Ηλίας Λογοθέτης: «Η τέχνη σήμερα είναι ο λακές της εξουσίας»

Η τέχνη μπορεί να αφυπνίσει το κοινό ή να το αποκοιμίσει και να γίνει η ίδια παρακοιμώμενη της εξουσίας. Αλλά οι επαναστάσεις δε σταματούν ποτέ. Κι η προειδοποίηση του Ευρωπαίου αξιωματούχου πως αν συνεχίσουν έτσι τα πράγματα θα έχουμε εξεγέρσεις, είναι στην πραγματικότητα η πιο αισιόδοξη είδηση.

Αυτά μας είπε μεταξύ άλλων ο Ηλίας Λογοθέτης που σήμερα το βράδυ στον κινηματογράφο Αλκυονίς απαγγέλλει αποσπάσματα από το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Ταξιδεύοντας: Ρουσία», μαζί με την ηθοποιό Μαρία Ζαχαρή και τη μουσική συνοδεία του Κρητικού συγκροτήματος Εράν (Νεκτάριος Παχιαδάκης, Κυβέλη Σεργίου, Νεκτάριος Μαρίνος).

Οι συντελεστές της σημερινής εκδήλωσης μίλησαν στην Κατιούσα για την επικαιρότητα του Καζαντζάκη και της Οχτωβριανής Επανάστασης, για το πάντρεμα της παράδοσης με το νέο, το ριζοσπαστικό, και για το ρόλο της τέχνης και των καλλιτεχνών στη συγκυρία, το σημερινό στρόβιλο όπου πρέπει ο καθένας μας να πάρει αποφάσεις, όπως μας καλεί ο Καζαντζάκης στο έργο του, σε μια πολύ ζωντανή κι ενδιαφέρουσα συζήτηση που σας παρουσιάζουμε.

Ηλίας Λογοθέτης: Ερχόμαστε από μια πρόβα συγκλονιστική, με το υπέροχο συγκρότημα Εράν. Το άκουσμα του συγκροτήματος Εράν είναι ένα άκουσμα καθαρό, ένα καινούργιο προχωρημένο άκουσμα της κρητικής ιδιαίτερης χροιάς, που σημαίνει ότι η γενιά προχωράει με καινούριους ήχους, πιο καθαρούς…

Μαρία Ζαχαρή: Είμαστε πολύ χαρούμενοι που γνωρίσαμε αυτά τα εξαιρετικά παιδιά, που είναι φοβεροί μουσικοί. Έχουμε δεσμούς με την Κρήτη, έχουμε παίξει εκεί παραστάσεις. Είμαστε χαρούμενοι για αυτή την καταπληκτική εκδήλωση που ετοιμάζει ο Βελισάριος [Κοσσυβάκης], με τα υπέροχα κείμενα από το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Ταξιδεύοντας: Ρουσία», που πραγματικά είναι ένα υπέροχο βιβλίο. Οι εντυπώσεις του Καζαντζάκη είναι καίριες και σύγχρονες. Είναι σα… να το έγραψε αύριο, τόσο σύγχρονα είναι αυτά που λέει.

Ηλ. Λογοθέτης: Και ο τρόπος που γράφει, ο τρόπος που αποποιείται το ιδεολογικό περίφραγμα και τα «παλούκια» της ιδεολογίας είναι εξαιρετικός, διότι τον Καζαντζάκη τον ενδιαφέρει η αλήθεια. Γιατί αυτός ο ήρωας, ο Ζορμπάς δηλαδή, ο Καζαντζάκης κι ο Ζορμπάς ο πραγματικός, ζουν με την ψυχή τους και με την καρδιά τους και δεν υπολογίζουνε τις απώλειες. Θυσιάζουν τη ζωή τους, ξοδεύουν τη ζωή τους σ’ αυτή την υπέροχη έννοια που λέγεται ελευθερία.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Εν μέρει έχετε απαντήσει ήδη, αλλά θα θέλαμε να ρωτήσουμε πόσο επίκαιρο είναι το έργο του Καζαντζάκη, το συγκεκριμένο βιβλίο, κι επειδή μιλάμε για μια εκδήλωση που πραγματοποιείται στα πλαίσια του αφιερώματος της New Star στην Οχτωβριανή Επανάσταση, ποιο είναι το μήνυμα σήμερα;

Ηλ. Λογοθέτης: Οι επαναστάσεις δεν τελειώνουν ποτέ. Οι επαναστάσεις υπακούουν στην αρχή της συνέχειας. Που σημαίνει ότι πρέπει να κρατάς το μυαλό σου και την καρδιά σου συνέχεια σε εγρήγορση, σε επαγρύπνηση.

