Από την Κομιντέρν στην Κομινφόρμ! Από την Κομινφόρμ στην Κομιντέρν; – Γ’ Μέρος: Τα ΚΚ την περίοδο του πολέμου (Ιταλία)

Δείτε εδώ το Α’ Μέρος
Δείτε εδώ το Β’ Μέρος

Ιταλία: Μετά τη νίκη της Ναζιστικής Γερμανίας εναντίον της Γαλλίας, η Φασιστική Ιταλία τάχθηκε στο πλευρό των Γερμανών, γεγονός που σηματοδότησε την είσοδο της χώρας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τον Ιούνιο 1940. Το επόμενο διάστημα προχώρησε σε μία σειρά πολεμικές ενέργειες εναντίον της Αφρικής και της περιοχής περιφερειακά της Μεσογείου, αλλά και ενάντια στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια γενικότερα. Ωστόσο ήδη από τα τέλη του 1942 οι δυνάμεις των Ιταλών αντιμετώπιζαν δυσκολίες στα πεδία των μαχών, τα οποία από το 1943 είχαν αρχίσει να χάνουν. Υπό από αυτές τις συνθήκες στα τέλη του 1942, ο Δημητρόφ με την καθοδήγηση των Σοβιετικών, έστειλε στο ΚΚ Ιταλίας εκ μέρους της Κομιντέρν οδηγίες, με τις οποίες συμφωνούσε και ο Στάλιν. Σε αυτές τις οδηγίες τονίζονταν η ανάγκη αντικατάστασης της κυβέρνησης του Μουσολίνι από μία “Λαϊκή Κυβέρνηση” μέσω ένοπλης εξέγερσης, η οποία μεταξύ άλλων θα οδηγούσε τη χώρα εκτός πολέμου και θα υπηρετούσε τις λαϊκές μάζες¹.

Στις αρχές του Ιούλη του 1943 συμμαχικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στην Νότια Ιταλία και άρχισαν να προωθούνται στο Βορρά, με αποτέλεσμα στα τέλη του ίδιου μήνα ο Βασιλιάς να παραδώσει την κυβερνητική εξουσία στον Μπαντόλιο. Τον Αύγουστο του 1943 η κυβέρνηση του προέβη σε διαπραγματεύσεις με τις συμμαχικές δυνάμεις, οι οποίες με τη σειρά τους οδήγησαν τον Σεπτέμβρη σε ανακωχή και τον Οκτώβρη στο πέρασμα της Ιταλίας με τις συμμαχικές δυνάμεις, αλλά και στην κήρυξη του πολέμου ενάντια στην Γερμανία. Από την στιγμή που ο Μπαντόλιο προχώρησε σε ανακωχή με τους συμμάχους, έως και την κήρυξη του πολέμου στην Γερμανία, ο γενικός γραμματέας του ΚΚ Ιταλίας Παλμίρο Τολιάτι, προχώρησε σε μία σειρά αντιφατικές ενέργειες.

