Δημήτρης Παπαστάμος: Έχουμε χρέος να βγούμε μπροστά! Χωρίς πολιτισμό, ο λαός θα καταλήξει στις σπηλιές…
Η τέχνη πάσχει από έλλειψη ιδεολογία, όπως κι η κοινωνία. Βλέπουμε εκθέσεις χωρίς συνοχή, λείπουν τα σημαντικά εικαστικά κινήματα του άλλοτε. Δεν υπάρχει μια σημαία, ένα Μανιφέστο για να συσπειρώσει τους καλλιτέχνες. Χρειαζόμαστε επειγόντως μερικούς Μπρετόν…
Πώς στρέφεται ένας εικαστικός στο κόμικ, που κάποιοι το υποτιμούσαν ως μορφή; Πώς τα όργανα της τάξης γίνονται όργανα για αιχμηρή κοινωνική σάτιρα; Πώς μπορεί η τέχνη να γλιτώσει από το ιδεολογικό τέλμα στο οποίο έχουμε πέσει -όπως θα μας βεβαίωνε και ο Τραμπάκουλας; Τι έχει αλλάξει στη σημερινή εποχή για τους καλλιτέχνες – εικαστικούς; Πόσο προοδευτικός χώρος είναι στην πραγματικότητα; Είχαμε ποτέ αριστερά ΜΑΤ και αριστερή κυβέρνηση; Ποιος κατάφερε με τις ενέργειές του να δώσει στους εικαστικούς ένα αποκούμπι; Και ποια Μελίνα υπουργός τους καταδίκασε να είναι εκτός ΒΑΕ, ώστε να παλεύουν για ξεροκόμματα;
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα που πιάσαμε στην κουβέντα μας με τον εικαστικό και κομίστα Δημήτρη Παπαστάμο, με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του κόμικ “Κουλαμάρες”. Μια κουβέντα που μπορεί να μη βρήκε όλες τις απαντήσεις, έθεσε όμως καίρια και ενδιαφέροντα ερωτήματα στο τραπέζι -το τελευταίο παρμένο ως κυριολεξία. Ένα τραπέζι που εκτός των άλλων ενεργοποίησε ακόμα και την καλλιτεχνική φύση του Μώμου, που βρισκόταν σε λήθαργο. Και αν όλα αυτά κινούνται μεταξύ σοβαρού και αστείου, είναι γιατί μπορεί κανείς να πει τα πιο σοβαρά πράγματα με κωμικό τρόπο και καυστικό χιούμορ. Είτε μιλάμε για τις “Κουλαμάρες”, είτε για τις συνέντευξη που ακολουθεί.
-Πώς στρέφεται ένας εικαστικός στο κόμικ και το επιλέγει ως τρόπο έκφρασης; Μήπως κάποιοι το βλέπουν υποτιμητικά και δεν το θεωρούν τέχνη;
Για αρκετές δεκαετίες στο παρελθόν, το κόμικ δεν είχε τη θέση που του αναλογούσε στον χώρο της τέχνης. Μάλιστα σε αρκετές χώρες, το κυνήγησαν θεωρώντας ότι η επιρροή που ασκούσε στα παιδιά κυρίως ήταν αρνητική για την ψυχική τους υγεία! Μόλις τη δεκαετία του ’80 ο όρος κόμικ μπήκε στο γαλλικό λεξικό ως μορφή τέχνης. Εγώ είχα την ευτυχία στη σχολή πλαστικών τεχνών στο Παρίσι να έχω καθηγητή που μου έκανε μαθήματα σεναρίου και στησίματος σελίδας. Τελικά το κόμικ, κατά την άποψή μου, δεν είναι τίποτε άλλο από φτηνός κινηματογράφος στο χαρτί. Όταν λέω φτηνός, δεν αναφέρομαι στην ποιότητα αλλά στο κόστος. Ένας κομίστας λειτουργεί ουσιαστικά όπως ένας σκηνοθέτης. Καλείται να χρησιμοποιήσει την πένα του ως κάμερα. Όπως επίσης υποχρεούται να κάνει ιστορική, ενδυματολογική και έρευνα χώρων. Το τελευταίο στον κινηματογράφο λέγεται ρεπεράζ. Τέλος, στο πώς στρέφεται ένας εικαστικός στο κόμικ, έχω να πω ότι όλες οι τέχνες είναι συγκοινωνούντα δοχεία και ο καλλιτέχνης ευτυχώς για εμάς έχει τη δυνατότητα της επιλογής από μια μεγάλη γκάμα τεχνών. Όλα τα μέσα είναι θεμιτά για να φτάσεις στο στόχο σου!