Μ. Ζαχαρή: Γιατί η Ιστορία κάνει κύκλους, κι ο άνθρωπος πρέπει να είναι έτοιμος κάθε στιγμή.

Ηλ. Λογοθέτης: Χτες άκουσα μια φοβερά αισιόδοξη άποψη του κομισάριου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είπε ότι αν τα πράγματα πάνε έτσι θα ’χουμε εξεγέρσεις. Αντιστεκόμενοι λοιπόν στην κυριαρχία του Σόιμπλε, στην κυριαρχία της Γερμανίας,  η οποία θα οδηγήσει πάλι σε θρήνο… Η Ευρώπη θα εξεγερθεί. Γιατί ο σκοπός της Γερμανίας είναι να σιωπήσει η ανατολική Μεσόγειος, η περιοχή που έχουν διακινηθεί όλοι οι πολιτισμοί, όλοι οι ήχοι, όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα, όλες οι θρησκείες, κι αυτή θέλει να κατακτήσει ξανά η Γερμανία. Αλλά νομίζω δεν θα της περάσει. Είναι πολύ αισιόδοξη, πολύ οπτιμίστικη, λοιπόν,  αυτή η άποψη του κομισάριου της ΕΕ,  ότι αν συνεχιστεί έτσι αυτή η κατάσταση θα ’χουμε εξεγέρσεις. Αυτό τα λέει όλα. Η επανάσταση δεν τελειώνει. Για την εκδήλωση, αυτό που είναι ενδιαφέρον, είναι που γίνεται μια μίξη της γραφής, του γραπτού λόγου με τη μουσική… Ένας συνδυασμός της μουσικής, η οποία συνοδεύει τον λόγο. Τον λόγο που υπακούει στους ρυθμούς της γλώσσας, στη μελωδία της γλώσσας… Είναι πολύ ωραία. Τέτοιες εκδηλώσεις πρέπει να γίνονται κι όχι μόνο συναυλίες που ανάβουν τ’ αναπτηράκια και τα κεράκια… Ν’ ακούς το λόγο και το τραγούδι είναι άλλο, κι άλλο ν’ ακούς μόνο τους μουσικούς να τραγουδάνε.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Επειδή το ακούσαμε και σε ένα από τα αποσπάσματα που διαβάσατε στην πρόβα, που λέει για τον στρόβιλο που υπήρχε εκείνη την εποχή και την απόφαση που καλείται να πάρει ο αναγνώστης. Σήμερα πώς θα μπορούσαμε να το πούμε αυτό; Στο σημερινό στρόβιλο και τη δίνη που περνάμε ποια απόφαση θα πρέπει να πάρει ο θεατής που θα δει αύριο την εκδήλωση.

Ηλ. Λογοθέτης: Σήμερα ο στρόβιλος που περνάει η παγκόσμια κοινότητα με την απάθεια, που αρχίζει η μάζα ν’ ακινητοποιείται και να μη σκέφτεται… Η εξουσία δε χρειάζεται να βάζει καλώδια κι ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο, μια πολύ ωραία προπαγάνδα μπορεί να κάνει τους ανθρώπους φυτά. Βλέπετε όμως το τραγούδι, και μάλιστα το τραγούδι της ράτσας, της φυλής, το κρητικό τραγούδι εξεγείρει. Δεν είναι ένα τραγούδι του καναπέ και του φαγητού μόνο, είναι ένα τραγούδι που σε κάνει να εξανίστασαι, να επαναστατείς, σε κάνει να σηκώνεσαι από την καρέκλα.

Μ. Ζαχαρή: Ο άνθρωπος πρέπει να επικοινωνήσει ξανά με τη συνείδησή του και να έρθει πάλι σε επαφή με την υπευθυνότητά του, με τις ιδέες του και με τις πράξεις του.

Ηλ. Λογοθέτης: Άλλωστε είναι κι ένα αίτημα του μεγάλου Καζαντζάκη αυτό. Είναι πολύ επίκαιρο το «Ταξιδεύοντας: Ρουσία»  διότι αυτή τη στιγμή η ανθρωπότητα ξαναστροβιλίζεται και μάλιστα σε κάτι που το μέλλον δεν προμηνύει καλά αποτελέσματα. Επομένως η επαγρύπνηση αυτή τη φορά πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερη, διότι οι εχθροί παραμονεύουν. Αλλά εμείς αντιστεκόμαστε, με τις τεράστιες ρίζες  αυτού του πολιτισμού που εκκρεμεί, που δεν τον έχουμε διαβάσει, δεν έχουμε συνειδητοποιήσει τι ήταν οι πρόγονοί μας. Πιστεύω ακράδαντα ότι όσοι λαοί αποχωρίζονται ή απομακρύνονται από τους προγόνους τους,  είναι κατεστραμμένοι.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Μπορεί να γεννηθεί κάτι νέο από αυτή την κατάσταση;