Τον Μάη και τον Ιούνη του 1943, δηλαδή πριν ακόμη ο Μουσολίνι χάσει την κυβερνητική εξουσία, ο Τολιάτι μιλούσε για εθνική ενότητα. Έτσι όταν ο Μουσολίνι έχασε την κυβερνητική εξουσία, ο Τολιάτι από κοινού με τον Δημητρόφ ανέλαβαν ενεργή δράση για την διαμόρφωση της στρατηγικής και τακτικής στην Ιταλία², στέλνοντας νέες οδηγίες στο κόμμα, που τόνιζαν ότι έπρεπε να προετοιμάσει το έδαφος για την συμμετοχή των αντιφασιστικών κομμάτων στην κυβέρνηση Μπαντόλιο και την συγκρότηση μίας κυβέρνησης, η οποία θα συνέχιζε τον πόλεμο ενάντια στην Γερμανία και πως το πολιτειακό ζήτημα (μοναρχία ή δημοκρατία) θα διευθετούνταν αργότερα³. Πράγματι στις 30 Ιούλη του 1943 αποδοκίμασε τον βασιλιά και έθεσε το ζήτημα της συγκρότησης κυβέρνησης με την συμμετοχή αντιφασιστικών κομμάτων⁴, ενώ στις 10 Σεπτέμβρη επιδοκίμασε την κυβέρνηση Μπαντόλιο, σε σχέση με το ενδεχόμενο συνέχισης του πολέμου ενάντια στον εγχώριο και ξένο φασισμό⁵, μετά την ανακωχή που σύναψε με τους συμμάχους στις 8 Σεπτέμβρη 1943. Σε αυτό το πνεύμα όταν ο Στάλιν έλαβε επιστολή από τον Τσώρτσιλ (στις 21 Σεπτέμβρη 1943), που δήλωνε πρόθεση του να καλέσει τον βασιλιά της Ιταλίας να δηλώσει την πρόθεσή του για την οικοδόμηση μίας αντιφασιστικής κυβέρνησης συνασπισμού, απάντησε (στις 22 Σεπτέμβρη 1943), ότι προϋπόθεση για αυτή την ενέργεια ήταν η κήρυξη του πολέμου ενάντια στην Γερμανία⁶. Στις 13 Οκτώβρη του 1943 ο Μπαντόλιο και ο βασιλιάς κήρυξαν όντως τον πόλεμο ενάντια στο ναζισμό και στις 14 Οκτώβρη του 1943, ο Τολιάτι τάχθηκε ανοιχτά υπέρ της συμμετοχής των αντιφασιστικών κομμάτων στην κυβέρνηση Μπαντόλιο⁷, αναθεωρώντας πέρα ως πέρα τις επικρίσεις του Αυγούστου του 1943, ενάντια στο Βασιλιά και το Μπαντόλιο και περιμένοντας τα αποτελέσματα συμμαχικής συνάντησης στη Μόσχα. Πράγματι σύμμαχοι και ΕΣΣΔ συμφώνησαν στα τέλη Οκτωβρίου 1943 με την συμβολή του Μολότοφ, στην διεύρυνση της κυβέρνησης Μπαντόλιο με την συμμετοχή αντιφασιστικών δυνάμεων με μία μη-δεσμευτική απόφαση⁸, παρόλο που όπως φαίνεται και από το αρχείο τους, οι Σοβιετικοί θεωρούσαν την κυβέρνηση Μπαντόλιο αντιδραστική. Βέβαια στα τέλη του Νοέμβρη του 1943 μετά την άρνηση των αντιφασιστικών δυνάμεων να αναγνωρίσουν την κυβέρνηση Μπαντόλιο, ο Τολιάτι άρχισε να αναθεωρεί τις παλιές του αντιλήψεις, ενώ στις αρχές Δεκέμβρη του 1943 αποκήρυξε το βασιλιά και την κυβέρνηση Μπαντόλιο.

Εν τω μεταξύ ο Αντρέι Βιζίνσκι είχε αναπτύξει διπλωματικές επαφές με την κυβέρνηση Μπαντόλιο εκ μέρους της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και επαφές με Ιταλούς Κομμουνιστές. Στα τέλη του 1943 και στις αρχές του 1944, οι Σοβιετικοί είχαν πλέον εικόνα για την κατάσταση στην Ιταλία. Από την μία η κυβέρνηση Μπαντόλιο ήταν πρόθυμη να διευρυνθεί με την συμμετοχή των αντιφασιστικών δυνάμεων, με μοναδική προϋπόθεση την αναγνώριση της νομιμότητάς της από την ΕΣΣΔ και την αποκατάσταση των διπλωματικών τους σχέσεων. Από την άλλη όταν ο Βιζίνσκι ρωτήθηκε από τους Ιταλούς κομμουνιστές για την θέση της ΕΣΣΔ σχετικά με την κατάσταση στην Ιταλία, τους ενημέρωσε πως η θέση της ήταν υπέρ της εξάλειψης της μοναρχίας, ενώ ο ίδιος ενημερώθηκε από το το ΚΚ Ιταλίας πως ήταν υπέρ της συμμετοχής στην κυβέρνηση Μπαντόλιο. Έτσι οι πληροφορίες αυτές στάλθηκαν στη Μόσχα, προκειμένου να διαμορφωθεί η στάση του κόμματος σύμφωνα με τις συνθήκες που επικρατούσαν.

