Η Κομιντέρν (Κομμουνιστική Διεθνης) μέσα από τα ιστορικά ντοκουμέντα – Μέρος 7ο

Η Γιουγκοσλαβία και η Κορέα

Όπως αναφέρθηκε περιληπτικά παραπάνω με ορισμένα παραδείγματα, ο Στάλιν πρωτοστάτησε στη διαπάλη κόντρα στις παρεκκλίσεις που εκδήλωσε το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Οι αναφορές αυτές σε μεγάλο βαθμό ήταν στα λόγια, υπό το πρίσμα, ότι αυτές οι περιπτώσεις δεν περιγράφουν κάποιο πρακτικό μέτρο και είναι πιο θεωρητικού επιπέδου. Όμως ο Στάλιν πρωτοστάτησε και στα έργα.

Γιουγκοσλαβία: Τα γεγονότα που οδήγησαν στην ρήξη Τίτο-Στάλιν είναι πολλά και διάφορα, αλλά η ουσία βρίσκεται στην αντίληψη των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών για το σοσιαλισμό. Η επιστολή του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης της 4ης Μάη 1948 έλεγε: “Δεν είναι τυχαίο ότι οι ηγέτες του ΚΚΓ αποφεύγουν να απαντήσουν στο ερώτημα της ταξικής πάλης και της αναχαίτισης των καπιταλιστικών στοιχείων στην ύπαιθρο….το κόμμα δεν κινητοποιεί τις δυνάμεις του σε μία προσπάθεια να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες….της Γιουγκοσλαβία που δεν υπάρχει εθνικοποίηση της γης, που υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία στη γη και γη πωλείται και αγοράζεται, που σημαντικά κομμάτια γης είναι συγκεντρωμένα στα χέρια κουλάκων, που χρησιμοποιείται η μισθωτή εργασία”113. Η ρήξη ήρθε και επίσημα το 1948 όταν η Κομινφόρμ απέβαλε τους Γιουγκοσλάβους κομμουνιστές, κρίνοντας ότι “η ηγεσία του κομμουνιστικού κόμματος Γιουγκοσλαβίας έχει ακολουθήσει μία λανθασμένη γραμμή όσον αφορά τα βασικά ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, μία γραμμή που υποδεικνύει παρέκκλιση από το Μαρξισμό-Λενινισμό”114. Λίγα χρόνια μετά ο Στάλιν έγραψε το έργο του “οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ” που ανέλυε τις νομοτέλειες της σοσιαλιστικής οικονομίας σε μία φάση εσωκομματικής πάλης, ενάντια στην οπορτουνιστική παρέκκλισή που εκδηλώνονταν στην ΕΣΣΔ και το μπολσεβίκικο κόμμα.

Κορέα: Την άνοιξη του 1949 ο Στάλιν είχε μία συνομιλία με τον Βορεοκορεάτη Κιμ Ιλ Σουνγκ σε σχέση με την κατάσταση της Βόρεια Κορέας, που μετά τον πόλεμο είχε συγκροτηθεί σε Λαϊκή Δημοκρατία. Όταν Βορεοκορεάτης ηγέτης είπε ότι οι Νοτιοκορεάτες προκαλούν διαρκώς προβλήματα, παραβιάζοντας τα σύνορα και προκαλώντας μικρές συγκρούσεις, ο Στάλιν απάντησε πως αν χρειάζονταν όπλα θα τους τα έδινε, προκειμένου να τους αντιμετωπίσει115. Στην πράξη λίγους μήνες πιο μετά (Δεκέμβρης 1949) έφτασαν στην Βόρεια Κορέα Σοβιετικοί στρατιωτικοί σύμβουλοι. Από αυτή την πράξη και μόνο φαίνεται ότι ο Στάλιν πήγαινε κόντρα στις αντιλήψεις της εποχής για την ειρηνική συνύπαρξη σοσιαλισμού-καπιταλισμού (αναφορά παρακάτω).