Ηλ. Λογοθέτης: Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει περίπτωση, η ανθρωπότητα προχωράει.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Τι πιστεύετε ότι μπορεί να είναι αυτό;

Ηλ. Λογοθέτης: Μια απόρριψη όλων των ιδεολογιών ας πούμε. Μια απόρριψη όλων των -ισμών θα έλεγα. Το νεκροταφείο των –ισμών και η αγορά θέλει συνέχεια καινούργιους –ισμούς. Προφανώς θα επινοήσουν κι άλλους… αλλά θέλω να σας πω το εξής που κανείς δεν παρατήρησε και κανείς δεν τόνισε: η ελληνική γλώσσα, είναι πολύ σημαντικό αυτό, θα μπορούσε να είχε εξαφανιστεί με τον τρόπο που την μεταχειρίστηκε η ίδια η Ελλάδα, που αφαίρεσε το ν και σε λίγο θ’ αφαιρέσει και το σίγμα. Αλλά γιατί δεν εξαφανίζεται; Διότι η μεγάλη τεχνολογία αποδίδει φόρο τιμής στη γλώσσα αυτή.  Γιατί η μεγάλη τεχνολογία χωρίς την ελληνική γλώσσα δεν κάνει ρούπι. Αυτή είναι η τιμή που η μεγάλη τεχνολογία αποδίδει σ’ αυτή την υπέροχη γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα είναι η γλώσσα των εννοιών, είναι η γλώσσα του πνεύματος, του δισυπόστατου κι αντιφατικού πνεύματος. Γι’ αυτό προχωράμε με βάση τους προγόνους μας. Ό,τι μας έμαθαν ξαναέρχεται, επιστρέφει κι ό,τι δε σεβαστήκαμε ξαναεπιστρέφει ως δαμόκλειος σπάθη σ’ εμάς τους ίδιους.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Ο λαός μπορεί να «πιαστεί» σήμερα από την τέχνη;

Ηλ. Λογοθέτης: Ο λαός είναι μια έννοια φυσική. Προέρχεται από τη λέξη λάας, που σημαίνει πέτρα, επομένως μπορείς να τον κάνει ό,τι θέλεις. Ο λαός πρέπει να ξαναβρεί τις ιδέες του, να ξαναβρεί τον εαυτό του, εκεί που πίστεψε, κι όποιοι τον διαψεύδουν να τους αποδιώχνει. Όχι περιμένοντας και ελπίζοντας, αλλά άμεσα…

Μ. Ζαχαρή: Πιστεύω ότι η τέχνη βοηθάει σε ένα βαθμό, σε αφυπνίζει, σου θυμίζει πράγματα. Είναι ένα ερέθισμα μέσα στην καθημερινότητα που τρέχεις απ’ το πρωί μέχρι το βράδυ, που ακούς συνέχεια τα ίδια, σε μια κατάσταση που όλο και τελματώνει. Το τι καινούργιο θα γεννηθεί, αν γεννηθεί και τι θα ’ναι αυτό, θα το κρίνει η Ιστορία στη συνέχεια. Αλλά, σίγουρα, όταν πιάνεις πάτο, ε, κάποια στιγμή θα σηκωθείς. Αρκεί να συνειδητοποιήσεις ότι πρέπει να αντιδράσεις κάποτε. Η τέχνη πιστεύω βοηθάει σε αυτή την κατεύθυνση.

Ηλ. Λογοθέτης: Προσέξτε, υπάρχει ένα όριο. Η τέχνη εάν είναι διασκέδαση είναι χειραγώγηση των μαζών. Εάν είναι ψυχαγωγία είναι κάτι που προχωράει. Πρέπει να τα ξεχωρίσουμε. Είναι άλλο η διασκέδαση και άλλο η ψυχαγωγία. Η διασκέδαση είναι αυτή που απομακρύνει. Μας αρέσει η διασκέδαση, αλλά υπάρχει και η ψυχαγωγία. Πρέπει η τέχνη να ξαναπλησιάσει τα πράγματα από την αρχή. Σε αυτή τη φάση της παγκόσμιας κοινωνίας είμαστε στο έλεος της επιστήμης. Πρέπει να το προσέξουμε αυτό. Πρέπει η Τέχνη και η Επιστήμη να συμφιλιωθούν, να μη διεκδικεί η καθεμία τα πρωτεία, πρέπει να έρθουν κοντά. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι αν υπήρχε περίπτωση μέσω της Τέχνης η ανθρωπότητα να είχε βελτιωθεί, τότε θα είχε βελτιωθεί. Άλλωστε και το αίτημα του Μαρξ δεν ήταν να βελτιώσουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξουμε. Αυτό παραμένει το μεγάλο αίτημα: να αλλάξουμε τον κόσμο για το καλό του ανθρώπου, κι όχι να του δώσουμε μερικά παραπάνω ψιχία. Να κάνουμε τον άνθρωπο να σκεφτεί, να μπει στην περιοχή του πνεύματος.