Με βάσει λοιπόν τα παραπάνω, στις αρχές Γενάρη 1944 ο Δημητρόφ και ο Τολιάτι διαμόρφωσαν μία νέα αντίληψη, που ήταν υπέρ της συμμετοχής στην κυβέρνηση Μπαντόλιο⁹. Όμως η άρνηση των Ιταλών κομμουνιστών για συμμετοχή των αντιφασιστικών δυνάμεων στην κυβέρνηση Μπαντόλιο, χωρίς την απομάκρυνση του βασιλιά, ο οποίος τους προσκάλεσε από κοινού με τον Μπαντόλιο, άλλαξε ξανά τα δεδομένα. Το Φλεβάρη του 1943 οι Δημητρόφ και Τολιάτι, κατέληξαν πως τα νέα δεδομένα επέβαλλαν την συμμετοχή σε μία αντιφασιστική κυβέρνηση με τον Μπαντόλιο, με προϋπόθεση την απομάκρυνση του βασιλιά. Στις 3-4 Μάρτη 1944 πριν την αναχώρησή του για την Ιταλία, ο Τολιάτι συναντήθηκε με τον Στάλιν προκειμένου να συζητήσουν την κατάσταση στην χώρα και τα καθήκοντα του ΚΚ Ιταλίας, με το Στάλιν να του λέει ότι Ιταλοί κομμουνιστές “μπορούν να ενταχθούν στην κυβέρνηση”¹⁰, εφόσον μία τέτοια ενέργεια εξυπηρετεί την προσπάθεια για τον εκδημοκρατισμό της χώρας και την πολεμική προσπάθεια ενάντια στους Γερμανούς, που αποτελούσαν τις επιδιώξεις του Τολιάτι και του ΚΚ Ιταλίας. Επίσης είπε στον Τολιάτι, πως σε εκείνη την φάση οι Ιταλοί κομμουνιστές δεν ήταν ανάγκη να απαιτήσουν την απομάκρυνση του βασιλιά, καθώς όπως είχε πει και ο Βιζίνσκι στην συμμαχική συνάντηση στο Κάιρο (Νοέμβρης 1943)¹¹, η ΕΣΣΔ ήταν εναντίον του, αλλά σε εκείνη την φάση θα τηρούσε την δέσμευση που είχε δώσει στην συμμαχική συνάντηση στη Μόσχα, επιτρέποντας την διατήρησή του. Επομένως δεν ήταν η παρέμβαση του Στάλιν που οδήγησε το ΚΚ Ιταλίας στη συμμετοχή στην αστική κυβέρνηση του Μπαντόλιο, καθώς αυτή είχε κριθεί με τον ένα, ή τον άλλο τρόπο, εκ των προτέρων. Άρα η παρέμβαση καθόριζε τον τρόπο που θα κρίνονταν, έχοντας συμβουλευτικό χαρακτήρα, καθώς απλώς πρότεινε να μην προωθηθεί η απομάκρυνση του βασιλιά σε εκείνη τη φάση. Όσον αφορά την απομάκρυνση του βασιλιά, ο Στάλιν δεν επικαλέστηκε διπλωματικούς λόγους, αλλά ήταν προφανές ότι σε περίπτωση διένεξης, η ΕΣΣΔ δεν θα μπορούσε να επέμβει χωρίς να βρεθεί αντιμέτωπη με τους συμμάχους της, σε μία κρίσιμη στιγμή που θα την έθετε σε κίνδυνο. Εν πάση περιπτώσει τον Απρίλη του 1943 ο Τολιάτι επέστρεψε στην Ιταλία και αφού το κόμμα του ενέκρινε όσα είχαν ειπωθεί στην Σοβιετική Ένωση, προχώρησε στην υλοποίησή τους. Μάλιστα το ΚΚ του Σαν Μαρίνο που είχε αδελφικές σχέσεις με το ΚΚ Ιταλίας, ακολούθησε το παράδειγμά του. Τέλος να υπογραμμιστεί ότι στην υπάρχουσα βιβλιογραφία δεν περιλαμβάνεται η γενικότερη αντίληψη του Στάλιν για την κατάσταση στην Ιταλία και