Οκτάβιο Παζ-Από τη στήριξη των Δημοκρατικών της Ισπανίας στη δήλωση αποκήρυξης του μαρξισμού
Σπουδαίος ποιητής και συγγραφέας, που ανέδειξε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Μεξικού, αφιέρωσε τις τελευταίες δεκαετίες προσπαθώντας να ξεπλυθεί από το “στίγμα” της στήριξης στο μαρξισμό και τα ριζοσπαστικά κινήματα της εποχής του, διολισθαίνοντας σε ολοένα συντηρητικότερες θέσεις.
Ο Οκτάβιος Παζ είναι ίσως ο γνωστότερος ποιητής και συγγραφέας του Μεξικού κατά τον 20ο αιώνα, αφήνοντας πίσω του μια πληθωρική ποιητική και δοκιμιακή παραγωγή, αλλά και μια αμφιλεγόμενη κληρονομιά σε ό,τι αφορά τις πολιτικές του ιδέες, που ξεκίνησαν από το μαρξισμό και στο διάβα των ετών κατέληξαν σε μια δεξιά σοσιαλδημοκρατική θεώρηση με έντονες αντικομμουνιστικές αιχμές.
Γεννήθηκε στις 31 Μάρτη 1914 στην Πόλη του Μεξικού, σε οικογένεια που είχε καταστραφεί οικονομικά στη διάρκεια του Μεξικανικού εμφυλίου, καθώς ο πατέρας του είχε υπάρξει προσωπικός απεσταλμένος του μεγάλου Μεξικανού επαναστάτη Εμιλιάνο Ζάπατα στις ΗΠΑ. Ο Παζ ήρθε σε πρώτη επαφή με τα γράμματα μέσω της βιβλιοθήκης του παππού του, παλιού φιλελεύθερου εκδότη και συγγραφέα. Φοίτησε σε ρωμαιοκαθολικό σχολείο και στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Σε ηλικία 19 ετών εκδίδει την πρώτη ποιητική του συλλογή “Ασημένιο Φεγγάρι”. Λίγα χρόνια μετά, το 1937, επισκέπτεται την Ισπανία, όπου στηρίζει τους δημοκρατικούς, εμπειρία που θα επεξεργασεία στη συλλογή “Κάτω από την καθαρή σκιά σου και άλλα ποιήματα”, που εκδόθηκε την ίδια χρονιά στη χώρα, καθιστώντας τον κάπως ευρύτερα γνωστό σε λογοτεχνικούς κύκλους της Ευρώπης. Πριν επιστρέψει στην πατρίδα του, επηρεάστηκε από το καλλιτεχνικό ρεύμα του υπερρεαλισμού, ερχόμενος σε επαφή με τον Αντρέ Μπρετόν.
Επιστρέφοντας στο Μεξικό ασχολήθηκε με τη λογοτεχνική κριτική και την ποίηση, αλλά το σημαντικότερο έργο της περιόδου, αλλά και το διασημότερο του Παζ γενικότερα, είναι “Ο λαβύρινθος της μοναξιάς”, ένα δοκίμιο στο οποίο αναλύει το χαρακτήρα, την ιστορία και τον πολιτισμό της πατρίδας του. Στο έργο περιγράφεται η σαγήνη των Μεξικανών από το θάνατο και τις εορταστικές τελετές, ο βαθύς φόβος μιας αιώνιας ήττας ή κατάκτησης, τα ίχνη του πολιτισμού των ιθαγενών στη σύγχρονη μεξικανική ταυτότητα, και η μείξη τους με την παλιά ισπανική και καθολική παράδοση, η γεμάτη εντάσεις συνάντηση με το δυτικό φιλελευθερισμός, δοσμένα μέσα από το πρίσμα ενός πατριωτικού λόγου, τότε ακόμα χρωματισμένου από την επίδραση των επαναστατικών ιδεών στο έργο του. Το 1945 είχε μπει στο διπλωματικό σώμα του Μεξικού, μετά από δυο χρόνια διαμονής στις ΗΠΑ. Το μακροβιότερο πόστο του ήταν στην Ινδία, εμπειρία που στιγμάτισε το ποιητικό του έργο, λόγω της επαφή του ίδιου με την ινδουιστική και βουδιστική σκέψη. Ο ώριμος καρπός της επαφής αυτής είναι η συλλογή του “Ανατολική πλαγιά” (1971), στην οποία επεξεργάζεται ποιητικά μύθους της ανατολικής Ινδίας. Στα ποιήματά του κυριαρχεί κυρίως η ικανότητα του ανθρώπου να ξεπερνάει την υπαρξιακή του μοναξιά χάρη στον έρωτα και την καλλιτεχνική δημιουργία.