Μ. Ζαχαρή: Πάντως πιστεύω ότι η τέχνη βοηθάει…

Ηλ. Λογοθέτης: Δεν είπα ότι δεν βοηθάει… μπορεί και να αποκοιμίζει κιόλας…

Νίκος Καζαντζάκης «Ταξιδεύοντας: Ρουσία» – Ηλίας Λογοθέτης, Μαρία Ζαχαρή, ΕΡΑΝ στην Αλκυονίδα

Νεκτάριος Μαρίνος (ΕΡΑΝ): Για μένα πρέπει να συνδέεται το παρελθόν με το παρόν. Δηλαδή δεν μπορούμε να δούμε την Οχτωβριανή Επανάσταση ξέχωρα από την εποχή που διανύουμε τώρα. Τα αιτήματα που είχε βάλει η Οχτωβριανή Επανάσταση, όπως να έχουν δικαιώματα οι εργάτες, η ισότητα των δυο φύλων,  δικαίωμα στην Υγεία, στην Παιδεία κλπ, είναι ακριβώς αυτά τα δικαιώματα που αποδομούνται αυτή τη στιγμή με το χειρότερο τρόπο, το βλέπουμε στην πατρίδα μας τα τελευταία χρόνια. Και αυτό γίνεται στο όνομα της θεωρίας των δυο άκρων. Αυτό δεν πρέπει να το αγνοούμε. Δεν είναι τυχαίο που σ’ όλη την Ευρώπη και από τα ΜΜΕ και από τα σχολεία αυτό προβάλλεται. Οι μαθητές μας μια χαρά ξέρουν τη θεωρία των δυο άκρων, αλλά δεν ξέρουν τι ήταν πχ το ΕΑΜ. Έχει μεγάλη σημασία να συνδέουμε τα αιτήματα της Οχτωβριανής Επανάστασης, που ήταν ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, με τη σημερινή εποχή. Για μένα δεν είναι κάτι παρωχημένο. Τα αιτήματα της Οχτωβριανής Επανάστασης είναι επίκαιρα.

Ηλ. Λογοθέτης: Τα πρόσωπα που οδήγησαν τους λαούς στην αφύπνιση είναι εκλεκτά. Εκλεκτές προσωπικότητες της παγκόσμιας Ιστορίας. Στη βάση τους είναι μορφωμένοι αστοί, ξέρουν πολύ καλά να διαχειρίζονται τις ιδέες, ξέρουν πολύ καλά πότε πρέπει να αποσύρονται, πότε να συνωμοτούν, πότε να πάρουν αποφάσεις. Τα ηγετικά πρόσωπα αποφασίζουν, είναι πάνω από τη μοίρα, παίρνουν όλο το φορτίο, παίρνουν τον σταυρό στην πλάτη τους.

Μ. Ζαχαρή: Όσο αφορά τις επαναστάσεις, πάντα υπάρχει μια ιστορική αναγκαιότητα όταν γίνονται.

Ηλ. Λογοθέτης: Στη φύση ο σπόρος πεθαίνει και ξαναφυτρώνει. Χρειάζονται θυσίες. Δεν γίνεται διαφορετικά. Σήμερα το παρόν και το παρελθόν έχουν χαθεί. Πρέπει να ξανασυναντηθούν. Γι’ αυτό μίλησα για απομάκρυνση από τα τσιτάτα των προγόνων μας. Έχουμε απομακρυνθεί και στην καθημερινότητα, έχει γίνει επανάσταση και μέσα στον ίδιο τον οργανισμό μας, επανάσταση αποπροσανατολισμού. Τον απομακρύναμε από τη φύση, από τη διατροφή των προγόνων μας. Έχει γίνει καταστροφή του οργανισμού κι οι κουρασμένοι οργανισμοί πολύ δύσκολα βγαίνουν στο δρόμο. Ο δρόμος θέλει τα κύτταρα να είναι ζωντανά. Θέλει να είσαι ρωμαλέος και να μην φοβάσαι και τον κίνδυνο. Πιστεύω ότι πρέπει σιγά σιγά να γίνει μια εκπαίδευση αφύπνισης. Σήμερα, ας πούμε, είναι απαράδεκτο μια τηλεοπτική εκπομπή να έχει τόσο μεγάλα ποσοστά αποπροσανατολισμού… Δεν θα αναφέρουμε ποια, μη νομίσουν μερικοί ότι τους κάνουμε και διαφήμιση…