το ΚΚ Ιταλίας, πέρα από την αντίληψή του που υπήρχε στις οδηγίες του 1942, και πως αυτό είναι λογικό, καθώς την περίοδο του πολέμου δεν είχε επωμιστεί καθήκοντα σχετικά με την καθοδήγηση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Σε αυτό το σημείο λοιπόν αξίζει να αναφερθεί πως από τα παραπάνω διαφαίνεται, ότι η ΕΣΣΔ δεν είχε την ευθύνη για τα λάθη που έγιναν στην Ιταλία. Αυτή υπόθεση φαίνεται να ισχύει ξεκάθαρα, αν εξεταστούν οι αρμόδιοι που διαμόρφωσαν την κατάσταση στην Ιταλία. Υπεύθυνοι για την διαμόρφωση της στρατηγικής και τακτικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος την περίοδο του πολέμου ήταν η Κομιντέρν και μετά την αυτοδιάλυσή της, το Διεθνές Τμήμα του κόμματος της ΕΣΣΔ, που λειτουργούσαν με ευθύνη των Δημητρόφ, Μολότοφ, Μάλενκοφ, Μανουίλσκι, Αντρέγιεφ και Σερμπάκοφ, οι οποίοι σπάνια είχαν επικοινωνία με τον Στάλιν που είχε επωμιστεί άλλα καθήκοντα¹². Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η κατάσταση διαμορφώθηκε με ευθύνη τους, αλλά αντιθέτως όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, όλα ξεκίνησαν όταν ο Τολιάτι αναμείχθηκε ενεργά στην διαμόρφωση της στρατηγικής και τακτικής του ΚΚ Ιταλίας μαζί με τον Δημητρόφ, γεγονός που μαρτυρούν και τα ντοκουμέντα από τις επεξεργασίες τους. Άλλωστε ο ίδιος το 1956 δήλωσε σε συνέντευξη: “Ελπίζω ότι δεν υπάρχει κανένας, τουλάχιστον στην Ιταλία, που να εξακολουθεί να πιστεύει τον κουτό μύθο για τα κομμουνιστικά κόμματα που λαμβάνουν βήμα προς βήμα οδηγίες, ντιρεκτίβες και διαταγές από την Μόσχα….Όταν συγκροτήθηκε η Κομμουνιστική Διεθνής δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα βασικά ζητήματα για την πολιτική γραμμή του εργατικού κινήματος και του κομμουνιστικού κινήματος στις μεμονωμένες χώρες, συζητούνταν εκτενώς στο κέντρο τη Μόσχα….Την εποχή του εβδόμου συνεδρίου (1935)….Η διαδικασία λήψης αποφάσεων και η πρακτική πολιτική υλοποίηση έπρεπε να είναι έργο των μεμονωμένων κομμάτων, ανατεθειμένη στις πρωτοβουλίες και τις ευθύνες τους….Κάθε πρωτοβουλία που υλοποιήθηκε από εμάς….ήταν υποδειγμένη από τις συνθήκες υπό τις οποίες δουλεύαμε στην Ιταλία και οι οποίες ήταν απολύτως ιδιόμορφες για εμάς….Μερικά λάθη του Στάλιν ήταν….η τάση μεταφοράς και υλοποίησης, με ένα μηχανιστικό τρόπο, ολόκληρης της Σοβιετικής εμπειρίας και πρακτικής, χωρίς να δίνεται πάντοτε η απαραίτητη προσοχή στις ιδιαίτερες συνθήκες που απαιτούσαν και απαιτούν μεμονωμένους τρόπους ανάπτυξης, διόρθωσης και εφαρμογής της Σοβιετικής εμπειρίας”¹³.

