Αθηνά Χατζηεσμέρ και Ηρώ Κωνσταντοπούλου: Η πρώτη και η τελευταία συνύπαρξη

Η πρώτη συνάντηση έγινε στον τόπο της οδύνης, στο Χαϊδάρι την τελευταία νύχτα της ζωής τους. Ημέρα Δευτέρα, 4 Σεπτέμβρη του 1944, βρέθηκαν συγκρατούμενες στο ολοσκέπαστο από σύγνεφο θλίψης «Μπλοκ 15».

 Στο ίδιο κελί των μελλοθανάτων μοιράστηκαν την ανάσα τους  και τη σκέψη «η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά». 

Η Αθηνά και η Ηρώ μαχήτριες της ΕΠΟΝ καταδικάστηκαν για την αντιστασιακή τους δράση ενώ αγωνίζονταν και αγωνιούσαν για την «τύχη» της Ελλάδας. Ο φασισμός ηττημένος μετρούσε μέρες και αντλούσε από το σκότος τη δύναμή του, για την εξόντωση όσων αγωνιστριών βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή.

 Με χαρακτηρισμούς όπως «εξαιρετικά επικίνδυνη» ή «ιδιαίτερη περίπτωση» οδηγήθηκαν στο απόσπασμα με ψηλά το κεφάλι..

 Οι Ναζί είχαν αποφασίσει να εκτελέσουν στην Καισαριανή, στις 5 Σεπτέμβρη, πενήντα πατριώτες, ως αντίποινα για τις εκτελέσεις  δωσίλογων των περιοχών Βύρωνα και Παγκρατίου. Κατά την μαρτυρία του κρατούμενου και γιατρού του στρατοπέδου Χαϊδαρίου, Αντώνη Φλούντζη οι 50 κρατούμενοι μεταφέρθηκαν από το Χαϊδάρι και εκτελέστηκαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής στις 5/9/1944, ως αντίποινα για το φόνο του δωσίλογου Αποστόλη Παπαγεωργίου από την ΟΠΛΑ. (1) 

Ανάμεσα στους πενήντα  ήταν οκτώ γυναίκες, μεταξύ αυτών η Αθηνά και η Ηρώ. 

Στο «Μπλοκ 15», η Ηρώ σύρθηκε από τον σκοτεινό δήμιο Γιόχαν που κάγχαζε για την επιμονή και το σθένος της δεκαεπτάχρονης Επονίτισσας. Εκείνη αποκαμωμένη από τα βασανιστήρια αλλά με ηθικό ακμαίο έλπιζε στην επικείμενη συντριβή τού φασισμού και την επιστροφή στο σπίτι της. Στην τραγική πραγματικότητα την επανέφερε  «μια κοπέλλα από την Αττάλεια» που την κλείσανε μαζί της στο ίδιο κελί. Η Αθηνά,  μεγαλύτερη στην ηλικία και πιο έμπειρη στην πολιτική ζωή κατάλαβε τί θα συνέβαινε και τής είπε: «Το πρωί θα μας τουφεκίσουν!»  (2)

Αχάραγα, σπρώχτηκαν στο καμιόνι μεταφοράς μαζί με άλλους 48 πατριώτες για το Θυσιαστήριο της Λευτεριάς. Η λαϊκή αιματοβαμμένη γειτονιά στο θόρυβο των μηχανοκίνητων θρηνούσε από πριν για το αξημέρωτο ξημέρωμα των αγωνιστών εκείνης της αποφράδας Τρίτης. Στην πρώτη πεντάδα που στήθηκε στον τοίχο της Καισαριανής ήταν η Αθηνά, η Ηρώ, ένας εικοσάχρονος φοιτητής και δύο μεσόκοποι άνδρες που αγέρωχοι κοίταζαν κατάματα τις κάνες των όπλων : «Οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να τους εκτελέσουν κατά πεντάδες. Λοιπόν έβγαλαν από τον σωρό τους πέντε πρώτους. Ήταν τα δυο κορίτσια, η Ηρώ και η άλλη, ένας φοιτητής και δυο μεσόκοποι. Γρήγορα γρήγορα τους έβαλαν να γονατίσουν. Οι άλλοι σαράντα πέντε, που έστεκαν εκεί δίπλα, εξακολουθούσανε να τραγουδούνε- αν μπορούσε να λεχθή τραγούδι εκείνο το σπαρακτικό μοιρολόι.»(3)

