Οι «Τρωάδες» του Ευριπίδη στη Μακρόνησο

«Σαν οι συμπατριώτες μου ελληνιστές
διωχτήκανε απ` τους ομηρικούς τούς κάμπους
όπου αναζητούσαν λιόλαδο και κοπάδια,
οι ελευθερωτές γύρισαν απ` τη μάχη
και βρήκανε καινούρια αφεντικά
να κυβερνάν τις πολιτείες τους.
Κι απ` τα κανόνια ανάμεσα, προβάλανε οι έμποροι.» (1)

Η απελευθέρωση της Αθήνας (12-10-1944) από τους Γερμανούς δεν έφερε την πολυπόθητη Λευτεριά. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας  (12-2-1945 ) ξημέρωνε μια καινούρια μέρα…για την Ελλάδα της Αντίστασης.

«Το πρωί της καινούριας μέρας, χαράματα ακόμα
θα σηκωθούνε, πυκνά σμάρια, τα λυκόρνια
σ` ακρογιαλιές μακρινές μ` αθόρυβο πέταγμα
εν ονόματι της τάξεως» (2)

Στο θέατρο Brecht – 2510 οι συντελεστές της παράστασης « Μακρόνησος / Τρωάδες» ενστερνιζόμενοι τις ιδέες του μεγάλου δραματουργού και ποιητή Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898 – 1956) αποφάσισαν να μιλήσουν σε ανασφαλείς καιρούς, την εποχή που είναι ενάντια στον άνθρωπο. Ο αυτοεξόριστος ποιητής αρνείται τη σιωπή σε σκοτεινούς καιρούς και καλεί σε εγρήγορση στο ομώνυμο θέατρο της 3ης Σεπτεμβρίου 38.

Ο «από σκηνής φιλόσοφος» Ευριπίδης εμπνέει τον Ανδρέα Ζαφείρη για να φωτίσει με ρεαλιστική ματιά το σκοτάδι και τα πάθη των εξόριστων γυναικών της Μακρονήσου.

Η τραγωδία ‘’Τρωάδες’’ και το δράμα που παίχτηκε ζωντανά στη Μακρόνησο παρουσιάζονται διαλεκτικά σε μία μοναδική παράσταση – αναπαράσταση.

Στη νήσο ‘’Ελένη’’ του Ευριπίδη, το σημερινό Μακρονήσι, τόπο εκτοπισμού και ελέγχου των λαϊκών αγωνιστών και της αντίστασης, τα νέα αφεντικά ξεδίπλωσαν μία τεράστια ελληνική σημαία μαγαρισμένη με κορώνα, σύμβολο και σφραγίδα της εθνικοφροσύνης. Κάτω από αυτή τη σημαία έβαλαν μπρος τα έργα ανάπλασης του «Νέου Παρθενώνα» που ανέλαβε ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίου Μακρονήσου (ΟΑΜ, 1949) με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ). Η ντόπια και ξενόδουλη άρχουσα τάξη ‘’περιθάλπει’’ και ‘’διαπαιδαγωγεί’’ τον «παραστρατημένο Εαμοβούλγαρο» με βασανιστικά μαθήματα στο πρότυπο σχολείο της Μακρονήσου.

Από τον κατασταλτικό μηχανισμό του στρατοπέδου της Μακρονήσου δεν εξαιρέθηκαν οι γυναίκες. Νέες, ώριμες,ηλικιωμένες, ακόμα και μανάδες με μικρά παιδιά που έσφιγγαν στην αγκαλιά τους, ζούσαν μέρα νύχτα με τον τρόμο.

Το 1949 /1950 μεταφέρθηκαν εκεί οι αγωνίστριες της ΕΠΟΝ, του ΕΑΜ και οι αντάρτισσες του ΔΣΕ γνωρίζοντας ότι κατέβαιναν στην κόλαση. «Όποια δεν υπογράφει δήλωση μετανοίας και δεν αποκηρύσσει τον κομμουνισμό πεθαίνει», ήταν η πρώτη ενημέρωση από τον γνωστό βασανιστή Αντώνη Βασιλόπουλο, διοικητή του Α΄ΕΤΟ Μακρονήσου.

«Ν` αποκηρύξω το αίμα του αδελφού μου, ποτέ! », είπε κατάμουτρα στον βασανιστή της η Βαγγελιώ Σκευοφύλακα με την ορμή της νιότης των 16 χρόνων. Στο άκουσμα του ονόματός της στην παράσταση εμφανίστηκε μπροστά μου η Λιλή (Βαγγελιώ), τότε που με  καλοδέχτηκε  στο σπίτι της (Νέα Σφαγεία / Ταύρος) και άνοιξε την καρδιά της, για το δράμα των γυναικών στη Μακρόνησο.