Εν κατακλείδι ό,τι έγινε στην Ιταλία έγινε με πρωτοβουλίες των Ιταλών κομμουνιστών, που υλοποιούνταν χάρη στην ΕΣΣΔ. Τόσο το ΚΚ Ιταλίας όσο και ο Τολιάτι ήταν υπέρ της συμμετοχής σε μία αστική κυβέρνηση, που έγινε δυνατή χάρη στη διαμεσολάβηση της ΕΣΣΔ, η οποία φαίνεται να διαφωνούσε. Μπορεί οι δύο πλευρές να διαμόρφωσαν μία κατάσταση που υπονόμευε το κομμουνιστικό κίνημα στην Ιταλία, αλλά αυτό έγινε στα πλαίσια συλλογικών διαδικασιών. Έτσι εάν κάποια ευθύνη βαραίνει τον Στάλιν και τους Σοβιετικούς, αυτή δεν βρίσκεται στις πρωτοβουλίες που πάρθηκαν για την Ιταλία, αλλά στην αλληλεγγύη που έδειξαν στους Ιταλούς στα πλαίσια του προλεταριακού διεθνισμού. Αν και τα παραπάνω στοιχεία αποδεικνύουν ότι οι χειρισμοί στην Ιταλία έγιναν με ευθύνη των Ιταλών, αξίζει να παρατεθούν και κάποια επιπλέον στοιχεία. Αυτά αν και αφορούν την μεταπολεμική στρατηγική και τακτική του ΚΚ Ιταλίας είναι σημαντικά, γιατί εμπλουτίζουν την εικόνα γύρω από τις αντιλήψεις των δύο πλευρών.

H μόνη ουσιαστική επιτυχία του ΚΚ Ιταλίας την περίοδο που συμμετείχε στην διακυβέρνηση της χώρας σε σχέση με τον εκδημοκρατισμό της, ήταν η νίκη στο δημοψήφισμα για την απομάκρυνση του βασιλιά. Ουσιαστικές αλλαγές στην ζωή της εργατικής τάξης δεν υπήρξαν, ενώ αντιθέτως το 1947 με το σχέδιο Μάρσαλ η κατάσταση επιδεινώθηκε. Την ίδια περίοδο το ΚΚ Ιταλίας απομακρύνθηκε από την κυβέρνηση, καθώς ήταν σε αντίθεση με αυτό, ενώ το ίδιο το σχέδιο προέβλεπε μεταξύ άλλων την προώθηση του αντικομουνισμού. Σε αυτές τις συνθήκες παρόλο που η μαχητικότητα της εργατικής τάξης δεν είχε ακόμη σβήσει, ο Τολιάτι διαφώνησε με το ενδεχόμενο προετοιμασίας ένοπλου αγώνα, καθώς πίστευε στην ανάγκη διατήρησης της ειρήνης, υποστηρίζοντας ότι δεν θα μετέτρεπε την Ιταλία σε δεύτερη Ελλάδα. Ωστόσο επειδή το σύνολο του κόμματος δεν ήταν αντίθετο με μία τέτοια προοπτική, έστειλε τον Πιέτρο Ζέκια στην Μόσχα, όπου συναντήθηκε με τον Αντρέι Ζντάνοφ και το Στάλιν. Στο ημερολόγιο του σημείωσε ότι οι Σοβιετικοί διαφωνούσαν με τον Τολιάτι και τις ιδέες του γενικότερα, ενώ ο ίδιος ο Στάλιν θεωρούσε ότι οι Ιταλοί κομμουνιστές έπρεπε να προετοιμαστούν για το ενδεχόμενο ένοπλης πάλης, μολονότι τη δοσμένη στιγμή δεν υπήρχε επαναστατική κατάσταση. Σε αυτό το πνεύμα όταν ο Τολιάτι ρώτησε τον Σοβιετικό διπλωμάτη στην Ιταλία Κόστυλφ, για τη γνώμη της Μόσχας σχετικά με το ενδεχόμενο ενδεχόμενο ένοπλης σύγκρουσης πριν τις εκλογές, η απάντηση της έφτασε εκ μέρους του Μολότοφ, με ένα τηλεγράφημα που συμφωνούσε με το ενδεχόμενο ένοπλης σύγκρουσης, εάν οι αντιδραστικές δυνάμεις ξεκινούσαν ένοπλες ενέργειες. Βέβαια οι κοινοβουλευτικές αυταπάτες που υπήρχαν πριν από τις εκλογές του 1948, διατηρήθηκαν και μετά από αυτές, με αποτέλεσμα το κόμμα να απομακρυνθεί από το ενδεχόμενο ένοπλης σύγκρουσης.

