«Τώρα είναι ο δικός σου αυτός ο δρόμος»… Αφιέρωμα στο αντιδικτατορικό τραγούδι στο 49ο Φεστιβάλ ΚΝΕ-Οδηγητή
Η αντιδικτατορική πάλη γέννησε σπουδαία μουσική, τραγούδια που χτυπούν ακόμα δυνατά στις καρδιές, στις διαδηλώσεις, στους αγώνες μας. Oλη αυτή η περίοδος και ο απόηχός της ενέπνευσαν μια ολόκληρη γενιά καλλιτεχνών.
«Ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι μόνο με το έργο του κοντά στον λαό, αλλά ακόμα και με την ίδια τη ζωή του. Να βρίσκεται πάντα στο πλευρό του λαού. Και όταν ο λαός χαίρεται και όταν ο λαός πονάει. Εκεί που παλεύει, που ματώνει, που φυλακίζεται, εκεί που νικάει. Να μην ξεχωρίζει τη ζωή του από τη ζωή του εργαζόμενου, τη ζωή του πρωτοπόρου λαϊκού αγωνιστή. Αυτή η στάση δυναμώνει τον λαό. Δυναμώνει, όμως, ακόμα πιο πολύ τον ίδιο τον καλλιτέχνη και ανανεώνει την Τέχνη».
Σε αυτούς τους δημιουργούς που με το έργο τους και τη ζωή τους τίμησαν τα παραπάνω λόγια του Μίκη Θεοδωράκη… Σε αυτό το τραγούδι που «άνθισε» στα μαύρα χρόνια της δικτατορίας και έδωσε δύναμη, κουράγιο, διέξοδο σε όσους στέναζαν και πάλευαν είναι αφιερωμένη η συναυλία που θα πραγματοποιηθεί στην Κεντρική Σκηνή την Πέμπτη 21 Σεπτέμβρη στις κεντρικές εκδηλώσεις του 49ου Φεστιβάλ ΚΝΕ – «Οδηγητή».
«Τώρα είναι ο δικός σου αυτός ο δρόμος»… Με αυτόν τον τίτλο, δανεισμένο από το «Καπνισμένο Τσουκάλι» του Γ. Ρίτσου που μελοποιήθηκε από τον Χρ. Λεοντή στα χρόνια της δικτατορίας, η ΚΝΕ τιμά με ένα ξεχωριστό μουσικό αφιέρωμα τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Αλλωστε, η αντιδικτατορική πάλη γέννησε σπουδαία μουσική, τραγούδια που χτυπούν ακόμα δυνατά στις καρδιές, στις διαδηλώσεις, στους αγώνες μας. Oλη αυτή η περίοδος και ο απόηχός της ενέπνευσαν μια ολόκληρη γενιά καλλιτεχνών.
Ενα ξεχωριστό πολιτιστικό γεγονός με σπουδαίους ερμηνευτές
Η συμμετοχή σπουδαίων ερμηνευτών καθιστά το συγκεκριμένο αφιέρωμα ένα σπουδαίο, ξεχωριστό πολιτιστικό γεγονός, αφού τραγουδούν ορισμένοι από τους πρωτεργάτες και πρωταγωνιστές εκείνου του τραγουδιού.
Ξεχωριστή είναι η συμμετοχή της Μαρίας Φαραντούρη, της φωνής που συνδέθηκε όσο καμία άλλη με εκείνη την εποχή. Αξίζει μόνο να αναφέρουμε ότι με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας η μουσική του Θεοδωράκη απαγορεύεται και ο ίδιος, μετά από μερικούς μήνες καταδίωξης, συλλαμβάνεται. Εχει, ωστόσο, προλάβει να στείλει κρυφά στην Μ. Φαραντούρη ένα σύντομο μήνυμα – σ’ ένα χαρτάκι από μαστίχα – συμβουλεύοντάς την να φύγει για το εξωτερικό. Εκείνη καταφεύγει στο Παρίσι και τραγουδά σε πλήθος συναυλιών, τα έσοδα των οποίων διοχετεύονται στην αντιδικτατορική δράση.
Παράλληλα, ενώ ο Θεοδωράκης βρίσκεται εξόριστος στη Ζάτουνα, της διοχετεύει μυστικά κασέτες με πρόχειρες ηχογραφήσεις των νέων έργων του με τη φωνή του και τον ίδιο στο πιάνο. Η Μ. Φαραντούρη βρίσκει τους κατάλληλους συνεργάτες για να γίνουν οι ενορχηστρώσεις, και ο Θεοδωράκης ακούει το αποτέλεσμα από τα βραχέα, σε τρανζιστοράκι που έχει αποκρύψει από τους δεσμοφύλακές του. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ακούει για πρώτη φορά την «Κατάσταση Πολιορκίας», σε μετάδοση από το Roundhouse του Λονδίνου. Μια ιστορική συναυλία, στην οποία συμβάλλει πλήθος καλλιτεχνών, από τον Μίνωα Βολανάκη έως τους ηθοποιούς του μιούζικαλ «Hair», οι οποίοι – σε μια ανάπαυλα των παραστάσεών τους – σπεύδουν να στηρίξουν τον αγώνα των Ελλήνων συναδέλφων τους.
