Μάρκετινγκ Ιδεολογίας

Από τον πόλεμο στην Ουκρανία και τη γενοκτονία των Παλαιστινίων από τους Ισραηλινούς μέχρι, στα καθ’ ημάς, το νομοσχέδιο για την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων με παράκαμψη του Συντάγματος, τις κινητοποιήσεις φοιτητών και αγροτών ή τη νομοθέτηση γάμου για τα  ομόφυλα ζευγάρια,  η επιβολή της κυρίαρχης πολιτικής περιλαμβάνει και εξαναγκασμό και συναίνεση. Κι αν ο εξαναγκασμός γίνεται πολύ απτός με τις βιαιότητες της αστυνομικής καταστολής, η συναίνεση, που σημαίνει την ικανότητα των κυρίαρχων τάξεων να πείσουν τις εκμεταλλευόμενες τάξεις να αποδεχτούν, υιοθετήσουν και εσωτερικεύσουν τις αξίες και κανόνες που αυτές  υποστηρίζουν για δίκαιους και κατάλληλους για τη δική τους ηγεμονία, για να κατασκευαστεί απαιτεί μια μακρά διαδικασία αποτελεσματικής προπαγάνδας, αόρατης αλλά πανταχού παρούσας. 

Κι επειδή αυτή η συναίνεση δεν είναι κάτι που μπορεί να θεωρηθεί οριστικά και αμετάκλητα κερδισμένη, πρέπει συνεχώς να συντηρείται, να υποστηρίζεται και να αναδιατυπώνεται, για να κερδίζονται οι καρδιές και τα μυαλά των εκμεταλλευομένων τάξεων. Και αυτό δεν είναι εύκολο, επειδή  υπάρχει μεγάλη αποσύνδεση μεταξύ του μηνύματος που επιδιώκουν να διαδώσουν οι κυρίαρχες τάξεις και της πραγματικότητας που αντιμετωπίζει καθημερινά η συντριπτική πλειοψηφία των πληθυσμού στον οποίο απευθύνεται κυρίως το μήνυμα. Το μήνυμα μιλά για δημοκρατία, ισότητα, ευκαιρίες, ευημερία, ασφάλεια, κοινότητα, κοινά συμφέροντα, δικαιοσύνη, κ.λπ. Η πραγματικότητα όμως, όπως βιώνεται από την πλειοψηφία, είναι πολύ διαφορετική και περιλαμβάνει την εμπειρία της εκμετάλλευσης, της κυριαρχίας, των μεγάλων ανισοτήτων σε όλους τους τομείς της ζωής, των υλικών περιορισμών κάθε είδους. Καθώς το χάσμα μεταξύ του μηνύματος της κυρίαρχης εξουσίας και της βιωμένης πραγματικότητας είναι ερεβώδες αυτό  προκαλεί απογοήτευση, αποξένωση, θυμό, διαφωνία και πίεση από τα κάτω για επίλυση ζητημάτων αδικίας. Ένας κρίσιμος στόχος της κυρίαρχης εξουσίας είναι να εμποδίσει αυτά τα συναισθήματα να μετατραπούν σε σκέψεις για ανατροπή της κατάστασης που οδηγούν σε αγωνιστικές πράξεις. Ο στόχος είναι η λαϊκή επικύρωση της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης και η απόρριψη μιας εναλλακτικής προοπτικής σ’ αυτήν την τάξη πραγμάτων από την εργατική τάξη, αρκούμενη σε παραχωρήσεις, ακόμα κι όταν η πίεσή της είναι ισχυρή.   

Γι’ αυτό και η κυβέρνηση Μητσοτάκη επαναλαμβάνει, για να δικαιολογεί όλες τις αντιλαϊκές αποφάσεις της, την υπερψήφισή της στις εθνικές εκλογές από το 41%, ενώ δεν φείδεται υποσχέσεων που καθησυχάζουν,  ακόμα κι αν δεν τις εκπληρώνει. Γι’ αυτό και η κυβέρνηση στις κινητοποιήσεις  φοιτητών και αγροτών προσπαθεί να κατευνάσει την οργή και να χειραγωγήσει τις αντιδράσεις με επικοινωνιακά τεχνάσματα. Στην εκπαιδευτική κοινότητα επαναλαμβάνει ότι πρωτίστως την ενδιαφέρει η στήριξη του δημόσιου πανεπιστημίου και ότι η υλοποίηση της προεκλογικής της δέσμευσης  για «μη κρατικά πανεπιστήμια»  ευνοώντας τον ανταγωνισμό θα βελτιώσει και το δημόσιο πανεπιστήμιο. Στους δε αγρότες δηλώνει καλή διάθεση απέναντί τους και κατανόηση για  τα προβλήματά τους, με τον πρωθυπουργό να αποδέχεται συνάντηση με αντιπροσωπεία τους. 