Προς την αποσταλινοποίηση

Τα τελευταία χρόνια του ο Στάλιν, τα πέρασε δίνοντας σκληρή εσωκομματική πάλη με τα στοιχεία του μπολσεβίκικου κόμματος που παρέκκλιναν οπορτουνιστικά, με επίκεντρο τα ζητήματα γύρω από την σοσιαλιστική οικονομία. Η διαπάλη “αντι-αγοραίων και αγοραίων” εκδηλώνονταν γύρω από επί μέρους θέματα της σοσιαλιστικής οικονομίας, αλλά η αιτία βρίσκονταν στο γεγονός ότι με τις θέσεις τους οι αγοραίοι χαλάρωναν τις σοσιαλιστικές-κομμουνιστικές οικονομικές νομοτέλειες, αξιοποιώντας στοιχεία των νομοτελειών της καπιταλιστικής οικονομίας. Από την άλλη οι αντι-αγοραίοι με τις θέσεις τους ενίσχυαν τις σοσιαλιστικές-κομμουνιστικές οικονομικές νομοτέλειες της σοσιαλιστικής οικονομίας. Ο Στάλιν ο οποίος συγκαταλέγονταν ανάμεσα στους αντι-αγοραίους, προσπαθώντας να εξηγήσει αυτές τις νομοτέλειες τόσο στην ΕΣΣΔ, όσο και στις Λαϊκές Δημοκρατίες, έγραψε στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το έργο του “οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ”. Όμως επειδή ο Στάλιν ήξερε ότι για να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός χρειάζονταν πρώτα η κατάκτηση της εξουσίας, στο έργο του έθετε το θέμα ως εξής (για τα παρακάτω 116):

1. 1.Έκανε κριτική σε όσους θεωρούσαν ότι η θέση του Λένιν για το αναπόφευκτο των ιμπεριαλιστικών πολέμων πλέον δεν ίσχυε, λέγοντας ότι κάτι τέτοιο ήταν λάθος.

2. 2. Κατανοούσε ότι το παγκόσμιο κίνημα την εποχή εκείνη δεν πάλευε για το σοσιαλισμό αλλά για την διαφύλαξη της ειρήνης, ότι υπό προϋποθέσεις θα μπορούσε να μετατρέψει το δημοκρατικό αγώνα σε πάλη για την εξουσία, ότι θα ήταν θετικό να αποτρέψει έναν ιμπεριαλιστικό πόλεμο και έτσι υπενθύμιζε ότι για να καταργηθεί το αναπόφευκτο των ιμπεριαλιστικών πολέμων θα έπρεπε να τσακιστεί ο ιμπεριαλισμός.

Ουσιαστικά αυτό που έλεγε ήταν να ακολουθηθεί η πείρα των Μπολσεβίκων την περίοδο του Α’ παγκοσμίου πολέμου.

Μία ακόμη αναφορά στην εμπειρία των Μπολσεβίκων έκανε στον λόγο του, τον Οκτώβρη του 1952 στο δέκατο- ένατο συνέδριο του Σοβιετικού κόμματος. Στον λόγο του προς τις ξένες αντιπροσωπίες των αδελφών κομμάτων, είπε ότι η πάλη τους για την κατάκτηση της εξουσίας είναι πιο εύκολη από αυτή των Μπολσεβίκων, γιατί μπορούν να διδαχθούν από την εμπειρία τους117. Ο Στάλιν όπως φαίνεται και από τα λόγια του, έμεινε πιστός στην επαναστατική θεωρία και πράξη μέχρι τον θάνατο του, που ήρθε λίγους μήνες μετά το συνέδριο, στις 5 Μαρτίου του 1953.

Ο σύντροφος Στάλιν ήταν ένας σύγχρονος Σπάρτακος. Όπως ο Σπάρτακος στην εποχή του τσάκισε του εκμεταλλευτές του για να απελευθερώσει τους εκμεταλλευόμενους, έτσι και ο Στάλιν τσάκισε την αντίδραση για να απελευθερώσει τους λαούς. Οι συμβιβασμοί που αναφέρθηκαν παραπάνω σε καμιά περίπτωση δεν κρίνουν την πορεία του αρνητικά. Άλλωστε ακόμη και ο ίδιος ο Λένιν έκανε συμβιβασμούς (όπως παραδέχεται στο τρίτο συνέδριο, λανθασμένα σε ορισμένα ζητήματα κράτησε αρνητική στάση απέναντι στην αριστερή πτέρυγα και θετική απέναντι στην δεξιά πτέρυγα, στάση την οποία μετά άλλαξε σωστά κάνοντας το αντίθετο)118.