-Και γιατί επέλεξες σε αυτή τη μορφή;
Το κόμικ το επέλεξα για την αμεσότητά του. Είναι μια popular τεχνική και λόγω του ότι είναι μια αφηγηματική τέχνη. Βοηθάει περισσότερο στη μεταφορά μηνυμάτων. Ξέρετε, το αφηγηματικό στη ζωγραφική είναι πολύ επικίνδυνο. Κι αυτό γιατί περιορίζει τον θεατή να εισχωρήσει στην αλήθεια του έργου! Σε ένα έργο υπάρχουν πολλές αλήθειες και πολλές αναγνώσεις. Ειδικά στη μη ανθρωποκεντρική τέχνη και την αφηρημένη. Ένας άλλος σημαντικός λόγος γι’ αυτή μου την επιλογή είναι ότι το κόμικ βγαίνει σε πολλά αντίτυπα και το κόστος του είναι μικρό και προσιτό στο κοινό!
-Σου αρέσει κιόλας ή είναι απλώς πιο χρήσιμο;
Με το κόμικ φλερτάρω αρκετά χρόνια. Παλιότερα είχα συνεργαστεί με τη “Βαβέλ”, το “9” στην Ελευθεροτυπία, καθώς και με τη Λιάνα Κανέλλη, επί εποχής “Νέμεσις”. Τα σκίτσα μου ήταν πάντα πολιτικοποιημένα με έντονο το στοιχείο της κοινωνικής κριτικής. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται και το εικαστικό μου κομμάτι χωρίς τα μηνύματα να είναι τόσο άμεσα και εμφανή, όπως στο κόμικ, ελλείψει αφηγηματικότητας. Το προσπαθώ τουλάχιστον…
-Γιατί οι “Κουλαμάρες” έχουν πρωταγωνιστές μικρούς Μπαλούρδους;
Στα απολυταρχικά καθεστώτα το κύριο χαρακτηριστικό είναι η βία. Αυτό εκφράζεται και μέσω της καταστολής. Λέω ΚΑΙ μέσω της καταστολής, γιατί η βία μπορεί να ‘ναι και ψυχολογική, πχ βλέπε μέσα ενημέρωσης. Εσείς θεωρείτε ότι αυτό που βιώνουμε δεν είναι χούντα; (Γέλια…). Υπάρχει έλλειψη δημοκρατίας στη χώρα μας, χωρίς πλάκα…
-Παίρνουν και παπάδες όμως…
-Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει! Είναι το παλιό καλό τρίπτυχο “Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια”. Εξάλλου κάνουν τα πάντα για να παραμείνει η θρησκεία αναπόσπαστο κομμάτι αυτού που ονομάζουμε “εθνική ταυτότητα”.
-Ναι αλλά για τα “αριστερά ΜΑΤ” λέτε τίποτα;
-Εγώ κομμουνιστής είμαι. Αριστερή κυβέρνηση, όπως την εννοώ εγώ σαν κομμουνιστής, δεν είχαμε ποτέ. Μέχρι Τσίπρα πήγαμε. Δε βλέπω καμιά ουσιαστική διαφορά…
-Έχεις εξάλλου γενικά κι άλλες μπηχτές, μες στο κόμικ.
Το κόμικ μου κάνει κοινωνική και πολιτική σάτιρα. Σάτιρα χωρίς το στοιχείο της αυτοκριτικής, για μένα, δεν έχει νόημα. Έτσι υπάρχουν και στιγμές που σατιρίζω και τον αριστερό χώρο γενικά, ναι!