Μ. Ζαχαρή: Όχι, να το αναφέρουμε…

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Όλοι καταλαβαίνουν ποια είναι… (γέλια)

Ηλ. Λογοθέτης: Είναι απαράδεκτο για τον Έλληνα να είναι ακόμα στον καναπέ. Πρέπει να γίνει αφύπνιση του πνεύματος. Το πνεύμα κοιμάται, είναι σε ραστώνη… σε μεσημεριάτικο ύπνο και… ξέρεις τι είναι να σηκωθείς από τον μεσημεριάτικο ύπνο… Παναγία βόηθα είναι…

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Και ο δικός σας ρόλος; Αν ανατρέξουμε στην ιστορία θα δούμε ότι στις πιο δύσκολες, τραγικές κι ηρωικές στιγμές του τόπου μας οι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, τουλάχιστον πολλοί από αυτούς,  αφουγκράστηκαν τα βάσανα του λαού και πρωτοστάτησαν στους αγώνες του. Σήμερα τι γίνεται;

Ηλ. Λογοθέτης: Δε βλέπετε τι γίνεται;

Μ. Ζαχαρή: Έτσι πρέπει να ’ναι κανονικά…

Ηλ. Λογοθέτης: Δε βλέπετε ότι σήμερα η τέχνη είναι λακές της εξουσίας, είναι παρακοιμώμενη της εξουσίας; Οι Ακαδημίες  είναι παρακοιμώμενες της εξουσίας. Αν δεν εξεγερθεί το πνεύμα τι θα κάνει το σώμα; Το πνεύμα είναι αυτό που διατάσσει το σώμα και του λέει, ε τι κάνεις εκεί, σήκω απ’ την καρέκλα. Όσο το πνεύμα είναι σε λήθαργο, τι να γίνει; Εγώ έχω μια δικιά μου θεωρία: το πνεύμα είναι σε λήθαργο, διότι τα υλικά που τρώει  για να συντηρήσει το σώμα, για να το διατάξει, είναι άχρηστα.  Το πνεύμα λέει στο σώμα σήκω απ’ την καρέκλα κι αυτό αδυνατεί να σηκωθεί. Είναι μια κατάσταση δεν ξέρω αν την έχει νιώσει κανείς… Ο άνθρωπος είναι ένα σύνθετο αντιφατικό ον, το οποίο απέτυχαν όλοι να το ερμηνεύσουν. Κάνανε μεγάλα άλματα, βέβαια… Θα μείνω σε δυο σημεία που άκουσα από εκλεκτούς ανθρώπους. Το ένα είναι ότι, ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να χορογραφήσει  τον καραγκιοζοπαίχτη και το άλλο είναι ότι κάθε λαός στην ιστορία, στον κύκλο της ιστορίας του, κρίνεται από τα εγκλήματα που έχει διαπράξει. Θα ήθελα να τελειώσω με αυτό και να το αφήσω ως ερώτημα μετέωρο.

Ν. Μαρίνος (ΕΡΑΝ): Από μόνο του δεν αρκεί να λες ότι κάνω τέχνη. Τι υπηρετεί η τέχνη, έχει σημασία. Η τέχνη πάντα έπαιρνε θέση ή με τη μια πλευρά ή με την άλλη.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Με αφορμή  τον Καζαντζάκη που έψαχνε παντού και πάντα το νέο στην εποχή του και αυτό πιθανότατα ήταν που τον είχε γοητέψει στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Στο «Εράν» δίνετε βάση στις κρητικές ρίζες, στην κρητική παράδοση. Πώς μπορεί να γίνει το πάντρεμα του νέου με την παράδοση, να βρούμε το νέο μέσα στις ρίζες μας; Τι μηνύματα μπορούμε να βρούμε στην παράδοση που να αφορούν στο σήμερα;

Ν. Μαρίνος (ΕΡΑΝ): Πρέπει κανείς να έχει ανοιχτές τις κεραίες του, να ακούει διάφορα πράγματα, να ακούει διάφορα είδη μουσικής, να μελετάει. Κι εμείς αυτό προσπαθούμε να κάνουμε. Παίρνουμε μια παλιά μουσική φόρμα, αλλά δεν μας ενδιαφέρει ως μουσειακό είδος η παράδοση.  Σεβόμαστε την παλιά φόρμα, αλλά μας ενδιαφέρει να τη δούμε με μια άλλη ματιά, να βάλουμε το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού, που είναι δομικό στοιχείο, όχι μόνο στην ελληνική παραδοσιακή μουσική. Όλες οι μουσικές του κόσμου έχουν δομικό στοιχείο τον αυτοσχεδιασμό, την ελευθερία δηλαδή, κι αυτό κάνει τη μουσική να είναι παγκόσμια γλώσσα. Μας ενδιαφέρει να επικοινωνούμε  μέσα από την παράδοση τη μουσική.