Με την πρώτη ομοβροντία η συνοικία ρίγησε σύγκορμη. Πουλιά φτερούγισαν και πέταξαν λεύτερα στον ουρανό. Ανά πεντάδες φτερούγισαν  οι πενήντα, αγωνίστριες και αγωνιστές  γνωστών και αγνώστων στοιχείων.

Σώμα και αίμα του σταυρωμένου λαού το τίμημα για την ελευθερία της πατρίδας που κοντοζύγωνε. Οι στίχοι της Ηρώς στο κελί της, λίγες μέρες πριν την εκτέλεση ήταν προφητικοί: 

« Υπομονή κι υπομονή

Καρτέρει και καρτέρει

Και τούτος ο Σεπτέμβριος

Τη Λευτεριά θα φέρει.»

Η συνέχεια του δράματος «παίχτηκε» στα Άσπρα Χώματα της Νίκαιας στο Γ΄ Κοιμητήριο, που δέχτηκε βιαστικά τις σωρούς των 50 ηρώων της Λαϊκής Αντίστασης. Σήμερα, στο χώρο αυτό υπάρχει  περιφραγμένος τάφος σαν όμορφος κήπος  που φέρει λιτό σταυρό με την επιγραφή ‘’Θύματα Κατοχής 41-44’’. Στο σημείο αυτό και στον περιβάλλοντα χώρο τάφηκαν οι πενήντα εκτελεσθέντες της 5-9-1944.

Ενθάδε κείται και η Ταυριώτισσα ΕΠΟΝίτισσα Αθηνά (1924-1944), με προσφυγική καταγωγή από τη Μικρά Ασία.(4)  Πέραν αυτού υπάρχει και ο οικογενειακός τάφος για την Ηρώ (1927-1944) που παραμένει εσαεί «τιμής ένεκεν» από τον Δήμο Αθηναίων (Ιστορικό Αρχείο Γ΄ Νεκροταφείου Δήμου Αθηναίων). Λίγες εβδομάδες μετά την ταφή ήρθε και η Ανάσταση. Τα γερμανικά στρατεύματα αποχώρησαν από την Αθήνα (12-10-1944) και οι δωσίλογοι κρύφτηκαν στα λαγούμια τους. Πέρασαν χρόνια διαρκούς πάλης για να αναγνωριστεί και να τιμηθεί όπως άρμοζε η Εθνική Αντίσταση. Στο πλαίσιο αυτό, τα ονόματα των δυο ηρωίδων δόθηκαν σε οδούς, πλατείες και σχολεία. (5)

 Για την εκπαιδευτική κοινότητα αποτελεί ιδιαίτερη τιμή αλλά και ευθύνη η  καλλιέργεια του Πνεύματος και της Αντίστασης, την εποχή της αδιαφορίας και της εκποίησης, που ο φασισμός σηκώνει κεφάλι και αλλάζει πρόσωπα.. Τα σχολεία που φέρουν τα ονόματα της Αθηνάς και της Ηρώς έχουν ιστορικό χρέος να είναι στην πρώτη γραμμή της μάχης για την υπεράσπιση τής αλληλεγγύης, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ελευθερίας,  ενάντια σε κάθε μορφή εξάρτησης και υποταγής.