-Πώς τα βλέπεις τα πράγματα, με τις “κουλαμάρες” που ζούμε;
-Ας μου επιτραπεί να απαντήσω ως εικαστικός. Αναλύοντας έναν πίνακα σε τρίτο επίπεδο, βλέπουμε τι γινόταν κοινωνικά και πολιτικά την εν λόγω εποχή. Η τέχνη λειτουργεί ως κοινωνικό βαρόμετρο. Το πρόβλημα που βιώνουμε στον καλλιτεχνικό χώρο είναι αντιστοίχως αυτό που βιώνει όλο το κοινωνικό σύνολο και δεν είναι άλλο από την έλλειψη ιδεολογίας. Έγινε μια πολύ φιλότιμη προσπάθεια από το σύστημα, που ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’80 νομίζω, να αποδομήσει αυτό που λέμε ιδεολογία και κατ’ επέκταση πολιτική. Άρχισαν λοιπόν να μπαίνουν στη Βουλή αναγνωρίσιμες προσωπικότητες του θεάματος κυρίως, που κάθε άλλο παρά πολιτικές ικανότητες διέθεταν. Νομίζω ότι η πρώτη εξ αυτών ήταν η Τσιτσιολίνα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη σταδιακή απαξίωση της πολιτικής. Η εκάστοτε βουλή φάνταζε σαν ένα τεράστιο τσίρκο. Έτσι, σιγά-σιγά και με την έλευση του νεοφιλελευθερισμού, η ιδεολογία άρχισε να χάνει έδαφος. Το αποτέλεσμα ήταν ισοπεδωτικό! Από την ίδια ιδεολογική έλλειψη πάσχει και η τέχνη δυστυχώς. Βλέπουμε εκθέσεις χωρίς συνοχή και λείπουν τα σημαντικά εικαστικά κινήματα του άλλοτε. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν υπάρχει μια σημαία, ένα Μανιφέστο για να συσπειρώσει τους καλλιτέχνες. Χρειαζόμαστε επειγόντως μερικούς Μπρετόν νομίζω (γέλια)…
-Δεν ταρακουνήθηκε ένα κοινό μες στην κρίση, που θα είναι η βάση για μια αφετηρία;
-Υπάρχουν πυρήνες, μικροί μεν, αλλά υπάρχουν. Ό,τι καλό απ’ αυτούς ξεκινά! Θα εξακολουθούμε να ελπίζουμε. Χωρίς ελπίδα δεν υπάρχει μέλλον. Κάποια στιγμή, θα υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες. Εύχομαι να είμαι εν ζωή να το δω.
-Εντοπίζεις δηλαδή έλλειμμα στο κοινό και όχι στους δημιουργούς;
-Έλλειψη ιδεολογίας υπάρχει και στους δημιουργούς, όπως και στο κοινό. Αυτή η συνθήκη γέννησε τον όρο του “απολίτικου”. Ό,τι πιο χυδαίο και μικροαστικό. Να μην παίρνεις μέρος στα κοινά και να αφήνεις τους άλλους να αποφασίζουν για τη ζωή σου δηλαδή.
-Μήπως αυτό το κλίμα επηρεάζει εν μέρει και τους στρατευμένους δημιουργούς; Μήπως καταλήγουν να κάνουν απλώς “αριστερό χαβαλέ”, που δεν είναι τόσο πολιτικός;
-Εγώ είμαι υπέρ του χαβαλέ, γιατί είμαι πιο Αριστοφανικός. Τι πιο πολιτικό από τον Αριστοφάνη! Άλλωστε τα πιο σημαντικά πράγματα κάπως έτσι ξεκινούν. Ή μήπως ο Κουτσούμπας δεν είναι Αριστοφανικός; Τους γλεντάει κάθε φορά στη βουλή τους φιλελέδες (γέλια…). Τώρα, το εργασιακό κλίμα στην τέχνη είναι ζοφερό! Υπάρχει ένα χρηματιστήριο τέχνης που ανεβοκατεβάζει καλλιτέχνες και τις μετοχές τους κατά το δοκούν. Επίσης, οι γκαλερί δε λειτουργούν πια με τον ίδιο τρόπο, μες στην κρίση. Δεν έρχεται πλέον ο γκαλερίστας να σε προωθήσει, να σε “εκπορνεύσει” με κάποια ποσοστά για αντάλλαγμα -που ήταν κάποτε τρόπος βιοπορισμού για τους καλλιτέχνες. Πλέον η τέχνη έχει γίνει σαν το Airbnb. H γκαλερί σου νοικιάζει χώρο για να εκθέσεις τα έργα σου και να φέρεις εσύ το κοινό σου.