Εκείνο το βράδυ στην πρεμιέρα του έργου (4-10-2025) ήταν στη σκηνή, νέα και αλύγιστη.

Η στέρηση της ελευθερίας, οι εξευτελισμοί και οι ταπεινώσεις, η ανείπωτη βία σε όλες τις μορφές, η εξουθένωση αλλά και η γενναιότητα αποδίδονται συνταραχτικά από τις πρωταγωνίστριες του δράματος.

Η Εκάβη, η Ανδρομάχη, η Κασσάνδρα, η Πολυξένη συμπλέκονται και αντιστέκονται στον δήμιο του στρατοπέδου.

Το λιτό και υποβλητικό σκηνικό συμβάλλει στην ανάδειξη του ψυχρού κολαστηρίου. Η ελληνική σημαία με το στέμμα καταλαμβάνει ολόκληρη τη δεκάμετρη σκηνή κατατοπίζοντας τον θεατή για το ποιος κυβερνούσε τούτο τον άνυδρο τόπο.

Στο ένα άκρο είναι στημένο το Γραφείο της Εξουσίας με τα απαραίτητα σύνεργα (τηλέφωνο, γκλομπ, ξιφολόγχη και συγχωροχάρτια δια υπογραφήν). Στο άλλο άκρο τεράστια αγκωνάρια, τα αγκωνάρια της Ιστορίας, το βάρος των οποίων καλείται να σηκώσει ο θεατής. Οι χαρακτήρες των τραγικών ηρωΐδων εμφανίζονται σε εσωτερική και εξωτερική δράση με την πάλη των ιδεών, τις συγκρούσεις και τα μεγάλα διλήμματα ζωής και θανάτου.

Οι Τρωαδίτισσες της Μακρονήσου θρηνούν και πέφτουν, σηκώνονται και τραγουδούν σπαρακτικά, αγωνίζονται και αγωνιούν για να κρατήσουν άσβεστο το φως της αντίστασης. Ο φωτισμός της παράστασης ακολουθεί και συμβάλλει στην ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα τόσο στη δράση όσο και στη σιωπή. Φως και σκιά εναλλάσσονται έντεχνα και καθοδηγούν τον θεατή που  συμπάσχει και συμπορεύεται με τα πρόσωπα του έργου σε τούτο το ταξίδι τής ιστορίας στη Μακρόνησο.

Κι όταν οι κακουργίες πέφτουν σαν βροχή, όπως θα έλεγε ο Μπρεχτ, διεκδικούν φως, περισσότερο φως…

«Περισσότερο φως, ηλεκτρολόγε, στη σκηνή! Πώς θες,
δραματουργοί κι ηθοποιοί, να δείξουνε τ` αντικαθρέφτισμα
του κόσμου, μέσα στο μισοσκόταδο; Τούτο το σύθαμπο
καλεί σε ύπνο. Ενώ εμείς θέλουμε ξύπνιους
θεατές – κι ακόμα πιο πολύ: ξυπνούς! Κάν` τους
να ονειρευτούν στο πλέριο φως!..’’ (3)

Η αντιπολεμική κραυγή του ‘’ευφυή και μανικού’’  Ευριπίδη ενώνεται με τις κραυγές των γυναικών του Μακρονησιού ρίχνοντας πλέριο φως στα πάθη της ψυχής και του βασανισμένου σώματος. Οι Τρωάδες του Ευριπίδη και οι Τρωαδίτισσες της Μακρονήσου εμφανίζονται μπροστά στον θεατή ως «μια πένθιμη ωδή – ωδάν επικήδειον – μοιρασμένη σε πολλές φωνές. Τα πρόσωπα που συμπονάμε είναι παθητικά θύματα, και καμιά περιπέτεια δε μεταφέρει τη δράση από ευτυχία σε δυστυχία, ή αντίστροφα». Ομολογουμένως, το κύριο θέμα αυτής της πένθιμης ωδής  «δεν είναι η ακμή και η παρακμή ενός ανθρώπινου ήρωα, μα η ακμή ενός άδικου πολέμου και η παρακμή της ανθρωπιάς.» (4)

Μακρόνησος, ο ορισμός του απανθρωπισμού.