Σήμερα, στο Μουσείο της  ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης στην Καισαριανή, η Αθηνά Χατζηεσμέρ και η Ηρώ Κωνσταντοπούλου ξανασυναντήθηκαν και συνυπάρχουν, 81 χρόνια μετά το «Μπλοκ 15».  Στο ηλιόλουστο σαλόνι του Μουσείου, στον ίδιο καλαίσθητο χώρο οι δύο ΕΠΟΝίτισσες  κάθονται αντικριστά  και διαλέγονται για την αξία της Αντίστασης στον φασισμό, δικαιωμένες  από την Ιστορία.

Στην εποχή της «ξηρασίας» που στερέψαμε από αξίες, ιδανικά και οράματα για την αλλαγή του κόσμου, χαμένοι στον κυκεώνα των μεταμοντέρνων αφηγήσεων, το σαλόνι της Αντίστασης διηγείται αληθινές ιστορίες αλλοτινών εποχών, τότε που η Ζωή περιφρονούσε τον θάνατο. 

Το πρωΐ

Στις 5

Ο ξηρός

Μεταλλικός ήχος

Ύστερα από τα φορτωμένα καμιόνια.

Που θρυμματίζουνε τις πόρτες του ύπνου.

Και το τελευταίο «αντίο» της παραμονής

Και οι τελευταίοι βηματισμοί στις υγρές πλάκες

Και το τελευταίο σου γράμμα

Στο παιδικό τετράδιο της αριθμητικής

Σαν του μικρού παραθυριού το δίχτυ

Που τεμαχίζει με κάθετες μαύρες γραμμές

Του πρωινού χαρούμενου ήλιου την παρέλαση.

     Μανόλης Αναγνωστάκης , «Το πρωΐ» από τη συλλογή Το Περιθώριο`68-`69.

Ξημέρωνε 5 Σεπτέμβρη 2025… 

                                        Παραπομπές-Σημειώσεις

1. Αντώνης Φλούντζης, Χαϊδάρι: Κάστρο και Βωμός της Εθνικής Αντίστασης, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1986,σελ.410-415 και 705-721. Επίσης, ιστοσελίδα Δήμου Καισαριανής βλ. Εθνική Αντίσταση, όπου περιγράφονται τα γεγονότα της 5ης  Σεπτέμβρη 1944: « Οι κατακτητές συνεχίζουν τις εκτελέσεις. Στις 5 Σεπτέμβρη 1944 από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου 50 αγωνιστές (κυρίως Βυρωνιώτες και Παγκρατιώτες) οδηγούνται στον τοίχο της Καισαριανής σε αντίποινα για την εκτέλεση από την ΟΠΛΑ του δωσίλογου Αποστόλη Παπαγεωργίου». 

 Για τον Απόστολο Παπαγεωργίου, Συνταγματάρχη, ιδρυτικό μέλος του ΕΔΕΣ και στη συνέχεια συνεργάτη των Γερμανών όπου στην Κατοχή διορίστηκε αρχηγός του Πυροσβεστικού Σώματος, βλέπε ιστοσελίδα Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας, Ηγεσία, Διατελέσαντες Αρχηγοί Π.Σ που προέρχονταν από έτερα Σώματα και Υπηρεσίες, όπου αναφέρονται τα εξής: « Διορίστηκε Αρχηγός του Πυροσβεστικού Σώματος με το, από 18-12-1942, Διάταγμα του Προέδρου της Κυβερνήσεως, που δημοσιεύτηκε στο 258 Φ.Ε.Κ. (τεύχος Γ΄) της 29-12-1942 και ανέλαβε τα καθήκοντά του από τις 16-01-1943. Από την πρώτη στιγμή επεσήμανε τις αδυναμίες του Σώματος και με προσωπικές ενέργειες πέτυχε την ψήφιση δύο βασικών Νόμων, των 340 και 376 του 1943, που επέλυσαν χρονίζοντα προβλήματα του Πυροσβεστικού Σώματος. Απαλλάχθηκε των καθηκόντων του στις 23-10-1943, κατόπιν αιτήσεώς του, που έγινε αποδεκτή.» !