Ηλ. Λογοθέτης: Πιστεύω ότι αυτός που προτείνει, που προβάλλει κάτι καινούριο, έχει ελαττωματικό πνεύμα. Νομίζει ότι κάτι του λείπει, ενώ στην ουσία όλα είναι καινούργια.

Μ. Ζαχαρή: Όλα είναι καινούργια κι όλα είναι παλιά.

Ηλ. Λογοθέτης: Το παρελθόν είναι το παρόν και το παρόν είναι το παρελθόν. Δεν είναι τυχαίο που ένα τραγούδι πχ «Τ’ αγρίμια»  ή «Ο Ερωτόκριτος» ασκεί ακόμα τεράστια γοητεία. Άρα η παράδοση είναι παρούσα, συνεχίζεται και πρέπει λίγο να της βγάλουμε τη σκόνη. Αυτό είναι το θέμα, τίποτ’ άλλο.

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Η παράδοση φιλτράρεται κιόλας από την κάθε προσωπικότητα με τον τρόπο που εκφράζεται.

Ηλ. Λογοθέτης: Αυτό είναι. Κάθε προσωπικότητα που έρχεται, την παράδοση την ξαναφρεσκάρει. Δεν την συντρίβει όμως…προσέξτε, γιατί εδώ έχουνε γίνει και εγκλήματα…

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Μπορεί να τη συντρίψει, πολύ εύκολα…

Ηλ. Λογοθέτης: Πολύ σωστά…

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Κι είναι θέμα αισθητικής…

Ηλ. Λογοθέτης: Ακριβώς. Όλα είναι θέμα αισθητικής. Και η αισθητική, όπως είπε κι ο Βικενστάιν, είναι ταυτόσημη με την ηθική.

Νεκτάριος Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Ένας μουσικός ή ένας καλλιτέχνης γενικότερα, θα πρέπει να ασχολείται ή να έχει μελετήσει διάφορα είδη τέχνης. Θα πρέπει να ’χει διαβάσει, να ’χει μελετήσει, να ’χει διαβάσει ποίηση, να δει ζωγραφική, κι αυτό φιλτραρισμένο μέσα από την προσωπικότητά του, αυτή που έχει ψαχτεί… Με κάποιο μαγικό τρόπο βγαίνει ένα άλλο πράγμα μουσικά ή φωνητικά… Τη στιγμή που τραγουδάει κάποιος ή παίζει κάποιο όργανο βγαίνουνε τα πάντα από μέσα του. Στη σκηνή κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί. Αυτό που θα βγει, θα βγει με την παιδεία που έχει, τις εμπειρίες του, τα βιώματα, τον χαρακτήρα που κουβαλάει. Αυτά φαίνονται όλα στη σκηνή.

Ηλ. Λογοθέτης: Έχεις δίκιο. Η παράδοση υπακούει κι αυτή στο παράδοξο φαινόμενο της επανάληψης. Ένα πράγμα που επαναλαμβάνεις  χρόνια, φαίνεται καινούριο, γιατί είναι το καινούριο πνεύμα, που το μεταφέρει, ο καινούριος  άνθρωπος. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, εκφράζεται μοναδικά πάνω στο ίδιο πράγμα. Είναι δηλαδή η θέαση του ίδιου πράγματος με άπειρους τρόπους. Τραγουδάει ο Νεκτάριος, η Κυβέλη, εγώ και συνέχεια φρεσκάρεται αυτό. Το θέμα είναι μην κατασπαραχθεί. Έχουν παιχτεί πχ έργα στην ελληνική σκηνή που τους έχουν αλλάξει τον τίτλο. Κι όταν αλλάζεις τον τίτλο ενός έργου, που κάποιος μόχθησε για να βρει αυτόν τον τίτλο, τότε είναι κατασπαραγμένο αυτό το έργο.  Να μην τα κατασπαράσσουμε. Δεν θέλω να αναφερθώ σε τραγούδια αριστουργήματα που τα κατασπάραξαν, όχι τα μοντερνοποίησαν ή τα φρεσκάρισαν, τα κατασπάραξαν. Και ειδικά το τραγούδι έχει μέσα μια ποίηση, την ποίηση του δημιουργού. Όταν ο δημιουργός έχει γράψει: «σα μαγεμένο το μυαλό μου φτερουγίζει» εσύ δεν μπορείς να το κάνεις παίζοντας  ντίσκο ή χέβυ μέταλ. Υπάρχουν πράγματα που υπακούουν στη θεωρία των ορίων, όταν περνάς τα όρια έρχεται η νέμεση.