Η επιβίωση του συστήματος βασίζεται στο ότι καταφέρνει να αποτρέπει τις εκμεταλλευόμενες τάξεις να συνειδητοποιούν τη δυστυχία τους και τις αιτίες της με την προπαγάνδα και την κατήχηση, μπουκώνοντας τες με κοσμοθεωρίες σχεδιασμένες από τους ισχυρούς προς όφελος των ισχυρών. Με την προπαγάνδα, που εξομοιώνεται με μάρκετινγκ στην πολιτική αγορά,  τα πολιτικά συστήματα προσφέρουν αυτό που στο παρελθόν παρείχαν τα θρησκευτικά συστήματα, έναν απατηλό κόσμο υπεραπλουστευμένης πραγματικότητας μέσω μια άψογης κοσμοθεωρίας που καταπραΰνει  τους φόβους και τις ανησυχίες των …άτυχων του συστήματος, κατευθύνοντας ή και αναστέλλοντας κάθε κριτική σκέψη. Κι αν φαίνεται ότι σ’ αυτή τη διαδικασία τις τελευταίες δεκαετίες ο ρόλος της θρησκείας, ακόμα και του σχολείου, βαίνει συνεχώς συρρικνούμενος, είναι γιατί το ρόλο τους σε μεγάλο βαθμό έχουν αναλάβει τα μέσα ενημέρωσης, σε όλες τις μορφές τους, συνεπικουρούμενα από την κινηματογραφική και ιδιαίτερα τηλεοπτική παραγωγή που επιδρούν καταλυτικά, καθώς η προπαγάνδα της κυρίαρχης τάξης ανεπαισθήτως διαχέεται πρωτίστως μέσω αυτών.  

Ιδιαίτερα με την τηλεόραση, επειδή οι εικόνες της εισχωρούν στην καρδιά της οικογενειακής ζωής, αναμειγνύονται με τις καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων, αποτελούν μέρος μιας συνεχούς ροής, την οποία ο θεατής παρακολουθεί παθητικά, η επιρροή των τηλεοπτικών σίριαλ δεν είναι καθόλου αμελητέα. Μηνύματα που μεταφέρονται από τα προγράμματά της επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις αναπαραστάσεις των θεατών, ενώ η τακτική παρακολούθηση  δημιουργεί ένα κοινό σύνολο  αντιλήψεων και προσδοκιών σχετικά με την κοινωνική πραγματικότητα μεταξύ διαφορετικών θεατών. 

Κατανοώντας  ταινίες ή, ιδιαίτερα,  σίριαλ μυθοπλασίας ως όργανα προπαγάνδας, εκλεπτυσμένης, υπαινικτικής και σχεδόν αόρατης, κατανοούμε και τον τρόπο που αυτά συνδέονται με τα κοινωνικοπολιτικά πλαίσια που τα παράγουν. Μάλιστα, κάθε ταινία εμποτισμένη με την κυρίαρχη ιδεολογία χρησιμεύει για την εκ νέου επεξεργασία και κατασκευή αυτής της ιδεολογίας, επιτρέποντας διαφορετικές προσεγγίσεις, υποστηρίζοντας τη σθεναρά ως το μόνο δυνατό όραμα του κόσμου. Η ιδεολογική ανάγνωση τέτοιων τηλεοπτικών εκπομπών μυθοπλασίας αποκαλύπτει στρατηγικές ιδεολογικού  επαναπροσανατολισμού που δικαιώνουν και ενισχύουν το status  quo.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ολίγων επεισοδίων σίριαλ «Milky way» που παρουσιάστηκε προ δυο μηνών περίπου στις οθόνες της τηλεόρασης. Θεωρήθηκε θεμελιωδώς προοδευτικό και  ανοίγοντας  τη βεντάλια των θεμάτων που αφορούσαν ζητήματα ταυτότητας  και αυτοδιάθεσης πρόσφερε κατασκευασμένες αναπαραστάσεις της γυναικείας χειραφέτησης και της ομοφυλοφιλίας. Κι ενώ ήθελε να φαίνεται ότι πρόσφερε  ένα καλό πεδίο παρατήρησης, για να κατανοηθούν μερικά από τα χαρακτηριστικά που αφορούν τη σύγχρονη επαρχιακή κοινωνία και τους μετασχηματισμούς που την επηρεάζουν, στην πραγματικότητα η αναπαράστασή τους υπέκυπτε στην ιδεολογική πίεση που απαιτούσε ο ξεχωριστός και πιο θετικός ήρωας να είναι ο νεαρός ομοφυλόφιλος, με τη συμπρωταγωνίστριά του να καταλήγει συμπληρωματικός χαρακτήρας που δίνει την ευκαιρία για παρουσίαση προβλημάτων γυναικείας χειραφέτησης με φαινομενικά προοδευτική ματιά.  Οι περιγραφές της επαρχίας με ξύλινα σπίτια και εκκλησίες στη μέση του πουθενά, ενοριακά δείπνα παραμονή των Χριστουγέννων, θρησκευόμενες παντρεμένες μητέρες σε  περιπτύξεις με ομόφυλες συναδέλφους τους  στις τουαλέτες της δουλειάς τους, ανήλικους μαθητές στη διακίνηση ναρκωτικών  έμοιαζαν να είναι ανεπεξέργαστες μεταφορές από περιγραφές επαρχίας πέραν του Ατλαντικού με σκόπιμη, όπως φαίνεται, σύγχυση ρόλων και αντιλήψεων.   

