να επιστρέψει.

Αλλά μετά την ολομέλεια, άρχισε ήδη η καταστολή. Από κάποιο σημείο και μετά, το πράγμα έγινε έτσι ώστε να μην υπάρχει διαφορά μεταξύ αυτού που έκανε ο Στάλιν. Ωστόσο, αυτός σκότωνε, τουφεκούσε και βασάνιζε ενώ ο Χρουστσόφ απομάκρυνε από θέσεις, δυσφημούσε. Έτσι ξαπόστειλε τον Μπαϊμπάκοφ. Τον αποκάλεσε δημόσια στην αίθουσα των κιόνων ενεργό Σεπιλοβικό. Και στάλθηκε στο Σοβναρχόζ. [29]

-Γιατί, τελικά, ο Χρουστσιόφ επιτέθηκε περισσότερο σε σας, και όχι στους υπόλοιπους ομιλητές στο πολιτικό γραφείο και στην ολομέλεια;

-Ο Μολότοφ, ο Καγκάνοβιτς, ο Βοροσίλοφ ήταν παλιοί λύκοι, εργάστηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα κάτω από τον Στάλιν, ήταν ήδη καλυμμένοι με την κρούστα του γραφειοκρατικού «καθωσπρεπισμού», εγώ ήμουν άπειρος – ήρθα από το μέτωπο, είχα συνηθίσει να αποφασίζω τα πάντα ανεξάρτητα και τώρα δύο ή τρεις φορές τα συναισθήματά μου έπαιξαν τον κακό τους ρόλο. Σκέφτηκα για τον Χρουτσιόφ: τελικά, αυτός είναι ο Γκρίσκα (σημ. μετάφ. υποκοριστικό του Γκριγκόρι) Ρασπούτιν. Και αυτή η σκέψη με στοίχειωσε: εμφανίστηκε ο σοβιετικός Γκρίσκα Ρασπούτιν. Και αυτή η συναισθηματική πλευρά είναι ο λόγος για τον οποίο ο Χρουστσόφ είπε: μου προκαλέσατε τη μεγαλύτερη ζημιά. Τούς Μολότοφ, και Βοροσίλοφ και σία τους έκανα στην άκρη, τους έκανα κριτική, αλλά εσάς σας ευνόησα, σας προώθησα, και αν μου αντιπαρατεθήκατε, ήταν προφανώς για λόγους αρχής. Του είπα: φυσικά, όχι για  λόγους χωρίς αρχές ….

Εκείνο που με εντυπωσίαζε περισσότερο ήταν ότι όλοι αυτοί ήταν και παρέμεναν σταλινικοί. Θυμάμαι ότι μετά το 20ο συνέδριο μου τηλεφώνησε, σαν αρχισυντάκτη της Πράβντα και γραμματέα της ΚΕ, ο Μολότοφ και μού είπε: «Σταματήστε να βρίζετε τον Στάλιν!». Του απάντησα «Δεν βρίζω τον Στάλιν. Υλοποιώ τις αποφάσεις του 20ου συνεδρίου». Τη γυναίκα του Μολότοφ την είχαν κλείσει φυλακή, μάλιστα υπήρχαν φήμες ότι της είχαν περάσει δεσμά. Ο Στάλιν είχε πει για τον ίδιο ότι τα δίπλωσε μπροστά στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Ήταν στα πρόθυρα του θανάτου. Και παρόλα αυτά συνέχιζε να παραμένει σταλινικός.  

Πήρα δεκαέξι ή δεκαοκτώ διαφορετικές ποινές. Στέρηση του τίτλου του αναπληρωματικού μέλους του πολιτικού γραφείου, αποκλεισμός από την Κεντρική Επιτροπή, απόλυση από την εργασία, αποπομπή στην Κιργιζία. Τότε ο Χρουστσόφ έδωσε εντολή – εργαζόμουν ήδη στην Κιργιζία, οι Κιργίζιοι με αντιμετώπιζαν εξαιρετικά – και ο Ραζάκοφ, ο πρώτος γραμματέας,  εμφανίστηκε στο κομματικό ακτίφ και είπε: Ήμουν στη Μόσχα και η Μόσχα μας έκανε την παρατήρηση ότι η κομματική οργάνωση της Κιργιζίας χαϊδεύει τον Σεπίλοφ (μπορείτε να φανταστείτε – μια ολόκληρη κομματική οργάνωση σοβιετικής δημοκρατίας!),  εδώ ξεχνούν ότι ο Σεπίλοφ βρίσκεται στην Κιργιζία σαν πολιτικός εξόριστος.