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Αν έχει αισθητική όμως αυτό που κάνει κάποιος μπορεί να στηριχτεί κι αυτό, το πειραματικό.

Ηλ. Λογοθέτης: Δύσκολο, για οριακά πράγματα, δύσκολο για τον Ερωτόκριτο, θα τον παραμορφώσεις. Βεβαίως η τέχνη είναι μεγεθυντικός φακός και παραμορφώνει, αλλά με τρόπο που να σου δώσει ότι αυτό που είδες ή που ένιωσες δεν το είδες καλά ή δεν το ένιωσες καλά. Γιατί η τέχνη τι κάνει; Αποσπά από την καθημερινότητα, από τη φύση με τρόπο εξαίρετο τα πράγματα. Γι’ αυτό βλέπεις το ίδιο κομμάτι παιγμένο από χιλιάδες πιανίστες και λες τι είναι αυτό το πράγμα, πολύ μεγάλοι δεξιοτέχνες αυτοί, αλλά αυτός κάτι έχει, κάτι άλλο. Δεν μας αρκεί μόνο η δεξιοτεχνία…

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Ηλ. Λογοθέτης: Είναι πώς ο καθένας λέει τις ίδιες νότες. Λες, ας πούμε, αυτός είναι φοβερός τραγουδιστής, αλλά ο άλλος έχει κάτι…

Μ. Ζαχαρή: Το συναίσθημα, αυτό που νιώθει.

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Υπάρχουν στην Κρήτη καλλιτέχνες που μιμούνται, που μπορούν να παίξουν ακριβώς όπως έπαιζε ο Σκορδαλός, ο Μουντάκης, μιμούνται ακριβώς την κάθε λεπτομέρεια και στη φωνή και στη λύρα. Αυτό είναι πάρα πολύ ωραίο σαν αναπαραγωγή, που θα μπορούσε όμως να βάλεις κι ένα σιντί ν’ ακούσεις.  Είναι διαδεδομένο αυτό στην Κρήτη, να προσπαθείς να μιμηθείς κάποιον παλιό. Έχει εν μέρει την αξία του, αλλά, για μας, πρέπει να βγάλεις τη δική σου προσωπικότητα το δικό σου  εαυτό, ελεύθερα, και να  μην  σε νοιάζει τι θα πουν οι άλλοι, γιατί πάντα θα υπάρχουν κάποιοι που θα κρίνουν. Εμείς σαν σχήμα ελεύθεροι προχωράμε και κάνουμε αυτό που νοιώθουμε χωρίς περιορισμό.

Ηλ. Λογοθέτης: Όμως, βλέπεις, δεν μπορείς να παρεκκλίνεις εύκολα από τα μονοπάτια, δεν μπορείς να μπεις σε ένα άβατο. Αυτός που δεν ξέρει τα μονοπάτια στο δάσος μπορεί να πέσει στο χάος, στο γκρεμό. Στο δάσος μέσα οδηγός πρέπει να είναι ο ξυλοκόπος, μόνο αυτός γνωρίζει τα χνάρια του δάσους για να σε οδηγήσει. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε πάντα οδηγό.

Ν. Παχιαδάκης (ΕΡΑΝ): Θέλουμε να πούμε ότι είναι μεγάλη τιμή για εμάς που ήρθαμε από την Κρήτη εδώ και είμαστε με αυτούς τους εξαίρετους ηθοποιούς και ανθρώπους. Είναι πολύ τιμητικό, είναι μάθημα ζωής για εμάς.

Ηλ. Λογοθέτης: Και για μας είναι μεγάλη υπόθεση να συνεργαζόμαστε με  ένα συγκρότημα με ακούσματα φρέσκα, τα ίδια ακούσματα αλλά φρέσκα, είναι πολύ σημαντικό. Ότι κάθε μέρα είσαι ο ίδιος και κάθε μέρα διαφορετικός είναι το παράδοξο και το μυστήριο της επανάληψης. Εμείς παίζουμε δώδεκα χρόνια το ίδιο έργο «Το αμάρτημα της μητρός  μου» του Βιζυηνού και κάθε χρόνο, που επαναλαμβάνεται, είναι το ίδιο και καλύτερο, είναι καινούργιο, νέο. Το νέο είναι το παλιό και το παρελθόν είναι παρόν και το παρόν είναι παρελθόν. Σε αυτό το πράγμα είμαι κάθετος. Το παλιό κρίνεται από το παρόν και το νέο από το παρελθόν. Νομίζω ότι οι πρόγονοί μας,  καλώς ή κακώς, μας έθεσαν όρια και τα όρια είναι όρια.