Μετά το θάνατο του Στάλιν στο Σοβιετικό κόμμα επικράτησε ο οπορτουνισμός. Την περίοδο 1956-1957 ο Χρουστσόφ έλεγε: “η μετάβαση από την αστική κοινωνία στα κομμουνιστικά καθεστώτα μπορεί να είναι ειρηνική, χωρίς εμφυλίους πολέμους, ίσως και με την αξιοποίηση κλασικών κοινοβουλευτικών μέσων….ο πόλεμος ανάμεσα σε χώρες με διαφορετικά συστήματα δεν είναι αναπόφευκτος”119. Αρχικά ας σημειωθεί ότι η ειρήνη γενικά είναι κάτι καλό, όμως είναι κακό να θεωρείται δεδομένη. Αυτές οι ιδέες της ειρηνικής συνύπαρξης πήγαιναν κόντρα στο Μαρξισμό-Λενινισμό, ανοίγοντας το δρόμο για την αντεπανάσταση. Η πίστη στο ειρηνικό-κοινοβουλευτικό πέρασμα στον σοσιαλισμό-κομμουνισμό δεν ήταν μονάχα ένα θεωρητικό λάθος, αλλά μία αντίληψη που στο παρελθόν είχε αποτύχει οικτρά. Μάλιστα η επικράτηση αυτών των ιδεών σε συνδυασμό με την επικράτηση των οικονομικών ιδεών των αγοραίων, οδήγησαν σταδιακά στις αντεπαναστατικές ανατροπές των χωρών του “ανατολικού μπλόκ”. Παρόμοιες ιδέες επικράτησαν και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, οι οποίες αναπτύχθηκαν ραγδαία μετά τη διάλυση της Κομινφόρμ το 1956.

Τέλος όσον αφορά τα παραπάνω αξίζει μία αναφορά στους Λένιν και Στάλιν. Από τη μία όταν ο Στάλιν αναφερόταν στην ειρηνική συνύπαρξη, αναφερόταν στη διατήρηση ειρηνικών σχέσεων με τα αστικά κράτη, μέχρι τις επαναστάσεις των λαών τους 120. Από την άλλη ο Λένιν έλεγε: “μία σειρά συγκρούσεις μεταξύ της Σοβιετικής δημοκρατίας και των αστικών κρατών θα είναι αναπόφευκτες” 121. Οι Λένιν και Στάλιν δηλαδή επιδίωκαν την ειρήνη, γνωρίζοντας όμως ότι μέχρι να νικηθεί το σύστημα που σκοτώνει την ειρήνη, η ύπαρξη της δεν θα ήταν δεδομένη.

Εν τέλει πέρα από τις λανθασμένες απόψεις της ειρηνικής συνύπαρξης και των αγοραίων που επικράτησαν στην ΕΣΣΔ και τις Λαϊκές Δημοκρατίες με ευθύνη του Χρουστσόφ γεννήθηκε και η ιδέα της αποσταλινοποίηση. Το 1956 στο εικοστό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης εκφώνησε ένα λόγο με τον οποίο έκανε δριμύτατη επίθεση στο Στάλιν και την πορεία της ΕΣΣΔ την περίοδο που την καθοδηγούσε. Μάλιστα στο λόγο του εναντίον του Στάλιν πρόσθεσε άδικες κατηγορίες οι οποίες ήταν εκτός τόπου και χρόνου. Η επίθεση αυτή είχε ως σκοπό να σφραγίσει την επικράτηση των παραπάνω οπορτουνιστικών ιδεών ενάντια στην επαναστατική θεωρία και δράση, οι οποίες αγκαλιάστηκαν και από τους μελλοντικούς ηγέτες του κομμουνιστικού κινήματος με ελάχιστες εξαιρέσεις. Οι συνέπειες της αποσταλινοποίησης είναι πλέον ορατές τόσο από τις αντεπαναστατικές ανατροπές, όσο και από την πορεία που ακολούθησε το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, οδηγώντας το στην του σημερινή κρίση.

Συμπεράσματα

Αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι όσον αφορά την στρατηγική και την τακτική του κομμουνιστικού κινήματος στο σήμερα νομίζω ότι είναι τα εξής:

Στρατηγική: “Στην καπιταλιστική κοινωνία, όταν η ταξική πάλη, που βρίσκεται στη βάση της κοινωνίας αυτής, οξύνεται κάπως σοβαρά, δεν μπορεί να υπάρξει τίποτε το ενδιάμεσο, παρά τούτο μόνο είτε δικτατορία της αστικής τάξης, είτε είτε δικτατορία του προλεταριάτου. Κάθε ονειροπόλημα για κάποια τρίτη λύση είναι αντιδραστικό θρηνολόγημα μικροαστού”122. Σήμερα λοιπόν δεν μπορούμε να μιλάμε για τίποτε άλλο πέρα από το επαναστατικό πέρασμα στον σοσιαλισμό. Αυτό γιατί από τη μία την περίοδο των αντεπαναστατικών ανατροπών του “ανατολικού μπλοκ” ολοκληρώθηκαν και τα τελευταία αστικοδημοκρατικά καθήκοντα. Από εκείνη τη στιγμή και τα τελευταία καθυστερημένα κράτη πέρασαν στο ιμπεριαλιστικό τους στάδιο, ανοίγοντας το δρόμο για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό τους. Και από την άλλη γιατί ο μετασχηματισμός μπορεί να γίνει μονάχα με το επαναστατικό τσάκισμα του αστικού μηχανισμού. Οποιοδήποτε ονειροπόλημα για τρίτη λύση πλέον δεν είναι μονάχα αντιδραστικό θρηνολόγημα μικροαστού, αλλά και αντεπαναστατικό ονειροπόλημα, το οποίο έχει ανατρέψει η ίδια η ζωή και ιστορία. Γιατί ουτοπική δεν είναι η επανάσταση, αλλά οι άλλοι δρόμοι, μέσα από τα πλαίσια ενός μηχανισμού που υπάρχει ενάντια στην επανάσταση.

Τακτική: “Το καθήκον των κομμουνιστικών κομμάτων είναι, συνεχίζοντας και στο μέλλον την οργάνωση του ενιαίου μετώπου των εργατών, να καταβάλλουν όλες τις δυνάμεις για να μετατρέψουν τις επιθέσεις των κεφαλαιοκρατών σε αντεπίθεση της εργατικής τάξης, σε επαναστατική επίθεση της εργατικής τάξης, σε αγώνα της εργατικής τάξης για την εγκαθίδρυση της διχτατορίας του προλεταριάτου και την εξάλειψη του καπιταλισμού”123.

Σήμερα άρα η προετοιμασία της επανάστασης δεν μπορεί να είναι άλλη πέρα από την οργάνωση της εργατικής τάξης και των συμμάχων της από τα κάτω. Οργάνωση για την άμυνα της εργατικής τάξης όσο ζει ο καπιταλισμός και για την εκπαίδευση της, ώστε σε επαναστατικές συνθήκες να είναι έτοιμη να τσακίσει την αστική διχτατορία. Οργάνωση σαν τάξη από τα κάτω μέσα από τα όργανα πάλης της και σε συμμαχία με τα άλλα λαϊκά στρώματα που έχουν κοινά συμφέροντα. Μέτωπο του λαού δηλαδή με εμπροσθοφυλακή την εργατική τάξη και το κομμουνιστικό κόμμα να το καθοδηγεί μέσω των πρωτοπόρων τμημάτων της. Μονάχα αυτή η στρατηγική και τακτική μπορεί να οδηγήσει στην απελευθέρωση της εργατικής τάξης.

Με βάση τα παραπάνω ντοκουμέντα μπορούμε να πούμε ότι η Κομιντέρν ακολούθησε ένα δρόμο ο οποίος είχε αρκετά σκαμπανεβάσματα. Η Κομιντέρν μπορεί να γεννήθηκε μέσα από την επανάσταση του 1917 και 1918, αλλά η στελέχωση της έγινε από δυνάμεις, οι οποίες δεν είχαν ίδια αφετηρία. Πολλά από τα τμήματα της είχαν διαπάλη μέσα στους ίδιους τους του κόλπους, διαγράφοντας μία πορεία γεμάτη αντιφάσεις. Η αλλαγή και οι στροφές δηλαδή των συνεδρίων της δεν ήταν κάτι το οποίο βρίσκονταν στον αέρα.

Τα πρώτα δύο συνέδρια τα οποία πραγματοποιήθηκαν σε μία περίοδο επιτυχημένων επαναστάσεων και υψηλής ανόδου της ταξικής πάλης, ήταν λογικό να υιοθετήσουν χωρίς καμιά αμφιβολία την πείρα των μπολσεβίκων και των Σπαρτακιστών. Στην πορεία όμως η οπορτουνιστική παρέκκλιση που έκανε δειλές εκδηλώσεις στο τρίτο συνέδριο και επικράτησε στο τέταρτο συνέδριο, δεν ήταν άσχετη από τις διεθνείς εξελίξεις που είχαν σαν κύριο στοιχείο την υποχώρηση της ταξικής πάλης και την ήττα των επαναστάσεων. Στο πέμπτο συνέδριο έπειτα πάλι από έντονη διαπάλη επικράτησε η επαναστατική γραμμή στην Κομιντέρν, η οποία είχε άμεση σχέση με την αποτυχία των αποφάσεων του τετάρτου συνεδρίου. Στο έκτο συνέδριο κορυφώθηκε η επικράτηση της επαναστατικής γραμμής που κατάφερε μάλιστα να οδηγήσει στην δημιουργία προγράμματος. Η ήττα όμως -όπως εκτιμήθηκε- οδήγησε σε εκ’ νέου διαπάλη και σε αναβίωση παλιών και ξεπερασμένων θέσεων. Τέλος η στασιμότητα των αποφάσεων του εβδόμου συνεδρίου οδήγησε στην στροφή πριν από τον πόλεμο, η οποία όμως σε γενικές γραμμές δεν εφαρμόστηκε.