Το 1970 ο Μίκης φυγαδεύεται στο Παρίσι, από όπου ξεκινά τον αγώνα κατά της χούντας. Παρουσιάζει τα έργα που είχε συνθέσει κατά το διάστημα της παρανομίας, της φυλακής και της εξορίας σε αμέτρητες συναυλίες σε όλο τον κόσμο, αφιερωμένες στον αντιδικτατορικό αγώνα. Είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «Εξω συναντήθηκα με τη Φαραντούρη και τον Καλογιάννη. Κάναμε μια ορχήστρα κι αρχίσαμε τις δραστηριότητες θυμάμαι από την Ιταλία. Στη συνέχεια η πρώτη μεγάλη εμφάνιση ήταν στη γιορτή της “Ουμανιτέ”. Εκείνη τη μέρα υπολόγιζαν περίπου σε 600.000 κόσμο, όταν έγινε η συναυλία αυτή».
Συμμετέχουν ακόμα οι Γιώργος Νταλάρας και Βασίλης Παπακωνσταντίνου, οι οποίοι έχουν «ντύσει» μοναδικά με τη φωνή τους τραγούδια που σημάδευσαν εκείνη την περίοδο, αλλά και τραγούδια που περνούσαν «μυστικά» μηνύματα ενάντια στη χούντα, καθώς και ο Βασίλης Σκουλάς, η Μυρτώ Βασιλείου και ο Γιάννης Διονυσίου.
Η καλλιτεχνική επιμέλεια του αφιερώματος και οι ενορχηστρώσεις ανήκουν στον Γιάννη Παπαζαχαριάκη.
Τραγούδια μεγάλων δημιουργών
Θα παρουσιαστούν τραγούδια από εμβληματικούς δίσκους όλης εκείνης της περιόδου.
Πολλά από αυτά γράφτηκαν κάτω από τη μύτη των χωροφυλάκων και στάλθηκαν με πολλές προφυλάξεις «έξω» για να ακουστούν, άλλα κατάφεραν να κυκλοφορήσουν στα χρόνια της δικτατορίας με τους δημιουργούς τους να εφευρίσκουν χίλιους δυο τρόπους για να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό της λογοκρισίας, ενώ δεν είναι και λίγα τα τραγούδια που με τα κρυμμένα μηνύματά τους έστελναν στον λαό δύναμη και κουράγιο. Βέβαια, εκατοντάδες άλλα τραγούδια τραγουδιόνταν «σε φιλικό κύκλο» και δεν ακούγονταν «ποτέ έξω από τους τέσσερις τοίχους μιας κάμαρας», όπως έλεγε ο Μάνος Λοΐζος και κυκλοφόρησαν μετά την πτώση της χούντας…
Δύο μήνες μετά την επιβολή της δικτατορίας, με ειδική διαταγή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού, απαγορεύονται όλες οι ραδιοφωνικές μεταδόσεις των τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, η κυκλοφορία των δίσκων του, κάθε είδους εκτέλεση, ακόμα και ακρόαση… Ο ίδιος ο συνθέτης συλλαμβάνεται τον Αύγουστο του 1967. Αλλά και σε αυτές τις συνθήκες δεν σταματά να δημιουργεί. Στην Μπουμπουλίνας, στις φυλακές Αβέρωφ, στο Βραχάτι, στη Ζάτουνα θα γράψει ορισμένα από τα πιο σπουδαία έργα του. «Ο Ηλιος και ο Χρόνος», «Τραγούδια του Ανδρέα», «Κατάσταση Πολιορκίας», «Αρκαδίες», «Πνευματικό Εμβατήριο», «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» κ.ά. Πολλά από τα τραγούδια του καταφέρνει και τα διοχετεύει με μαγνητοταινίες στο εξωτερικό, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που οι ομάδες των αστυνομικών που φύλαγαν τον συνθέτη ακούν σε… πανελλήνια πρώτη τα τραγούδια του.