Μώμος: Κάποτε σε προωθούσε ο γκαλερίστας, τώρα προωθείς εσύ την γκαλερί.
-Ακριβώς. Κάποτε η δουλειά του ήταν να βρει νέα ταλέντα, όπως σε κάθε τέχνη, και να προωθήσει τη δουλειά σου στους συλλέκτες, αν το στιλ σου ταίριαζε με την πελατεία του. Τώρα αυτό δεν υφίσταται, τελείωσε. Άλλο μεγάλο πρόβλημα είναι οι λεγόμενοι “επιμελητές”, τα κοράκια που διοργανώνουν εκθέσεις και σου ζητάνε αντίτιμο για τη συμμετοχή. Αν μαζέψει 50 καλλιτέχνες έχει βγάλει το μηνιάτικό του με το παραπάνω, ενώ εσύ συμμετέχεις σε μια έκθεση χωρίς συνοχή και νόημα, με κοινό τους φίλους σου που δε θα αγοράσουν τίποτα…
-Αν είναι τόσο ζοφερό το σκηνικό, δεν πρέπει να είμαστε πιο επιεικείς, πχ με όσους πάνε στο Comicdom, παρά τους χορηγούς που μπορεί να έχει;
-Μια κοινωνία χωρίς πολιτισμό δεν έχει μέλλον. Και αυτό δεν αφορά τους κομίστες ή τους εικαστικούς, αλλά όλους τους καλλιτέχνες. Παρά τις αντίξοες συνθήκες, έχουν όλοι χρέος να βάλουν πλάτη. Είμαστε καταδικασμένοι να πεθάνουμε φτωχοί, πληρώνοντας μεγάλο αντίτιμο στην καθημερινότητά μας. Αλλά έχουμε χρέος να το κάνουμε. Χωρίς πολιτισμό ο λαός θα καταλήξει στις σπηλιές. Μόνο με τον πολιτισμό πάει μπροστά μια κοινωνία! Αυτοί κάνουν τα πάντα για να τον διαλύσουν.
Μώμος: Είναι ζήτημα και ποιοι είναι οι “πελάτες” του πολιτισμού, σε ποιον απευθύνεσαι. Αν δεν είναι η εργατική τάξη, αλλά οι πλούσιοι, τότε καλείσαι να ρυθμίσεις την τέχνη στα μέτρα τους.
-Για αυτό κι εγώ έχω στραφεί στο κόμικ, που έχει μια άλλη λογική. Ο πίνακας είναι ένας, στο κόμικ βγαίνουν αντίτυπα, έχει διανομή ευρέος φάσματος, περνάς εύκολα και γρήγορα αυτό που θες. Αν είσαι καλλιτέχνης, δεν έχεις ενδοιασμούς, ένα μέσο είναι, θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε, εγώ τα θεωρώ συγκοινωνούντα δοχεία, όλοι μαζί δουλεύουμε. Σε άλλες εποχές, όταν υπήρχαν πραγματικά καλλιτεχνικά κινήματα, ακολουθούσε και η γραφή -οι συγγραφείς, το θέατρο- και όλες οι εκφάνσεις της τέχνης.
-Πώς αποτιμάς την πρώτη έκδοση; Πώς υποδέχτηκε το κοινό τις “Κουλαμάρες”;
Δεν έχω εικόνα για τη διανομή. Αυτό είναι δουλειά του εκδότη. Η δικιά μου είναι να ετοιμάσω το δεύτερο τεύχος και, πίστεψέ με, έχει πολλή δουλειά!
-Βλέπεις σημεία, εκ των υστέρων, που θα τα έκανες διαφορετικά, αν είχες χρόνο;
-Πάντα το λες αυτό στην τέχνη, πάντα χωράει βελτίωση αυτό που έκανες, ακόμα και οι πίνακες. Μετά από έναν χρόνο, θα τον βάλεις στην άκρη, θα έχεις πάει παραπέρα. Αλλά ό,τι γεννάς είναι δικό σου παιδί, αλίμονο αν το παραπέταγες.
