“Φυσέκι στους φασίστες” – Η επική μάχη του ΕΛΑΣ στην Αμφιλοχία

Σαν σήμερα το 1944 ξεκινούσε η μάχη της Αμφιλοχίας στο Ξηρόμερο Ακαρνανίας, Αποτέλεσε τη σημαντικότερη τακτική μάχη του ΕΛΑΣ κατά του ναζιστικού στρατού, τόσο από ποσοτικής όσο και από ποιοτικής πλευράς, ως προς την αποτελεσματικότητά της. Στόχος ήταν η αποδυνάμωση του γερμανικού ελέγχου στην κομβική για τις μετακινήσεις προϊόντων και στρατού οδική αρτηρία Ιωαννίνων-Αγρινίου. Η ίδια η Αμφιλοχία αποτελούσε σταυροδρόμι προς Αγρίνιο, Άρτα και Γιάννενα, αλλά και δυτικά προς Βόνιτσα και Λευκάδα. Παράλληλα η μάχη κρινόταν απαραίτητη ώστε να διασπαστούν οι γερμανικές δυνάμεις που από το Μάρτη του 1944 είχαν εξαπολύσει μεγάλη επίθεση στον ΕΛΑΣ Μακεδονίας, Στερεάς  και Ηπείρου.

Η απόφαση δεν ελήφθη αιφνιδιαστικά από τον ΕΛΑΣ, αλλά μετά από σχέδιο πολλών εβδομαδών, που συνυπολόγιζε όλες τις παραμέτρους. Έτσι παράλληλα με την κεντρική επιχείρηση, δυνάμεις των ανταρτών έκαναν κι άλλες μικρότερες επιχειρήσεις πέριξ των οδικών αρτηριών της πόλης. Επίσης είχαν συλλεχθεί χάρη στη δράση του ΕΑΜ και της Κομματικής Οργάνωσης Αμφιλοχίας πληροφορίες για τις θέσεις τους αριθμούς των εχθρικών δυνάμεων, οι οποίες προμήνυεν πως η μάχη θα ήταν δύσκολη. Στόχος ήταν να αποκοπεί η δυνατότητα αποστολής ενισχύσεων στις γερμανικές δυνάμεις, ενώ παράλληλα η επιχείρηση έπρεπε να γίνει αιφνιδιαστικά, καθώς η δυσκολία ανεφοδιασμού του ΕΛΑΣ σε κάθε άλλη περίπτωση θα απέβαινε καταστροφική για την τύχη της επιχείρησης.  Τη βασική ευθύνη για την επιχείρηση είχε η 8η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, ενώ το γενικό πρόσταγμα είχε ο ταγματάρχης Στάθης Αρέθας, πλαισιωμένος από γενναία στελέχη όπως Βασίλης Σκιαδάς και ο Πάνος Γιαννούλης. Η έγνοια για την αποτροπή αντιποίνων σε βάρος του πληθυσμού της Αμφιλοχίας οδήγησε στην απόφαση μη εμπλοκής των κατοίκων στη μάχη πέραν ενός στενού πυρήνα στελεχών.

Κατά τα μεσάνυχτα της 12ης Ιούλη με το σύνθημα “Φυσέκι στους φασίστες” ξεκίνησε η επίθεση. Στο πλευρό των Γερμανών πολέμησαν επίσης Ιταλοί στρατιώτες, στελέχη του τοπικού ΕΔΕΣ, αλλά και η τοπική χωροφυλακή που δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα αμέσως μετά τη μάχη με μπλόκα και συλλήψεις, ανατινάξεις σπιτιών και αιχμαλωσία ομήρων. Μετά από σκληρές οδομαχίες οι αντάρτες κατόρθωσαν να απελευθερώσουν προσωρινά την πόλη, προκαλώντας 180 ή κατ’άλλους 212 ή και 250 νεκρούς στο γερμανικό στρατόπεδο, με τίμημα την απώλεια του 1/3 της δύναμής τους. Καθώς το απόγευμα της 13ης Ιουλίου άρχισαν να καταφθάνουν ενισχύσεις με πλοία και τανκς για τους Γερμανούς, οι αντάρτες όμως διέφυγαν χάρη στην ιδέα του Γιαννούλη οι δρόμοι να φραχθούν με γερμανικά πτώματα, κάτι που ανάγκασε τα τανκς να σταματήσουν για να μην τα πολτοποιήσουν. Λέγεται πως κατόρθωσαν να διαφύγουν με πολλά λάφυρα, τυφέκια, φυσίγγια, νάρκες, πυροβόλα, αυτοκίνητα αλλά και 96 άλογα, εκ των οποίων ένα δωρίστηκε στον Άρη Βελουχιώτη.

Ο ηγέτης του ΕΔΕΣ Ναπολέων Ζέρβας, για να δικαιολογήσει το δοσιλογισμό των τοπικών στελεχών του, δέκα μέρες μετά τη μάχη κατήγγειλε, επικαλούμενος ανώνυμο σύνδεσμό του από το Αγρίνιο, στην εξόριστη κυβέρνηση και το συμμαχικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής πως δήθεν ο ΕΛΑΣ είχε προβεί σε  «έγκλημα πρωτάκουστον διά την ιστορίαν της χώρας μας»: αμέσως μετά την είσοδο των ανταρτών στην πόλη, ισχυρίστηκε, «ήρξατο εμπρησμός οικιών και σφαγή των οικογενειών των Ελλήνων πατριωτών από τον απελευθερωτικόν στρατόν του ΕΑΜ. Ο αριθμός των σφαγέντων και καέντων δεν εξηκριβώθη απολύτως, πάντως υπερβαίνει τους εκατόν» . Η ίδια η έκθεση της χωροφυλακής ωστόσο τον διαψεύδει, καθώς στην πραγματικότητα οι απώλειες μεταξύ των κατοίκων ανήλθαν σε 10 νεκρούς, εκ των οποίων οι πέντε σκοτώθηκαν επειδή πολέμησαν στο πλευρό του κατακτητή ή επειδή βρίσκονταν σε σπίτια που οικογένειες δοσιλόγων είχαν μετατρέψει σε ταμπούρια προς βοήθεια των ναζί. Θύματα από αδέσποτες σφαίρες προφανώς υπήρξαν λόγω και της διεξαγωγής της μάχης σε κατοικημένη περιοχή, η χωροφυλακή ωστόσο έσπευσε να τα μετατρέψει σε “σφαγιασθέντες υπό των κομμουνιστών”, τροφοδοτώντας έναν ανυπόστατο μύθο για μεγάλειες απώλειες αμάχων που βάρυναν τον ΕΛΑΣ. Το εμφυλιακό κράτος αντάμειψε δεόντως πολλούς από τους αντάρτες της Αμφιλοχίας, με εξορίες και διώξεις τα χρόνια μετά την Απελευθέρωση.

Δύσκολες Νύχτες