-Και με τι ιδιότητα ήσασταν εκεί;

-Διευθυντής του Ινστιτούτου Οικονομίας της Ακαδημίας Επιστημών. Εκείνη την εποχή ήμουν ακόμα μέλος του κόμματος, ήμουν καθηγητής, ήμουν στρατηγός. Ο Χρουτσιόφ, ωστόσο, με είχε πάρει στο κατόπι και βρήκε τρόπο να πάρει μια μικρο-εκδίκηση. Πραγματοποιείται ένα συνέδριο σε επίπεδο δημοκρατίας – όλοι οι διευθυντές έχουν προσκληθεί, και εγώ μαζί. Έρχεται ένας ινστρούχτορας της κεντρικής επιτροπής από τη Μόσχα, με κάλεσε και μου είπε: «Με συγχωρείτε, έγινε ένα λάθος, τυχαίο, καθαρά τεχνικό, δεν υπήρχε σκοπός να σας καλέσουν στο συνέδριο. Και μου πήραν την πρόσκληση….. 

Μετά από αυτό, πέταξα για τη Μόσχα για μια σοβαρή εγχείρηση, μου επιτράπηκε να μείνω στη Μόσχα, εργάστηκα στο αρχείο του συμβουλίου υπουργών. Προσπάθησα να μην διαφέρω σε τίποτα από τους άλλους. Πήγαινα εγκαίρως, εργάστηκα σκληρά και ετοίμασα 68 τόμους στα χρόνια της δουλειάς μου. Την βιογραφία του Λένιν, την ιστορία της ΕΣΣΔ, του Πατριωτικού Πολέμου και λοιπά. Αυτά για είκοσι δύο χρόνια που ήμουν στο Αρχείο, το όνομά μου ωστόσο δεν υπάρχει πουθενά, επρόκειτο για εκδόσεις ντοκουμέντων.

Έτσι, πέρασαν πέντε χρόνια από την Ολομέλεια του 1957, δούλευα άψογα, ήμουν διεθνής παρατηρητής στις συνεδριάσεις, και τώρα στο 22ο Συνέδριο, πάλι ο Χρουστσόφ – βλέποντας ότι τίποτα δεν λειτουργούσε, ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά – έθεσε ξανά το ζήτημα της αντικομματικής γκρούπας. Κλήση του Ίλιτσεφ στον γραμματέα της κομματικής οργάνωσης Αρχείου Αμπράμοφ: “Έχετε κομματική συνεδρίαση σήμερα;” Διώξτε τον Σεπίλοφ από το κόμμα. Η απάντηση: «Για ποιό λόγο; Δεν έχουμε τίποτα εναντίον του Ντιμίτρι Τροφίμοβιτς εκτός του ότι είναι άρρωστος τώρα και μένει σπίτι… «Εκτελέστε την εντολή της κεντρικής επιτροπής». Και μάλιστα δεν μου είχαν καν πει ότι θα γίνει κομματική συνεδρίαση, αυτό το έμαθα το βράδυ όταν ήρθε μια από τις συνεργάτιδες  και μου είπε: μόλις σας διαγράψανε από το κόμμα.

Μετά από κάποιο καιρό, ο ίδιος ο Ίλιτσεφ κάλεσε τον Σκριάμπιν, τον επιστημονικό γραμματέα της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, και τον Νεσμεγιάνοφ, τον πρόεδρο: “Έχετε γενική συνέλευση τώρα;” Αφαιρέστε από τον Σεπίλοφ τον τίτλο του αντεπιστέλλοντος μέλους. (Ο  Νεσμεγιάνοφ μου τα είπε όλα αυτά.) Και πάλι, δεν ενημερώθηκα καν.

Και, όπως συνηθίζαμε τότε, και στις δύο περιπτώσεις όλα αποφασίστηκαν ομόφωνα.

Στη συνέχεια, αρκετοί πρόεδροι – ο ίδιος ο Νεσμεγιάνοφ και ο Αλεξαντρόφ – έκαναν τα πάντα για να αλλάξουν την κατάσταση των πραγμάτων.