Ο Γιάννης Μαρκόπουλος εκείνα τα χρόνια κυκλοφορεί το «Χρονικό». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το πώς κατάφεραν ο Μαρκόπουλος και ο Μύρης να αποφύγουν τη λογοκρισία. Ανέφερε χαρακτηριστικά ο συνθέτης: «Η λογοκρισία εκείνης της εποχής, μετά την έγκριση των στίχων, δεν έδινε κανένα δικαίωμα να προστεθεί ούτε ένα “και” στους εγκεκριμένους από αυτήν στίχους. Ωστόσο, δεν απαγόρευε την αφαίρεση φράσεων! Γράφτηκε λοιπόν μεγάλος αριθμός νέων στίχων όπου ανάμεσά τους υπήρχαν οι κανονικοί. Παράδειγμα: Στάλθηκαν για έγκριση οι κάτωθι στίχοι: “Κι ο λαός μέσα στη μαύρη Κατοχή θα κάνει την αντίστασή του στους κατακτητές και θα ‘ρθει μια μέρα που θα τους διώξει και τότε θα παίζει τα πολλά τραγούδια του για τη λευτεριά”. Μετά την έγκριση ο στίχος παρέμεινε όπως αρχικά είχε γραφτεί: “Κι ο λαός θα παίζει τα πολλά τραγούδια του για τη λευτεριά”».
Κορυφαίο καλλιτεχνικό γεγονός αντιδικτατορικής πάλης αποτελεί η μουσική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο», του Ιάκωβου Καμπανέλλη, σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, από τον θίασο Τζένης Καρέζη – Κώστα Καζάκου, που ανέβηκε το 1973 στο θέατρο «Αθήναιον». Οι συντελεστές καταφέρνουν να διαφύγουν έξυπνα από τη λογοκρισία. Καταθέτουν στην επιτροπή πολλά επεισόδια του έργου, κάποια από τα οποία έχουν φανερό αντιχουντικό περιεχόμενο. Τα συγκεκριμένα κόβονται, και έτσι περνάνε τα κείμενα που ήθελαν. Ομως, ακόμα και μετά τον ξεσηκωμό του Πολυτεχνείου, που οι διαταγές για περικοπές έρχονταν απανωτές, το έργο μπορεί να έχανε σε κείμενο «μα τι περίεργο, η δύναμή του στην παράσταση εξακολουθούσε να φτάνει και να περισσεύει», θυμόταν ο Καμπανέλλης.
Ενώ και το έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι» του Χρήστου Λεοντή πάνω σε ποίηση Γ. Ρίτσου πρωτακούστηκε το 1973, μετά τα γεγονότα στη Νομική. Να πώς περιγράφει ο συνθέτης την πρώτη παρουσίαση του έργου: «Είχαν ήδη προχωρήσει τα γεγονότα, διαδηλώσεις, συλλήψεις κ.λπ… Εφτασα στην Πλάκα. Εκεί, υπήρχε μια μπουάτ που τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος. Μπαίνω μέσα και βλέπω γύρω στους 40 – 50 φοιτητές, άλλους ματωμένους, άλλους με τα μάτια πρησμένα από τα δακρυγόνα, όλους στην ίδια κατάσταση με μένα… Με καλεί ο Ζωγράφος αν θέλω να παίξω κάτι δικό μου. Εκείνη την ώρα, το μόνο που είχα στο μυαλό μου ήταν τα τραγούδια του Ρίτσου. Κάθομαι λοιπόν στο πιάνο, συγκεντρώνομαι και προσπαθώ να τα θυμηθώ. Παίζω το πρώτο κομμάτι, μετά το δεύτερο, μετά το τρίτο, χωρίς να σταματήσω καθόλου ενδιάμεσα… Δεν χειροκρότησε κανείς, αλλά μόλις γύρισα το κεφάλι, είδα όλα τα παιδιά αγκαλιασμένα ανά δύο, σκυφτά και να κλαίνε».
Αλλά και τις μέρες του Νοέμβρη είναι πολλά εκείνα τα τραγούδια που θα γίνουν λάβαρα αγώνα και θα εμψυχώνουν τους «ελεύθερους πολιορκημένους» φοιτητές ανάμεσα στα συνθήματα για «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία»… «Πότε θα κάνει ξαστεριά» τραγουδούσε ο Νίκος Ξυλούρης που βρέθηκε στο Πολυτεχνείο για συμπαράσταση, ενώ και ο Θάνος Μικρούτσικος τις μέρες του Πολυτεχνείου κρατούσε συντροφιά στους φοιτητές παίζοντας πιάνο στο αμφιθέατρο…
Φυσικά, αυτό το μικρό αφιέρωμα δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς να γίνει αναφορά στα αντιδικτατορικά τραγούδια που έγραψαν μέλη της νεαρής, τότε, ΚΝΕ και έστειλαν στη «Φωνή της Αλήθειας». «Ηρωες», «Υμνος της Αντι-ΕΦΕΕ», «Φλογάτη Παντιέρα» είναι μερικά μόνο από τα τραγούδια που μεταδόθηκαν…
*Κεντρική φωτογραφία: Συναυλία του Μ. Θεοδωράκη σε εργοστάσιο στο Αμβούργο το 1971. Τραγουδούν: Μ. Δημητριάδη, Α. Καλογιάννης και Μ. Φαραντούρη
Ριζοσπάστης (Σάββατο 22 Ιούλη 2023 – Κυριακή 23 Ιούλη 2023)