Σε  πρώτο πλάνο φαίνεται ότι ενδιαφέρει η θετική απεικόνιση του ομοφυλόφιλου ήρωα,  παρόλο που αυτό δεν γίνεται με ρεαλιστικό τρόπο, αποβλέποντας  να συμβάλλει  στη δημιουργία αντιλήψεων σχετικά με αυτό το ζήτημα που ξεπερνούν ταμπού και προκαταλήψεις. Γι’ αυτό και το σίριαλ θεωρήθηκε ότι  κατέθετε μέσα από την πλοκή και τα σύμβολά του μια διαφορετική οπτική σε υπαρκτά προβλήματα. Μόνο που  το κεντρικό του θέμα,  που ήταν η εγκυμοσύνη της ανήλικης, μπορεί να έδινε  ευκαιρίες για να επαναλαμβάνονται προτροπές για αυτοδιάθεση του σώματος, όλη όμως η αντιμετώπισή του γινόταν με όρους αναχρονιστικούς. Στην πραγματικότητα έθετε, χωρίς μάλιστα οι δυσκολίες που παρεμβάλλονταν να πείθουν, υπό συζήτηση το  ζήτημα της άμβλωσης κι αυτός είναι ένας καλός τρόπος για να ξεκινήσει η αμφισβήτηση αυτού του δικαιώματος. Κι ενώ λοιπόν έμοιαζε το σίριαλ ότι αντανακλά αντιλήψεις απελευθερωτικές που ξεπερνούν αγκυλώσεις, στην πραγματικότητα κλείνει το μάτι στη ρητορική των συντηρητικών εναντίον των αμβλώσεων, αναμοχλεύοντας προβλήματα σχεδόν ανύπαρκτα.  

Γι’ αυτό το συγκεκριμένο σίριαλ είναι ενδεικτικό του είδους της προπαγάνδας που χρησιμοποιεί η κυρίαρχη εξουσία, ιδιαίτερα όταν μοιάζει να συναινεί σε μια απελευθερωτική αντιμετώπιση των προβλημάτων. Στην πραγματικότητα σχεδόν το σύνολο των συστημάτων τηλεοπτικής παραγωγής προσπαθεί να μην αμφισβητήσει στους θεατές την αποδοχή ενός απατηλού κόσμου που υπόσχεται ο κυρίαρχος λόγος με εξιδανικευμένα πρότυπα και αξίες, που ποτέ δεν αντιστρατεύονται τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. 

 Ένα αντίστοιχο παράδειγμα στον κινηματογράφο είναι η ταινία «Καπερναούμ» της Ν. Λαμπακί, που ενώ οπτικοποιεί σχεδόν ηδονοβλεπτικά τη φτώχεια μετατοπίζεται συγκεχυμένα από τη φτώχεια ως θέμα στις υποτιθέμενες δομικές συνθήκες που επιτρέπουν την  εν λόγω φτώχεια και την αναπαράγουν, εντοπίζοντάς τες στις επιλογές που κάνουν περιθωριοποιημένες μητέρες και μετανάστες εργάτες. Συγκινητική η ταινία που μπορεί να  επισημαίνει τα βάσανα και τις αγωνίες των άπορων και προσφύγων παιδιών στο Λίβανο, επιδεικνύει όμως μια αμφισβητούμενη εστίαση σχετικά με τους υποτιθέμενους στόχους της.  Γιατί η ταινία απηχεί την κυρίαρχη λογική της ατομικής ευθύνης εντοπίζοντας την αμέλεια, σκληρότητα και συμφέρον μεταξύ των φτωχών πρωταγωνιστών, συγκαλύπτοντας την ανάλγητη εκμετάλλευση των ανθρώπων σ’ ένα καπιταλιστικό περιβάλλον ιμπεριαλιστικών συμφερόντων και απόλυτης ταξικής διαίρεσης. 

Επομένως, σ’ ένα σύστημα εξ ολοκλήρου προσανατολισμένου προς την επιδίωξη του κέρδους, του οποίου η δυναμική και η ηθική διαπερνούν  ολόκληρη την κοινωνία και το οποίο υποβιβάζει ή απαξιώνει όλες τις απόψεις εκτός από τη μεγιστοποίηση του ιδιωτικού κέρδους, η προπαγάνδα του είναι σπάνια ευθύβολη, αλλά κυρίως συγκαλυμμένη  με  όλα τα μέσα και τρόπους, για να αντιμετωπίσει τις ανησυχίες όσων νιώθουν την αναλγησία και την εκμετάλλευση του να τους τσακίζει. Όταν  οι εξαθλιωμένοι το συνειδητοποιήσουν αυτό, το σύστημα της εκμετάλλευσης έχει χάσει τη δύναμή του.