Την παραμονή του τελευταίου ταξιδιού του στην Πιτσούντα, ο Χρουτσιόφ πραγματοποίησε συνεδρίαση του προεδρείου, χωρίς να γνωρίζει ότι αυτό ήταν το τελευταίο του ταξίδι, και συνόψισε τα αποτελέσματα των δραστηριοτήτων του. Συγκεκριμένα, είπε επί λέξει: «Όσον αφορά την αγροτική οικονομία τίποτα δεν τελείωσε, αλλά δεν θα έχουμε συλλήψεις γι αυτό, την αντικομματική γκρούπα τη συντρίψαμε, τη συντρίψαμε κυρίως όχι γιατί ήταν εναντίον μου, αλλά για το 1937 [30], για την καταπίεση, γι αυτό. Φυσικά, εμείς (αυτό είναι έτσι ακριβώς, όπως μου είπε ο Γιάκοβ Μαλίκ, ο επικεφαλής του γενικού τμήματος της κεντρικής επιτροπής, ο οποίος ήταν παρών σε αυτή τη συνάντηση) άδικα συνδέσαμε τον Σεπίλοφ με αυτό το θέμα. Ο Σεπίλοφ δεν είχε καμία σχέση με τις καταπίεση. Γι αυτό, θέλω να τον δεχτώ, να τον ακούσω και να τον διορίσω πρύτανη της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών.

Μετά απ’ αυτό έφυγε για την Πιτσούντα, τα υπόλοιπα είναι γνωστά.

Εν πάση περιπτώσει, διαγράφηκα από το κόμμα στις 21 Φλεβάρη 1962 και αποκαταστάθηκα στις 18 Φλεβάρη 1976 από την Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου της ΚΕ του ΚΚΣΕ. Και μόλις στις 22 Μαρτίου του 1991 αποκαταστάθηκα στην Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ.

Παραπομπές:

[1]  Με τον όρο κοντινή ντάτσα εννοείται η κατοικία του Στάλιν στο Κούντσεβο όχι μακριά από το κέντρο της Μόσχας

[2] Ο όρος Πρεζίντιουμ που σημαίνει προεδρείο χρησιμοποιείται εναλλακτικά στην μετάφραση και δηλώνει το ίδιο πράγμα, δηλ. το Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ.

3]  Προφανώς ο Σεπίλοφ εκφράζει μια προσωπική άποψη και σίγουρα έχει υπόψη του, ανάμεσα σε άλλα, και την λεγόμενη συνωμοσία των λευκών μπλουζών στις αρχές του 1953,  δηλ. την υπόθεση των γιατρών που κατηγορήθηκαν ότι σκόπιμα με λάθος θεραπείες οδηγούσαν σοβιετικούς ηγέτες, όπως ο Ζντάνοφ, στον θάνατο. Σημειώνω ότι βασικό ρόλο στο άνοιγμα αυτής της υπόθεσης έπαιξε η γιατρός δρ. Λύντια Τιμασούκ η οποία συνεργαζόταν με την ομάδα του καθηγητἠ  Βινογκράντοφ κατά την θεραπεία του Ζντάνοφ και η οποία επέμενε στην καταγγελία της μέχρι το τέλος της ζωής της.

[4] Και τα δυο είναι  πικάντικα πιάτα της γεωργιανής κουζίνας.

[5] Μεγάλος σοβιετικός συγγραφέας και πρόεδρος της Ένωσης Λογοτεχνών της Σοβιετικής Ένωσης.

[6] Ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚ Γαλλίας για πολλά χρόνια και μέλος του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

[7] Μεγάλος σοβιετικός συγγραφέας κάτοχος του βραβείου Νόμπελ.

[8] Ο Στάλιν εννοεί προφανώς όλα τα στελέχη και μέλη της κομματικής-κρατικής διάρθρωσης της Σοβιετικής Ένωσης.

[9] Μικρή πόλη με πλούσιο ιστορικό παρελθόν στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας.

[10] Σύντμηση των ρωσικών λέξεων агитация и пропаганда (αγκιτάτσια δηλ. αναταραχή και προπαγάνδα). Ήταν ιδιαίτερο τμήμα της ΚΕ του ΚΚΣΕ και παλιότερα της Κομιντέρν στα πλαίσια της διαμόρφωσης επαναστατικής συνείδησης στις μάζες.

[11] Αναφέρεται στον οικονομολόγο Νικολάϊ Κοντράτιεφ, ένα από τους εμπνευστές της νέας οικονομικής πολιτικής (ΝΕΠ) που αργότερα θεωρήθηκε αντεπαναστάτης και εκτελέστηκε.

[12] Κωμόπολη, 35 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μόσχας, εκεί ζούσε κατά διαστήματα  ο Λένιν μετά την απόπειρα κατά της ζωής του τον Αύγουστο του 1918  και μόνιμα μετά τον Μάη του 1923. 

[13] Πολύ γνωστός Γάλλος συγγραφέας, από τους κύριους εκπροσώπους της αριστερής προοδευτικής διανόησης τον 20ο αιώνα.

[14] Πρόκειται για την δική μου ελληνική απόδοση του προσωνύμιου της ηρωΐδας της ομώνυμης νουβέλας του Γκι ντε Μοπασάν, Boule de Suif.