Όμως για να μην υπάρξει κάποια σύγχυση ας ξεκαθαριστεί το εξής. Τα παραπάνω δεν υπονοούν ότι ο οπορτουνισμός είναι ανίκητος. Αντιθέτως δείχνουν ότι όσες φορές εκδηλώθηκε έκανε ζημιά, αλλά εν’ τέλει ηττήθηκε (πχ στην Γερμανία παρά τις αποφάσεις την περίοδο 1922-1923 το κόμμα συνήλθε και έγινε ένα από τα πιο μάχιμα τμήματα της Κομιντέρν). Τα παραπάνω υπονοούν ότι η πάλη ενάντια στον οπορτουνισμό πρέπει να είναι διαρκής και αδυσώπητη. Ένα κομμουνιστικό κόμμα πρέπει να εξασφαλίζει πέρα από μεγάλο αριθμό μελών εργατικής καταγωγής (που άρα δεν έχουν την υλική βάση του οπορτουνισμού) και ιδεολογικοπολιτική ενότητα.

Η ιστορία της Κομιντέρν παρά τα λάθη και τις αντιφάσεις της είναι πολύ σημαντική για το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Μπορεί να διδάξει και να εξάγει πολύτιμα συμπεράσματα για το σήμερα. Θα ήταν όμως λάθος να υιοθετείται η πολιτική της. Το λάθος οφείλεται στο γεγονός ότι αυτή η πολιτική διαμορφώθηκε σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο και υπό κάποιες ιστορικές συνθήκες, Θα ήταν λάθος σήμερα λ.χ. στην Ελλάδα να υιοθετήσουμε τις απόψεις του έκτου συνεδρίου. Η χώρα μας σήμερα όχι μόνο έχει λύσει το αγροτικό της ζήτημα και έχει υλοποιήσει τα αστικοδημοκρατικά της καθήκοντα, τσακίζοντας κάθε φεουδαρχικό κατάλοιπο, αλλά μάλιστα έχει περάσει και στο ιμπεριαλιστικό της στάδιο (άσχετα από την θέση της στο παγκόσμιο επίπεδο). Όμως δεν είναι λάθος να υιοθετούμε τις αρχές του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό και του Στάλιν για το μέτωπο γιατί έτσι μπορούμε να οργανώσουμε την πάλη του σήμερα. Σήμερα στην Ελλάδα μπορεί να μην υπάρχουν τσιφλικάδες, αλλά οι αγρότες καταπιέζονται από την ΚΑΠ (Κοινή Αγροτική Πολιτική) της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Ένωση). Με τις αρχές τους λοιπόν μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα, ότι στην οικονομικά εξαρτημένη στην ΕΕ, Ελλάδα (στα πλαίσια των ιμπεριαλιστικών αλληλεξαρτήσεων), πρέπει να οργανωθεί από τα κάτω ένα μέτωπο του λαού, για την αντι-ιμπεριαλιστική και αντι-καπιταλιστική πάλη ενάντια στην ΕΕ, με την προοπτική του σοσιαλισμού-κομμουνισμού.

