«Πολίτης Κέιν» του Όρσον Γουέλς

Ένας δημοσιογράφος αναλαμβάνει να αποκαλύψει τις άγνωστες πτυχές μιας πολυσύνθετης και δυναμικής προσωπικότητας, του μεγαλοεπιχειρηματία και μεγιστάνα του Τύπου, Τσαρλς Φόρεστερ Κέιν. Και καθώς η έρευνα προχωρά μέσα από τη δραματουργική τεχνική της “φωνής οφ” του δημοσιογράφου, μιας τεχνικής που χρησιμοποιείται ευρύτατα στην ταινία, εμείς καλούμαστε να διερευνήσουμε το νόημα που αποδίδεται από αυτή τη φωνή, θέτοντας, όσο προχωρά η έρευνα, ένα πολύ βασικό ερώτημα: Όσα ακούμε και βλέπουμε ανήκουν στην αφήγηση της ταινίας ή φιλτράρονται μέσα από την υποκειμενική πρόσληψη των όσων ανακαλύπτει ο ομιλών; Ένα ερώτημα που με τη σειρά του φέρνει στην επιφάνεια και ένα άλλο: Μήπως τελικά η φωνή του εξωτερικού παρατηρητή – δημοσιογράφου λειτουργεί ως μέσο ανάδειξης ενός προϋπάρχοντος αφηγηματικού μηχανισμού που εμπεριέχεται μέσα στην ίδια την ταινία, ενός μηχανισμού που κινητοποιεί όλες τις αντιληπτικές μας ικανότητες, προκειμένου να διερωτόμαστε για την αλήθεια που φέρνουν στο φως τα ευρήματα της έρευνας του δημοσιογράφου; 

Το δεύτερο ερώτημα είναι περισσότερο ρητορικό γιατί αυτό που διαπιστώνουμε καθώς η ζωή του Κέιν -για την ακρίβεια, πτυχές αυτής της ζωής του- ξεδιπλώνεται μπροστά μας, είναι ότι όντως υπάρχει ένας αφηγηματικός μηχανισμός που διαθέτει σημασιολογικά μία τεράστια δύναμη. Μέσω αυτού του μηχανισμού αποδεικνύεται η αποσπασματικότητα του τρόπου με τον οποίο η ανθρώπινη συνείδηση μπορεί να αντιληφθεί το πολυδιάστατο της ανθρώπινης ύπαρξης. Το φιλοσοφικό ερώτημα ποιος ήταν τελικά ο Πολίτης Κέιν δεν μπορεί να απαντηθεί, εξαιτίας του ότι ο γνωσιακός μηχανισμός του ανθρώπου δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένος για να αποκωδικοποιήσει τα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής. Ωστόσο ο Πολίτης Κέιν αποτελεί μία ενότητα η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσω πολλαπλών οπτικών γωνιών που μπορεί να είναι καθαρά υποκειμενικές (οι μαρτυρίες των ανθρώπων που ήρθαν σε επαφή με τον Κέιν) μπορεί όμως να εμπεριέχουν και μία αντικειμενικότητα, όπως διαπιστώνουμε από τα πλάνα της ταινίας που οδηγούν σε έναν απόλυτα οργανωμένο και ρεαλιστικό χώρο που δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης. Και αυτό που αφηγηματικά αναδεικνύεται εξόχως, είναι ότι μέσα από τις διαφορετικές οπτικές και ερμηνείες των ανθρώπων που ήρθαν σε επαφή και είχαν ιδιαίτερες σχέσεις με τον Κέιν, διαπιστώνουμε την αναντιστοιχία μεταξύ της ιδέας που φέρει το άτομο για κάποιο άλλο, και της πραγματικότητας. 

Για παράδειγμα, η ρήξη των σχέσεων του Κέιν με τον φίλο του, τον κριτικό θεάτρου Λίλαντ, είναι μία πραγματικότητα. Ο φίλος του νιώθει προδομένος όταν ο Κέιν μετά από πολλά χρόνια δυνατής φιλίας τον απολύει από τα γραφεία της εφημερίδας που ο ίδιος διευθύνει. Όμως ο Κέιν δεν προδίδει τον φίλο του όταν εκείνος γράφει αρνητική κριτική για την άθλια παράσταση της γυναίκας του Κέιν, Σούζαν. Αντίθετα είναι ο ίδιος ο Κέιν που αντιλαμβανόμενος το αδιέξοδο του φίλου του που δεν θέλει να προδώσει τα πιστεύω του και να θυσιάσει προς όφελος της φιλίας του την ελευθερία της γνώμης του, ολοκληρώνει την αρνητική κριτική του φίλου του και μετά τον απολύει. Άραγε, ποιος προδίδει ποιον; Ποια ιδέα έχουμε για την προδοσία και κατά πόσο αυτή η ιδέα είναι συμβατή με την πραγματικότητα; 