Στο ζόφο του κολαστηρίου οι Τρωαδίτισσες βίωναν την τραγωδία καθημερινά αλλά και επί σκηνής σε μικρές παραστάσεις δίχως κερκίδες, στο θέατρο του Ειδικού Στρατοπέδου Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ). Η ζωή μας στις σκηνές ήταν το θέατρο του παραλόγου, όπως μας διηγήθηκε η Νίτσα Γαβριηλίδου καθισμένη σ` ένα πεζούλι δίπλα στις πέτρες και τα πουρνάρια (26-5-2013).

Στη Σκηνή Brecht αποδίδεται επίσης παραστατικά  το ανέβασμα ενός θεατρικού έργου για την επίσκεψη της βασίλισσας Φρειδερίκης (1947-1964) στη Μακρόνησο. Στον πραγματικό χρόνο και τον τόπο  η ‘’παράσταση’’ ήταν  στημένη με τους αλφαμίτες ντυμένους στρατιώτες να σηκώνουν την Φρειδερίκη στα χέρια.

Ωστόσο, το ενδιαφέρον της  δεν σχετιζόταν πραγματικά με τον πολιτισμό αλλά με το «παιδοφύλαγμα» στις «παιδουπόλεις» της, που είχε γίνει μόνιμη απειλή για τις γυναίκες κρατούμενες με μικρά παιδιά.

Εξαιρετικό στάσιμο για τον βίαιο αποχωρισμό τού βρέφους από την αγκαλιά της μητέρας του αποτελεί το δρώμενο όπου ο Βασιλόπουλος εκβιάζει την Ανδρομάχη ότι θα της πάρει το παιδί προκειμένου να υπογράψει τη «δήλωση μετανοίας».

Με το τέλος της παράστασης αποχαιρετήσαμε τις Τρωάδες και με την ευχή να ξαναδούμε τη Σκηνή Brecht-2510 να στήνεται στη Μακρόνησο, (τη νήσο Ελένη του Ευριπίδη) στον ιστορικό τόπο Μνήμης που απειλείται από τη Λήθη και τις διάφορες «εκσυγχρονιστικές» παρεμβάσεις.

Ο επίλογος για την εξορία των γυναικών στις «Τρωάδες» γράφτηκε με το θρήνο της Εκάβης και του Χορού. 

Εκάβη    Ώο.

Τρεμάμενά μου πόδια, προχωράτε

προχώρα, δύσμοιρη, προχώρα

μέρες σκλαβιάς σε καρτερούν.

Χορός    Άχ! Πόλη μου δυστυχισμένη

σύρε τα πόδια σου και τράβα

για τα καράβια των Ελλήνων. (5)

Αυτή η «πένθιμη ωδή» του Ευριπίδη ξανακούστηκε ως μοιρολόι από τις τέσσερις Τρωαδίτισσες της Μακρονήσου.

  Χορός    Με βάσανα γεννήθηκα, με στενοχώριες θα πεθάνω

τα βάσανά μου να γράψετε στον τάφο μου.

Θ` ανέβω σε βουνό, θα μπω σε σκοτεινές σπηλιές

τα μάτια μου να παραλύσουν

τον ήλιο να μην δω.

Παραπομπές – Σημειώσεις

1. 1. Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Όταν μαθεύτηκε η αιματοχυσία που έκαναν οι Τόρηδες στην Ελλάδα» (1949) στη συλλογή Ποιήματα, μετάφραση Μάριου Πλωρίτη, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1980.
2. 2. Μπέρτολτ Μπρεχτ, « Το πρωί της καινούριας μέρας» (1943), από τη συλλογή Εξορία: ΗΠΑ (1941-1947), έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1980.
3. 3. Μπέρτολτ Μπρεχτ, « Ο Φωτισμός» (1950) από τη συλλογή Ποιήματα για το θέατρο, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1980.
4. 4. Αλέξης Σολομός, Ευριπίδης Ευφυής και Μανικός, εκδ,Κέδρος, Αθήνα 1995, σελ. 88. Επίσης βλέπε Ευριπίδης, Τρωάδες, στίχοι 522-524 :

Χορός «αμφί μοι Ίλιον, ώ

Μούσα, καινών ύμνων

άεισον εν δακρύοις ωδάν επικήδειον»

5. 5. Ευριπίδης, Τρωάδες, μετάφραση Τάσος Ρούσσος, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1991, σελ.141 (στίχοι 1344 -1349).

                                                                              Ανδριανή Στράνη