Εδώ επίσης πρέπει να πούμε ότι η αναφορά στα πρόσωπα των Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν-Στάλιν δεν έχει χαρακτήρα προσωπολατρίας ή θρησκευτικής ευλάβειας. Οι κομμουνιστές πιστοί στον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό σεβόμαστε αυτές τις προσωπικότητες, καθώς είναι γεγονός, ότι στην πορεία της ιστορίας, ήταν αυτοί οι οποίοι έδωσαν στο κομμουνιστικό κίνημα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει. Το θεωρητικό τους έργο επιβεβαιώθηκε στην πράξη και έγινε εργαλείο επαναστατικής σκέψης. Σήμερα είναι καθοριστικής σημασίας η αναγνώριση της θετικής συνεισφοράς του Στάλιν στην ιστορία, στην προσπάθεια για την ανασύνταξη του διεθνούς επαναστατικού κομμουνιστικού κινήματος. Τα λόγια και τα έργα του δικαιώθηκαν από την ίδια τη ζωή. Τα γραπτά για τις νομοτέλειες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης τα επαλήθευσε η ίδια η ανατροπή της ΕΣΣΔ και εμπλούτισαν την πολιτική οικονομία, ενώ τα άλλα γραπτά του, μολονότι σε μεγάλο βαθμό δεν είναι καθαρά θεωρητικά (αν και υπάρχουν και τέτοια όπως το “ζητήματα Λενινισμού”), σήμερα θεωρητικοποιούνται και γίνονται καθοδηγητής για το διεθνές επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα. Το πρόσωπο άρα του Στάλιν είναι σήμερα ο όρος για την ανασύνταξη καθώς συνοψίζει την επαναστατική υπεράσπιση των Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν από τον αντεπαναστατικό αναθεωρητισμό. Θα ήταν όμως λάθος να μιλάμε για Σταλινισμό, έναν όρο που και ο ίδιος ο Στάλιν δεν δεχόταν124. Με τη ζωή και το έργο του εμπλούτισε τον Λένιν (πχ γύρω από την σοσιαλιστική οικοδόμηση), αποκτώντας επάξια μία θέση ανάμεσα στους θεωρητικούς μας ως συστατικό μέρος του Λενινισμού.

Ζήτω ο Μαρξισμός-Λενινισμός (Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν-Στάλιν) και ο προλεταριακός διεθνισμός.

Αντί επιλόγου

“Κουράγιο παιδιά και κερδίζουμε….ποτέ δεν είχε άντρας η γυναίκα μεγαλύτερο σκοπό, ποτέ ένας σκοπός δεν υπηρετήθηκε σε τόσο μεγάλο βαθμό”125.

Ένα από τα βιβλία στο οποίο βασίστηκα και για το οποίο υπάρχουν αρκετές παραπομπές για τα ντοκουμέντα της Κομιντέρν είναι διαθέσιμο online στα Αγγλικά, το The Communist International 1919-1943 του Jane Degras:

Volume I:https://www.marxists.org/history/international/comintern/documents/volume1-1919-1922.pdf.

Volume II:https://www.marxists.org/history/international/comintern/documents/volume2-1923-1928.pdf.

Volume III:https://www.marxists.org/history/international/comintern/documents/volume3-1929-1943.pdf.

Στάθης Παπαδόπουλος

Σημειώσεις

113 The Soviet-Yugoslav dispute (σ. 42), εκδ. Royal Institute of International Affairs.

114 The Soviet-Yugoslav dispute (σ. 61-62), εκδ. Royal Institute of International Affairs.

115 Uncertain partners (σ. 135), εκδ. Stanford University Press.

116 Ι.Β. Στάλιν: Άπαντα τόμος 16 (σ. 329-331), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

117 Ι.Β. Στάλιν: Άπαντα τόμος 16 (σ. 408-409), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

118 Β.Ι. Λένιν: Άπαντα τόμος 44 (σ. 419-423), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

119 The rise of the Soviet empire: A study of Soviet foreign policy (σ. 20), εκδ. Praeger.

120 Ι.Β. Στάλιν: Άπαντα τόμος 10 (σ. 323), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

121 The rise of the Soviet empire: A study of Soviet foreign policy (σ. 16), εκδ. Praeger.

122 Β.Ι. Λένιν: Άπαντα τόμος 37 (σ. 498), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

123 Ι.Β. Στάλιν: Άπαντα τόμος 8 (σ. 191), εκδ. Σύγχρονη Εποχή.

124 Stalin: The court of the red tsar (σ. 171), εκδ. Phoenix.

125 Morgan Llywelyn: 1916 (σ. 473), εκδ. TOR. Τα λόγια ανήκουν στον σύντροφο James Connolly. Ειπώθηκαν το 1916 λίγο πριν την ήττα των επαναστατικών δυνάμεων στην Ιρλανδία. Μετά την ήττα ο αγώνας αναζωπύρωσε και διεξήχθη στα επίπεδα των επιπέδων. Από τη μία στο εθνικό κίνημα υπήρχε διαπάλη ταξικών και μη ταξικών δυνάμεων και από την άλλη στο ταξικό κίνημα υπήρχε διαπάλη οικονομικής και πολιτικής πάλης.