Μπορεί ο Κέιν να αγαπήσει ή αγαπά μόνο τον εαυτό του και χρησιμοποιεί τους ανθρώπους γύρω του μόνο και μόνο για να συμπληρώσει το κενό της αγάπης που του άφησε η συμπεριφορά της μητέρας του; Όλη του τη ζωή αναζητά τρόπους να καλύψει αυτό το συναισθηματικό έλλειμμα που είναι ίσως και το μόνο που του απομένει, εκφρασμένο στη λέξη «Ρόουζμπαντ»; Όμως και η βαθιά ανάγκη να αγαπηθεί γιατί δεν βρίσκει ανταπόκριση; Γιατί μετατρέπεται σε λύπηση προς αυτόν, όταν τα χάνει όλα; Αγαπάμε κάποιον περιμένοντας μια κάποιου είδους ανταπόδοση στο συναίσθημα αυτό; Όταν μια σχέση που δημιουργήθηκε από αγάπη φθίνει, τότε φθίνει και η αγάπη ή το να έχεις το θάρρος να αποδεχτείς τη φθορά της σχέσης είναι μία προσπάθεια του να σώσεις την αγάπη που ενυπάρχει στη σχέση αυτή, αλλά που συνθλίβεται από το βάρος της καθημερινότητας καθώς και το βάρος των δικών μας άγνωστων εαυτών; Πώς ερμηνεύει λοιπόν η Σούζαν την απόφαση του Κέιν να δημοσιοποιήσει την παράνομη σχέση τους γνωρίζοντας πολύ καλά ότι αυτό θα του στοιχίσει το τέλος της πολιτικής του καριέρας; Και πώς ερμηνεύει η Έμιλυ την απόφαση του άντρα της να δώσει ένα τέλος στην υποκριτική σχέση στην οποία έχει οδηγηθεί η αγάπη που τους ένωνε; Μπορεί η συμπεριφορά του Κέιν να ερμηνευτεί και από τις δύο γυναίκες ως η προσπάθεια ενός ανθρώπου να αγαπήσει αυτό που πραγματικά τον έλκει και να αγαπηθεί πραγματικά για αυτό που είναι; 

Τελικά, πώς αντιλαμβανόμαστε εμείς τη ζωή αυτού του ανθρώπου; Σαν ένα δύσκολο παζλ; Είναι η ζωή μας ένα παζλ; Ή έτσι θέλουμε να είναι; Συνταιριάζονται τα κομμάτια μεταξύ τους; Ή η οποιαδήποτε απόπειρα σύνθεσης και συνταίριαξης όλων των διαφορετικών στάσεων και συμπεριφορών ενός ανθρώπου, ακυρώνει ταυτόχρονα τη δυνατότητα των προοπτικών που ανοίγονται στη ζωή του καθενός, περιχαρακώνοντας αυτές και εγκλωβίζοντάς τες σε μία προοπτική, σε ένα όλο, που τελικά καθίσταται αδύναμο να ερμηνεύσει την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης;

Όλα τα παραπάνω ερωτήματα θέτονται και αποδίδονται μέσα στο κινηματογραφικό σύμπαν του Γουέλς. Έχοντας επιρροές από τον εξπρεσιονιστικό κινηματογράφο που είναι πρωτοποριακός στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής, της σκηνογραφίας, της σύνθεσης της εικόνας, της χρήσης του φωτός και του χώρου, τη χρήση της κάμερας που κοιτάζει τον κόσμο από κάτω προς τα πάνω παραμορφώνοντας τα μεγέθη των ανθρώπων και δημιουργώντας την αίσθηση μιας καταπιεστικής ατμόσφαιρας, ο Γουέλς καινοτομεί και ο ίδιος με ένα πλήθος εκφραστικών μέσων που προσδίδουν ένα ιδιαίτερα ξεχωριστό ύφος στην ταινία. Η παραμορφωτική διάσταση των πραγμάτων και των προσώπων με την χρήση ευρυγώνιου φακού, ο έντονος φωτισμός προκειμένου να πετύχει μεγάλο βάθος πεδίου, η πρακτική της εστίασης βάθους σε συνδυασμό με τη χρήση του μονοπλάνου που δίνει τη δυνατότητα στον θεατή να παρακολουθεί πολλαπλές δράσεις μέσα στο ίδιο πλάνο σε μεγάλο βάθος, μας δίνουν την αίσθηση ότι όλα ελέγχονται από την παντοδυναμία του Κέιν. 