-Πες μας κάποια ποιοτικά στοιχεία για το κόμικ.
-Η γραφή που επέλεξα για το κόμικ είναι γαλλοβελγική. Ένα στιλ με καθαρή γραμμή, πατέρας του οποίου είναι ο Ερζέ, ο δημιουργός του Τεν-Τεν. Αν και πολιτικά είμαι εκ διαμέτρου αντίθετος με τον εν λόγω δημιουργό, τεχνικά δουλεύω προς αυτή την κατεύθυνση. Μου θυμίζει τα νιάτα μου και τα κόμικ που διάβαζα τότε…
-Συνεργάστηκες με τη Βαβέλ, ωστόσο αυτό είναι το πρώτο άλμπουμ που κυκλοφορείς;
-Τότε δούλευα στη διαφήμιση, έκανα story board για εταιρείες και είχα σαν χόμπι το κόμικ. Μια πιο σοβαρή δουλειά έκανα με το Νέμεσις, της Λιάνας Κανέλλη -μετά το γύρισα στα εικαστικά για πολλά χρόνια. Όταν τέλειωσα τη σχολή μου, γύρισα στην Ελλάδα και περίμενα το φανταρικό. Υπήρχε ένας διαγωνισμός του Νέμεσις, κέρδισα το βραβείο και τα χρήματα μου έδωσαν χρόνο για να δουλέψω τα δικά μου.
-Τι θεματολογία είχε αυτή η δουλειά;
-Ήταν οι δύο πρώτες σελίδες της ηρωίδας της Νεμέσεως, πώς την βλέπεις ένας σκιτσογράφος. Ο νικητής του διαγωνισμού θα έπαιρνε βήμα στο περιοδικό για να το σχεδιάσει ολόκληρο. Μου βγήκε γύρω στις 50 σελίδες και μπήκε σαν ένθετο. Στο ενδιάμεσο έκανα κάποιες πολιτικές γελοιογραφίες για το περιοδικό.
-Γαλλοβελγική σχολή εννοούμε τον Γκοσινί; Ή είχες ευρύτερες σπουδές και επιρροές;
-Το είπα και προηγουμένως. Είναι μια σχολή κόμικ με την οποία μεγάλωσα. Είναι ευρωπαϊκό στιλ, δεν έχει σχέση με το αμερικάνικο. Η καθαρή γραμμή του, όμως, βγήκε από έναν διφορούμενο τύπο, τον δημιουργό του Τεν-Τεν, τον Ερζέ, στο έργο του οποίου θα βρει κανείς στοιχεία ρατσισμού, αντισημιτισμού κτλ. Εγώ όμως στέκομαι στην τεχνική του, όχι στο τι πίστευε.
-Πού μπορεί να βρει κανείς την εικαστική δουλειά σου;
Στη σελίδα μου στο Facebook. Εναλλακτικά μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου. όσο για το κόμικ, θα το βρείτε στις “Εκδόσεις Ενύπνιον“, Δερβενίων 22, στα Εξάρχεια.
-Την πανδημία τη βίωσες δημιουργικά;
-Μόνο. Ήμουν κλεισμένος μέσα και δεν έκανα άλλη δουλειά. Αλλά αυτό στοίχισε στην υγεία μου, γιατί δε με έβλεπε φως και έπαθα αρχές οστεοπόρωσης. Δούλευα μέρα-νύχτα, έβγαινα μόνο για τα βασικά και την πάτησα.
-Ευρύτερα, θεωρείς ότι η πανδημία ήταν τραυματικό βίωμα ή ευκαιρία για καλλιτεχνική δημιουργία;
-Ήμουν -και είμαι ακόμα- από τους τυχερούς, που έχουν την τέχνη σαν αποκούμπι. Είναι μεγάλη υπόθεση αυτό που αγαπάς να είναι η δουλειά σου. Κι ας μην είναι πάντα, γιατί κάνω χίλια πράγματα για να επιβιώσω. Όλα τα άλλα όμως είναι για να μπορώ να κάνω την τέχνη μου. Είναι σπουδαίο πράγμα, η ψυχοθεραπεία μου! Δεν το έχουν όλοι αυτό και ξέρω πολύ κόσμο που άρχισε να έχει ψυχολογικά και κατάθλιψη, εν μέσω πανδημίας.