Βελισάριος Κοσσυβάκης: Θέλω να πω κάτι πάνω σ’ αυτό. Καταρχήν, στο αφιέρωμα «Οκτωβριανή Επανάσταση και Έλληνες δημιουργοί» θα γίνουν αφιερώματα σε είκοσι σπουδαίους ανθρώπους. Ο Καζαντζάκης ήταν αυτός που μας δυσκόλεψε πιο πολύ,  γιατί δεν ξέραμε πώς να το προσεγγίσουμε, πώς να το συνδυάσουμε. Γι’ αυτό παίρνω αφορμή απ’ αυτό που ειπώθηκε για το πάντρεμα. Σκεφτήκαμε λοιπόν αντί να κάνουμε μια βιβλιοπαρουσίαση και να έρθουν κάποιοι να μιλήσουν, να απαγγείλουμε κομμάτια από το έργο του. Αυτό λύθηκε εύκολα γιατί η φωνή του Ηλία Λογοθέτη ήταν η μόνη που ταίριαζε, άρα δεν είχαμε να σκεφτούμε δεύτερο άτομο. Μετά, λέγαμε αν θα βάλουμε μια ρώσικη παραδοσιακή  η επαναστατική μουσική, αν θα κάνουμε προβολή, αν θα έχουμε κρητικά τραγούδια, κρητικούς χορούς. Καταλήξαμε στο  πάντρεμα λόγος και ήχοι από την πατρίδα του Καζαντζάκη και εκεί θέλαμε να συνδυάσουμε με το νέο. Θέλαμε να βρούμε το νέο που έψαχνε κι ο Καζαντζάκης. Αρχίσαμε να ψάχνουμε τα άγνωστα σε εμάς στην Αθήνα συγκροτήματα ή μεμονωμένες φωνές απ’ την Κρήτη, όπου θα μπορούσαν να καταφέρουν αυτό το συνδυασμό. Πρέπει να ακούσαμε 33 ή 34 ονόματα και ήταν οι «Εράν» ήταν η έκπληξη και η κατευθείαν επιλογή μας. Τα παιδιά δεν το ξέρουν, δεν τους το έχω πει: αν μας έλεγαν όχι, δεν θα κάναμε αυτή την παρουσίαση που θα δείτε απόψε…(ακούγονται ευχαριστίες από Εράν)…θα αλλάζαμε τη λογική μας, γιατί δεν μπορούσαμε να βρούμε κάτι που να ταιριάζει, να δένει  τόσο καλά και να δώσει το μήνυμα που θέλουμε σε αυτούς που θα είναι από κάτω. Γιατί αυτές τις εκδηλώσεις δεν τις κάνουμε ούτε για την τιμή, ούτε για τη δόξα ούτε για τα λεφτά, τις κάνουμε για  τον κόσμο που θα είναι από κάτω και θα πάρει αυτό το μήνυμα. Αυτή είναι η μεγαλύτερη τιμή για τον Οκτώβρη: να συνεχιστεί και σήμερα έτσι όπως τον κατανοεί ο καθένας, γιατί δεν είναι εύκολο να τον κατανοήσουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο. Πιστεύω ότι ο  κόσμος θα το ευχαριστηθεί.

Ηλ. Λογοθέτης: Είναι ευχής έργον που δεν επέλεξε ο διοργανωτής της παράστασης τραγούδια του ρώσικου στρατού, ούτε το Κατιούσα, ούτε άλλο. Θα ήταν κραυγαλέο τότε το θέμα. Εδώ είναι ο Καζαντζάκης, που μας αφηγείται πώς είδε αυτό το γεγονός. Είναι ο Καζαντζάκης και τα παιδιά του, το συγκρότημα απ’ την Κρήτη, το Εράν.

ΚΑΤΙΟΥΣΑ: Μπορεί ο Βελισάριος να μη διάλεξε ρώσικα τραγούδια, πάντως εμείς το περιοδικό μας «Κατιούσα» το έχουμε ονομάσει…

Ηλ. Λογοθέτης: Την έχω τραγουδήσει την Κατιούσα… Η Κατιούσα είναι οβίδα που φεύγει από κανόνι… είναι βόμβα… άρα… χρειάζεται… μια μπόμπα (γέλια). Μια μπόμπα προόδου… Για να περάσουν οι λαοί καλύτερα, να μην είναι συνέχεια κάτω απ’ τη μπότα μιας ηγέτιδας δύναμης. Μια μπόμπα πνευματική και πολιτισμική… Πρέπει να περάσει καλύτερα η ανθρωπότητα… Ο Μαγιακόφσκι λέει μ’ ένα στίχο: «Πρέπει με τη βαριά ν’ αποτυπώνεσαι στο καύκαλο του κόσμου»…

Επιμέλεια – φωτογραφίες: Βασίλης Κρίτσας – Νίκος Πουρναράς / Οικοδόμος