Το 1968 παραιτήθηκε από τη θέση του λόγω της πολύνεκρης καταστολής των μεξικανικών αρχών σε βάρος διαμαρτυρόμενων φοιτητών την ίδια χρονιά στη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων στην Πόλη του Μεξικού. Με τον τρόπο αυτό, ο ίδιος, που ένα χρόνο νωρίτερα έγραφε πως “o μαρξισμός είναι η οπτική μας” και “η επανάσταση έχει χριστεί από το φως της ιδέας, είναι φιλοσοφία που έγινε δράση, διαυγής βία”, έγινε ίνδαλμα της ριζοσπαστικής νεολαίας της πατρίδας του και εκτός συνόρων. Σύντομα ωστόσο άρχισε να μετατοπίζεται σε συντηρητικότερες θέσεις. O ίδιος θεωρούσε σημείο καμπής την ανάγνωση του έργου “Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ”, του Αλεξάντρ Σολζενίτσυν το 1974, γράφοντας μετά από αυτό μια λογοτεχνική “δήλωση μετανοίας” για τις παλιότερες ιδέες του: “Τώρα το ξέρουμε, πως η λάμψη που έμοιαζε με μας σαν νέα αυγή, ήταν αυτή μιας ματοβαμμένης πυράς…τα λάθη μας σε αυτό το θέμα δεν ήταν απλά λάθη…ήταν μια αμαρτία με την αρχαία σημασία της λέξης, κάτι που επηρεάζει ολόκληρη την ύπαρξη…Αυτή η αμαρτία μας λέρωσε και μοιραία λέρωσε και τα γραπτά μας…Το λέω αυτό με λύπη και ταπεινότητα.”
Προσπαθώντας να “λυτρωθεί” από αυτή την αμαρτία, ο Παζ αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του στον αντικομμουνισμό, διακηρύσσοντας κατά τα λοιπά πως παρέμενε “αριστερός”. Το 1976 ίδρυσε το περιοδικό λογοτεχνικής και πολιτικής κριτικής με το συμβολικό τίτλο “Στροφή” (Vuelta), όπου φιλοξενούσε άρθρα κατά της ΕΣΣΔ, της Κίνας, αλλά και της Κούβας, του ίδιου αλλά και άλλων Ευρωπαίων και Λατινοαμερικανών ομοϊδεατών του, ενώ εξέδιδε μεταφράσεις Σοβιετικών αντιφρονούντων, περιλαμβανομένου του ίδιου του Σολζενίτσυν. Κατήγγειλε μεν τις στρατιωτικές χούντες της νοτίου Αμερικής, παράλληλα όμως έριχνε εξίσου μεγάλες ευθύνες στα αντάρτικα κινήματα της περιοχής , ενώ αντιτάχθηκε στην κυβέρνηση των Σαντινίστας στη Νικαράγουα. Αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του ’90, υπήρξε από τους θερμότερους υποστηρικτές των κυβερνητικών ενεργειών εναντίον του κινήματος των ζαπατίστας. Η απογοήτευση που σκόρπισε σε παλιούς του οπαδούς εκφράστηκε και με την καύση ομοιώματός τους έξω από την πρεσβεία των ΗΠΑ στο Μεξικό το 1984. Δεν είναι τυχαίο πάντως που έλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1990, ένα χρόνο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, γεγονός για το οποίο διοργάνωσε εκ μέρους του περιοδικού του διεθνή συνάντηση αντικομμουνιστών συγγραφέων απ’όλο τον κόσμο στη μεξικανική πρωτεύουσα, ανάμεσα τους κι ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Ο Οκτάβιο Παζ έφυγε από τη ζωή χτυπημένος από την επάρατο νόσο σαν σήμερα πριν 20 χρόνια, στις 19 Απρίλη 1998.