Ένα χρόνο αργότερα στις 14-16 Δεκέμβρη 1949, σε ομιλία του προς την κεντρική επιτροπή του ΚΚ Ιταλίας, ο Τολιάτι εξακολουθούσε να υποστηρίζει την ανάγκη για μίας κυβέρνηση που θα αντιπροσωπεύονταν οι εργάτες. Σε αυτό το πνεύμα λίγες μέρες μετά στις 26 Δεκεμβρίου 1949, ρώτησε το Στάλιν σχετικά με το σύνθημα της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Σύμφωνα με τις σημειώσεις του Τολιάτι ο Στάλιν απάντησε πως “μία αστική κυβέρνηση με κομμουνιστική συμμετοχή θα ήταν αποδεκτή σαν πρώτο βήμα….σαν πρώτο βήμα, καθώς μία πραγματικά δημοκρατική κυβέρνηση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με εξωκοινοβουλευτικά μέσα”¹⁴, τονίζοντας όμως πως σε εκείνη τη φάση μία τέτοια κυβέρνηση δεν ήταν εφικτή. Από τις σημειώσεις διαφαίνεται ότι ο Στάλιν έδωσε τη γνώμη του σχετικά με το σύνθημα κυβέρνησης εθνικής ενότητας στην Ιταλία, χωρίς να παίρνει θέση σχετικά με το αν ήταν σωστό ή όχι, αν και φαίνεται να διαφωνούσε, καθώς τόνισε ότι μία κυβέρνηση εθνικής ενότητας δεν ήταν εφικτή και ότι θα ήταν αποδεκτή μόνο σαν πρώτο βήμα, καθώς τόνισε πως μόνος δρόμος για μία πραγματικά δημοκρατική κυβέρνηση, ήταν ο εξωκοινοβουλευτικός. Ωστόσο τον Γενάρη-Φλεβάρη του 1951, όταν ο Στάλιν συζήτησε με τον Τολιάτι για την ανάγκη οργάνωσης της παράνομης δράσης και των μηχανισμών του κομμουνιστικού κινήματος, εκείνος διαφώνησε με πρόσχημα ότι το ΚΚ Ιταλίας δεν είχε αξιοποιήσει όλα τα ειρηνικά-νόμιμα μέσα δράσης¹⁵. Φαίνεται ξεκάθαρα δηλαδή ότι ο Στάλιν υποστήριζε την ένοπλη ρήξη την οποία ο Τολιάτι απέρριπτε, κάτι το οποίο διαφαίνεται και στις σημειώσεις, οι οποίες όμως δεν αποτελούν στενογραφικά πρακτικά και επομένως δεν καταγράφουν τα ακριβή λόγια και το πνεύμα στο οποίο ειπώθηκαν. Τέλος αξίζει να ειπωθεί ότι για αυτές τις εξελίξεις ο Ζέκια, ο οποίος γενικότερα πίστευε στην ανάγκη ένοπλης ρήξης, σημείωσε στην αυτοβιογραφία του ότι δεν υπήρχε σύγκλιση απόψεων μεταξύ των δύο πλευρών και πως οι Σοβιετικοί πιθανότατα θεωρούσαν πως ο Τολιάτι με τις ιδέες του, υπονόμευε τον αντιιμπεριαλιστικό αγώνα¹⁶.

Τα επόμενα χρόνια οι δύο πλευρές αποστασιοποιήθηκαν και το ΚΚ Ιταλίας ολίσθησε περαιτέρω στον οπορτουνισμό ακολουθώντας τις δικές του επιλογές, κάτι που επαληθεύεται και παραπάνω από την συνέντευξη του Τολιάτι. Ωστόσο μετά από το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956 και την επικράτηση του οπορτουνισμού στον κόμμα της ΕΣΣΔ, οι σχέσεις αναθερμάνθηκαν.