[15] Δημιουργική κολεκτίβα σοβιετικών ζωγράφων και γραφιστών.

[16] Πρόκειται για δύο από τους 7 «σταλινικούς» ουρανοξύστες της Μόσχας, πραγματικά αρχιτεκτονικά μνημεία που δεσπόζουν πάντα στον ορίζοντα της Μόσχας.

[17] Υποκοριστικό του Νικίτα από τον Στάλιν χάριν αστεϊσμού.

[18] Σε άλλο σημείο των αναμνήσεων του ο Σεπίλοφ αναφέρεται κατηγορηματικά στο παράδοξο γεγονός ότι ο Χρουτσιόφ δεν ήξερε και δεν μπορούσε να γράψει! Συνήθως υπέγραφε με τα αρχικά του Χρ η Χρους στο τέλος προσωπικών του αποφάσεων η θέσεων αφού πρώτα τα υπαγόρευε στους βοηθούς του. Από τη συνεργασία τους δυο χρόνια στην κεντρική επιτροπή ο Σεπίλοφ αναφέρει ότι μόνο μια φορά είδε μια χειρόγραφη σύντομη παραγγελία του, σε αυτόν και τον Σουσλόφ, με αδέξια και ανορθόγραφα κολυβογράμματα!

[19] Η Λύντια Τιμασούκ ποτέ δε αποδέχθηκε ότι έδωσε πλαστές η υποβολιμαίες πληροφορίες σε σχέση με τους γιατρούς του Κρεμλίνου όταν τους  κατηγόρησε για λανθασμένες διαγνώσεις στην περίπτωση του Αντρέϊ Ζντάνοφ. Μάλιστα απευθύνθηκε στο 23ο συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1966 με την παράκληση να αποκαταστήσει το όνομα της και να ακυρώσει την κοινωνική της απαξίωση.

[20] Ανεπίσημη ονομασία του νοσοκομείου του Κρεμλίνου, το οποίο παρείχε τις υπηρεσίες του στους σοβιετικούς ηγέτες.

[21] Ο Λουί Εζέν Καβενιάκ ήταν γάλλος στρατηγός γνωστός για τον ρόλο του στην κατάπνιξη της λαϊκής εξέγερσης στο Παρίσι τον Ιούνη του 1848.

[22] Ο Σελαντόν ήταν ήρωας γαλλικού βουκολικού μυθιστορήματος του 17ου αιώνα,  αλλά  σαν όρος χρησιμοποιείται εδώ για να περιγράψει ένα ηλικιωμένο λάτρη του ποδόγυρου. Προφανώς η μεταφορά αυτή αφορά τον Μπέρια.

[23] Έτσι ονομάζονταν τότε τα όργανα τα κρατικής ασφάλειας της Σοβιετικής Ένωσης από τα αρχικά της υπηρεσίας εσωτερικής ασφάλειας τα χρόνια του Λένιν, της Τσεκἀ.

[24] Ρωσικός όρος που περιγράφει την εποχή που σημαδεύτηκε από την παρουσία και δράση του Μπέρια. Περισσότερο έμεινε στην μνήμη ο όρος για την εποχή που ήταν επικεφαλής των υπηρεσιών εσωτερικής ασφάλειας της Σοβιετικής Ένωσης ο Γιεζόφ, δηλ. η Γιεζόφσινα.

[25] Είναι το Ινστιτούτο Μαρξ-΄Ενγκελς-Λένιν της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

[26] Πρόκειται για την μυστική έκθεση του Χρουτσιόφ στο τέλος του 20ου συνέδριου του ΚΚΣΕ τον Φεβρουάριο του 1956 στην οποία κατήγγειλε (χωρίς αντίλογο φυσικά) τα «εγκλήματα» του Στάλιν.

[27] Ο υπουργός κρατικής ασφάλειας επί Χρουτσιόφ και έμπιστος του.

[28]  Παλιός γνωστός μπολσεβίκος, ο πρώτος κομισάριος κρατικής ασφάλειας.

[29]  Κρατικό όργανο διοίκησης λαϊκής αγροτικής ιδιοκτησίας (κολχόζ ή σοβχόζ) στην Σοβιετική Ένωση.

[30] Αναφέρεται στην περίοδο των εκκαθαρίσεων και της ονομαζόμενης μεγάλης καταπίεσης ή τρομοκρατίας, την περίφημη Γιεζόφσινα τα χρόνια 1937-1938.

Μετάφραση – Επιμέλεια: 

Στάθης Λειβαδάς, Δρ. φιλοσοφίας των μαθηματικών 

Πάτρα, Οκτώβρης 2025