-Ως εικαστικοί είχατε ευρύτερη στήριξη από την κυβέρνηση, στην πανδημία;
-Η πολιτική της κυβέρνησης δε βοηθά ιδιαίτερα τον καλλιτεχνικό χώρο, αυτό είναι βέβαιο. Το Καλλιτεχνικό Επιμελητήριο, με την Εύα Μελά, κατάφερε να εξασφαλίσει μια βοήθεια για τα μέλη του, για να μπορούμε να κινηθούμε. Με κόπο και αγώνα, δε μας τα χάρισε κανείς. Πολεμάμε επίσης να πάρουμε κάποτε και μια καλλιτεχνική σύνταξη, που δεν υπάρχει. Δεν εντασσόμαστε πλέον στα Βαρέα και Ανθυγιεινά, και ας είμαστε μες στο νέφτι και τα χημικά, όταν ζωγραφίζουμε -ας μη μιλήσουμε για τους χαράκτες. Μας έβγαλε με υπουργική απόφαση, η Μελίνα Μερκούρη επί “Αλλαγής”, και μπήκαμε έτσι στο περιθώριο…
-Υπάρχουν θετικοί συσχετισμοί στους εικαστικούς, που είναι πιο ευαίσθητοι και ανοιχτοί σε ερεθίσματα;
-Θα έλεγα πως είναι χώρος ελευθεριακός, ανοιχτός σε νέα πράγματα, οι ιδέες κυκλοφορούν πιο εύκολα. Εμπνέεται από τα βασικά του Διαφωτισμού, από μια έννοια ισότητας, ενάντια στον ρατσισμό. Αυτά είναι τα θεμελιώδη, η βάση για να αρχίσεις να συζητάς και να συνεννοηθείς. Αυτό δε σημαίνει απαραίτητα ότι είμαστε κοντά πολιτικά με όλους. Υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που ανήκουν σε μια ελευθεριακή κοινότητα, αλλά δεν είναι καν αριστεροί. Ο Μάης του ’68 στη Γαλλία είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Κοινωνικά μπορεί να προσέφερε πολλά, πολιτικά όμως ήταν μια μεγάλη κουλούρα. Γιατί έκαναν καταλήψεις σε κινηματογράφους και θέατρα, δεν πήγε όμως κανείς να καταλάβει τη Βουλή. Και όταν τελείωσε το πανηγύρι, έβγαλαν όλοι μαζί τον Ντε Γκολ. Οπότε, ναι μεν κερδήθηκαν σε κοινωνικό επίπεδο κάποια πράγματα ομως καθαρά σε πολιτικό επίπεδο, η Αριστερά δεν κέρδισε τίποτα.
Μώμος: Ένας κόσμος που θεωρείται προοδευτικός στους καλλιτέχνες, στην ουσία είναι απλά μικροαστικός.
-Υπάρχουν και άνθρωποι που επιθυμούν την επιτυχία.
Κοίτα, η τέχνη πάντα ζούσε στις δυτικές κοινωνίες από τους αστούς, όπως σε άλλες εποχές ζούσε από την εκκλησία. Αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια, δεν κάνει όμως τους καλλιτέχνες μικροαστούς. Όσο για αυτούς που επιθυμούν την “επιτυχία”, εξαρτάται τι θεωρεί ο καθένας κοινωνική καταξίωση. Για μένα κοινωνική επιτυχία είναι να εξασκώ το επάγγελμά μου για να βγάζω τα προς το ζην. Η συσσώρευση αγαθών δεν είναι στόχος ζωής για μένα! Τι διάολο αριστερός θα ήμουν, αν ήθελα το αντίθετο…
Μώμος: Καμιά φορά η δημιουργία σου τρώει πολύ χρόνο και μένεις εκτός κοινωνίας.