2. Σύμφωνα με το αρχείο της οικογένειας της Αθηνάς Χατζηεσμέρ (πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης, έγγραφα, φωτογραφίες κ. ά) όπως και την προφορική μαρτυρία (από συνεντεύξεις)  της  Α. Γλαρέντζου (ανιψιάς της Αθηνάς Χατζηεσμέρ), ο τόπος καταγωγής της Αθηνάς ήταν η Αττάλεια της Μ. Ασίας και την τελευταία νύχτα πριν την εκτέλεση μεταφέρθηκε στο Χαϊδάρι από τις φυλακές «Χατζηκώστα».Για την παραμονή των πενήντα αγωνιστών στο Χαϊδάρι πριν την εκτέλεση στην Καισαριανή βλ. Δημ. Γατόπουλος, Ιστορία της Κατοχής, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1980,σελ.469-470 και Κούλα Ξηραδάκη, Κατοχικά, εκδ. Κουκκίδα, Αθήνα 2012,σελ.93 με αναφορά στην Ηρώ Κωνσταντοπούλου(17 ετών) και την Χατζηεσθήρ Αθηνά (16 ετών). Η αναφορά στο επώνυμο και την ηλικία της Αθηνάς Χατζηεσμέρ δεν είναι ορθή, με βάση τα επίσημα σχετικά έγγραφα όπως, η ληξιαρχική πράξη θανάτου,  αντίγραφο της οποίας υπάρχει και στο Μουσείο ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης στην Καισαριανή.

3. Γιώργου Ρούσσου, εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 19-7-1945, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» και «ΤΑ ΝΕΑ», ιστοσελίδα Δήμος Αθηναίων, Culture is Athens.Στο παρόν άρθρο υποστηρίζεται ότι οι εκφράσεις του δημοσιογράφου «η κοπέλλα από την Αττάλεια» καθώς και «η Ηρώ και η άλλη» αναφέρονται στο πρόσωπο της Αθηνάς Χατζηεσμέρ που καταγόταν από την Αττάλεια και εκτελέστηκε στην πρώτη πεντάδα.

4.Για τη ζωή και τη δράση της Αθηνάς Χατζηεσμέρ ή Εσμερίδου βλ. Δημήτρη Σούτου, Η συμβολή των Ταυριωτών στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα 1940-1945, Ταύρος 1993, σελ.128-131. Το βιβλίο αυτό αποτελεί την πρώτη συστηματική καταγραφή προφορικών μαρτυριών για την αντιστασιακή Αθηνούλα του Ταύρου. Ωστόσο, αναφέρονται μη ορθά, η ηλικία της (ετών 17) και η ημερομηνία εκτέλεσης (2/10/1944),ενδεχομένως από λάθη μνήμης των πληροφορητών της εποχής. Η μυθοπλασία που δημιουργείται γύρω από τη δράση μιάς ηρωίδας οδηγεί ορισμένες φορές σε ανακρίβειες των ιστορικών στοιχείων. Στο πλαίσιο αυτό εμφανίζεται η Αθηνά Χατζηεσμέρ ως 17χρονη όπως και η Ηρώ Κωνσταντοπούλου, ακόμα και στην επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Καισαριανής για την Εθνική Αντίσταση ενώ εξακολουθεί να παραθεωρείται η πραγματική ηλικία της  που αποδεικνύεται από τα επίσημα σχετικά έγγραφα.

5. Ενδεικτικά αναφέρονται τα σχολεία που φέρουν το όνομα Ηρώ Κωνσταντοπούλου: 1ο Δημοτικό Σχολείο Σπάρτης, 20ο Δημοτικό Σχολείο Ηλιούπολης και 2ο Γενικό Λύκειο Ηλιούπολης (ομόφωνη απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου Ηλιούπολης 166/2021) καθώς και το 2ο Γυμνάσιο Ταύρου που φέρει το όνομα Αθηνά Χατζηεσμέρ (ΦΕΚ 1264/11-4-2012).

                                                                                    Ανδριανή Στράνη