Μέσω της κινηματογραφικής αφήγησης όμως, διαπιστώνουμε ότι τίποτα δεν ελέγχεται από αυτόν. Ίσως γιατί η προσπάθεια επιβολής της παντοδυναμίας του, αντισταθμίζεται από μία συναισθηματική αποστέρηση. Ίσως γιατί τελικά μέσα από το πολυδιάστατο περιεχόμενο της προσωπικότητάς του ήρωά του, ο Γουέλς καταφέρνει να μας αποπροσανατολίσει από τη λύση του μυστηρίου του «Ρόουζμπαντ» κατευθύνοντας την προσοχή μας σε αυτό που κρύβεται πίσω από τον παντοδύναμο Κέιν, σαν να μας λέει ότι η πραγματικότητα είναι σαν την κάμερα. Μπορεί και να μας εξαπατήσει. Και αυτή την απάτη ο σκηνοθέτης μάς την αποκαλύπτει από την αρχική σεκάνς της ταινίας, όπου ο γίγαντας Κέην «συλλαμβάνεται» από την κάμερα να βρίσκεται παγιδευμένος μέσα στη γυάλινη μικροσκοπική σφαίρα που αφήνοντάς την από τα χέρια του γίνεται θρύψαλα. Και εκεί στη σπασμένη σφαίρα μας αποκαλύπτεται στο εσωτερικό της η μεγαλοσύνη του ήρωά μας. Μόνο που αυτή η μεγαλοσύνη δεν έχει να κάνει με τον μεγιστάνα Κέιν της προηγούμενης ζωής , αλλά με τα μεγάλα ελλείμματα που του άφησαν τα θραύσματα της δικής του ζωής. Γιατί και η συνειδητοποίηση των ελλειμμάτων κρύβει και αυτή το δικό της μεγαλείο. Ένα τραγικό μεγαλείο…Ένα χέρι που δεν βρίσκει κάποιο άλλο να κρατηθεί, ένα σπίτι – καταφύγιο που δεν μπορεί να προσφέρει τη θαλπωρή και τη ζεστασιά απέναντι στο δριμύ ψύχος της βαθύτατης υπαρξιακής μοναξιάς που μεγεθύνεται μπροστά στον φόβο του θανάτου. 

Ο Γουέλς δεν έφτιαξε απλά μια αριστουργηματική ταινία. Συνέθεσε αριστουργηματικά το πορτρέτο του ήρωά του, προσεγγίζοντάς το φιλοσοφικά, κοινωνιολογικά και ψυχαναλυτικά, ανοίγοντας έναν προσβάσιμο τρόπο στον θεατή να υπερβεί τη δική του οπτική, αναγνωρίζοντας όλες τις δυνατές οπτικές μέσα από τις οποίες μπορεί να προσεγγίσει, αποσπασματικά πάντα, την αλήθεια της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό που πάνω από όλα με κάνει να θαυμάζω αυτόν τον σκηνοθέτη είναι το ψυχολογικό βάθος που προσδίδει στους ήρωές του και η αγάπη του με την οποία τους περιβάλλει, είναι το μεγαλείο των κινηματογραφικών του συνθέσεων και η πολύ καλή γνώση των τεχνικών μέσων που διαθέτει, προκειμένου να τις αποδώσει στον μέγιστο βαθμό. Είναι επίσης το ότι έσπασε τα χολιγουντιανά πρότυπα αφήγησης, που ήθελαν μέχρι τότε ολοκληρωμένους ήρωες σε μία ιστορία με αρχή μέση και τέλος. Κυρίως όμως αυτό που μου προκαλεί θαυμασμό και συγκίνηση ταυτόχρονα, είναι η καλλιτεχνική του εντιμότητα, γιατί αυτό που έχει σημασία για τον μεγάλο αυτόν σκηνοθέτη, είναι όχι να κατακρίνει ή να ερμηνεύει το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης και το παράλογο αυτής, αλλά να ερευνήσει αυτό το παράλογο, καθώς και τους εσωτερικούς μηχανισμούς που κινητοποιούν τα πάθη και τους πόθους των ανθρώπων.

Η ταινία επαναπροβάλλεται σε ψηφιακά αποκατεστημένη κόπια.