Αυτο δεν το πιστεύω. Δουλεύουμε στο σπίτι, αλλά δε σημαίνει πως δεν έχουμε επαφή με την κοινωνία και ευαισθησίες. Ένα κομμάτι καλλιτεχνών από επιλογή του δε θέλει να περιγράψει στο έργο του τη ζοφερή πραγματικότητα. Κι αυτό είναι θεμιτό. Χρειαζόμαστε κι ανθρώπους που να περιγράφουν μια πραγματικότητα, όπως θα θέλαμε να είναι. Αυτό δίνει ελπίδα και ανακούφιση. Η τέχνη δεν πρέπει να είναι υποχρεωτικά στρατευμένη. Πιστεύεις ότι οι σοβιετικοί καλλιτέχνες έκαναν μόνο σοσιαλιστικό ρεαλισμό; Όχι βέβαια!
Μώμος: Εν μέσω κρίσης, ο κόσμος που ασχολείται με την τέχνη, είναι από τα στρώματα που έχουν την οικονομική άνεση να το κάνουν.
Για τους καλλιτέχνες που έχουν μια οικονομική επιφάνεια, τα πράγματα είναι σίγουρα πιο εύκολα. Εγώ δεν είμαι ένας από αυτούς. Κοίτα, όμως, ακόμα εδώ είμαι! Ζω και δημιουργώ παράλληλα! Γι’ αυτό παλεύουμε για μια αταξική κοινωνία, που θα το κάνει εύκολο για όλους.
-Είδαμε στην πανδημία κάποιες κινήσεις από τους καλλιτέχνες. Ήταν στοχευμένες ή στο γενικό ελευθεριακό κλίμα που λες;
Κάποιες ήταν, κάποιες όχι. Οι άνθρωποι λειτουργούν και σαν μονάδες, όχι μόνο σαν σύνολο. Δεν είναι όλοι οι συνδικαλιστές ακέραιοι, μόνο και μόνο επειδή είναι συνδικαλιστές, σωστά; Ο καθένας μας έχει την προσωπικότητά του και επιλέγει αν θα είναι στρατευμένος ή όχι. Και τι θα πει τελικά στρατευμένος; Ξέρω ανθρώπους που δεν είναι και παρόλα αυτά ήταν και -είμαι σίγουρος πως- θα είναι πιστοί αριστεροί! Ενώ άλλοι, που η τέχνη τους βρίθει από κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα, με την πρώτη ευκαιρία έδωσαν γη και ύδωρ. Έχει σημασία σε προσωπικό επίπεδο και ο ανθρώπινος παράγοντας.
-Η τέχνη τροφοδοτείται από το κίνημα, που είναι πεσμένο. Τι ρόλο μπορεί να παίξει τελικά;
-Η τέχνη ήταν πάντα υποβοηθητική. Δε γέννησε ποτέ ένα ανατρεπτικό κίνημα, δεν έριξε κάποια κυβέρνηση. Βοήθησε πολύ όμως τέτοια κινήματα. Μην το περιμένετε αυτό από το δικό μου κόμικ, ούτε από οποιοδήποτε άλλο καλλιτέχνη. Αυτό θα το κάνει ο λαός, αν ξυπνήσει κάποια στιγμή. Εγώ προσπαθώ να πω τα πράγματα όπως είναι, με τον δικό μου τρόπο. Είναι ένας τρόπος αφύπνισης. Κι αυτό είναι προσωπική επιλογή. Υπάρχει μια μερίδα καλλιτεχνών -κι αυτό είναι αποδεκτό- που δημιουργεί μια ωραιοποιημένη πραγματικότητα, για να νιώσουν οι υπόλοιποι καλά. Κι αυτό χρειάζεται, είναι πολύ ουσιαστικό, αλλιώς θα πάθαιναν όλοι κατάθλιψη! Δεν μπορεί να έχουμε όλοι τον ίδιο ρόλο. Είναι προσωπική απόφαση, να κάνεις κοινωνική κριτική με το έργο σου. Είναι και κάποιοι αριστεροί καλλιτέχνες που έχουν επιλέξει να κρατήσουν την τέχνη τους έξω απ’ αυτό, να μην κάνουν στρατευμένη τέχνη. Και παρόλα αυτά να έχουν πιο αριστερές πεποιθήσεις από άλλους που θέλουν να είναι στρατευμένοι, αλλά τελικά δεν είναι. Αυτό όμως είναι θεμιτό, ας μην το βλέπουμε μονόπλευρα, ούτε κάνουμε προπαγάνδα, σε καμία περίπτωση…
-Υπάρχει εξάλλου κι η επιβίωση.
-Εγώ έχω επιλέξει να αφήσω αλώβητη την τέχνη. Να κάνω οποιαδήποτε άλλη δουλειά και αυτό το κομμάτι να μείνει όπως θέλω εγώ.
-Ποια είναι τα μελλοντικά σου σχέδια;
-Αυτή την περίοδο προχωράω τη ζωγραφική μου και έχω αφήσει λίγο στην άκρη τις “Κουλαμάρες”, δουλεύω παράλληλα και τα δύο. Κάνω προσωπογραφίες, προσπαθώ να σπάσω την ανθρώπινη φιγούρα. Αυτός είναι εδώ και χρόνια ο στόχος μου, προχωράω σταδιακά κι εξακολουθώ να το κάνω.
-Θεωρείς ότι η παράλληλη απασχόληση για τον βιοπορισμό σου καταστρέφει τη δημιουργική διάθεση ή την τροφοδοτεί με νέα ερεθίσματα;
-Αν ήμασταν σε μια κοινωνία, όπου οι ταλαντούχοι θα ασχολούνταν μόνο με την καλλιέργεια της κλίσης τους και μόνο, θα είχαμε περισσότερα και πιο ποιοτικά έργα. Σίγουρα η εργασία αποσπά την προσοχή του καλλιτέχνη και του αφαιρεί πολύτιμο χρόνο. Από την άλλη όμως, σε οποιαδήποτε δουλειά -και δεν είμαι καθόλου επιλεκτικός σε αυτό- αποκτάς τριβή με τον απλό λαό, με την εργατική τάξη. Κινούμαι σε πολλούς χώρους με ανειδίκευτους εργάτες, έρχομαι κοντά με αυτό το κομμάτι και το θεωρώ πολύ καλό εφόδιο.
-Το ζήτημα είναι αν ο μόχθος σκοτώνει τη δημιουργική διάθεση ή τροφοδοτεί την έμπνευση.
-Προφανώς και σκοτώνει τη δημιουργικότητα, δεν έχεις χρόνο ούτε καν για τον εαυτό σου. Σε κάνουν όμως να σκεφτείς τι βιώνουν οι άνθρωποι που δεν έχουν την τέχνη ως αποκούμπι, κι έρχεσαι στα ίσα σου. Οι άλλοι δηλαδή τι θα έπρεπε να κάνουν; Να τρελαθούν, όπως έχουν τα πράγματα.
-Σε μια άλλη κοινωνία, όπως την φανταζόμαστε, θα έχει χώρο η κοινωνική σάτιρα;
-Ελπίζω να ζήσω μια εποχή που δε θα έχω λόγο να γράφω τέτοια πράγματα και θα ασχολούμαι με πιο όμορφα θέματα. Αλλά δυστυχώς δεν είναι έτσι. Κι αυτό που κάνω είναι το δικό μου μικρό λιθαράκι αντίστασης. Μακάρι να μην υπήρχε λόγος να το κάνω.
-Θα έχει όμως λόγους ύπαρξης και κίνητρα η τέχνη σε μια άλλη κοινωνία;
-Ασφαλώς και θα έχει. Την ομορφιά που υπάρχει γύρω μας και που εγώ την κρύβω επιμελώς, γιατί την καπελώνουν άλλα πράγματα. Και θέλω να δείξω πιο πολύ αυτό που μας πονάει και όχι τα άλλα…
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ για τις “ΚΟΥΛΑΜΑΡΕΣ”
Δημήτρης Παπαστάμος, Κουλαμάρες (τεύχος 1ο)
ΚΟΜΙΞ
σελίδες 44
διαστάσεις 29 Χ 21 εκατοστάisbn 978-618-5551-38-4
Ο Δημήτρης Παπαστάμος μέσα από τις ΚΟΥΛΑΜΑΡΕΣ σχολιάζει την επικαιρότητα με καυστικό τρόπο και απύθμενο χιούμορ.