Ε.Β. Ιλιένκοφ – Το μαύρο κουτί του ανθρώπου είναι η κοινωνία

Τι είναι η νόηση; Ποιο είναι το «μαύρο κουτί» που αποκαλύπτει τα «μυστικά» της ανθρώπινης σκέψης; Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την ατομική ευφυία και το ταλέντο; Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά του είδους μας, του ανθρώπινου ψυχισμού από τα ζώα; Έχουν δικαίωμα στο όνειρο της μόρφωσης και των σπουδών τα άτομα που στερούνται εκ γενετής βασικές αισθήσεις, όπως η ακοή και η όραση; Και πόσο παλιός είναι ο προβληματισμός για την υποταγή του ανθρώπου στις μηχανές και τα ρομπότ; Πού θα βρούμε το κλειδί για να προσεγγίσουμε όλα τα παραπάνω ζητήματα;

Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που βρίσκουν απάντηση στο «Μαύρο Κουτί της Νοημοσύνης», μια συλλογή σχετικών άρθρων του σοβιετικού φιλοσόφου Έβαλντ Ιλιένκοφ, σε μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εκδόσεις του καλοκαιριού (από τις εκδόσεις «Εντός»). Μπορεί να μην είναι τυπικό ανάγνωσμα παραλίας -τι ορίζουμε άραγε ως τέτοιο;- καταφέρνει όμως κάτι σημαντικό: να αναλύσει σύνθετα ζητήματα για τη νόηση, με επιστημονικές αξιώσεις και δροσερό, μεστό λόγο που δεν αποθαρρύνει το ευρύ αναγνωστικό κοινό. Σε αυτό συμβάλλουν καθοριστικά το εισαγωγικό σημείωμα, οι αναλυτικές υποσημειώσεις και η εύστοχη, αξιόλογη μετάφραση του Θεμιστοκλή Καζαντζίδη, που ανταποκρίνεται με το παραπάνω στις προκλήσεις ενός απαιτητικού κειμένου με φιλοσοφική ορολογία, που αγαπά την ακριβολογία, μακριά από μεταφραστικές εκπτώσεις – στρογγυλεύσεις.

Ο Ιλιένκοφ ξεκινά με απλές κρίσεις-επισημάνσεις για επιμέρους ζητήματα, όπως τη σχέση φιλοσοφίας-νιότης, το σύγχρονο φαινόμενο του «μορφωμένου βλάκα» (που ευδοκιμεί και στις μέρες μας) και τη συστηματική καταμέτρηση της ευφυίας από «ειδικούς» που αδυνατούν ωστόσο να ορίσουν τη νόηση και να απαντήσουν στο απλό ερώτημα «τι είναι ο ανθρώπινος νους». Αυτός ο τελευταίος -μας λέει ο Ε.Β.- δεν είναι δώρο της φύσης, της βιολογίας ή κάποιας ανώτερης θεϊκής δύναμης, αλλά αποτελεί εξ ολοκλήρου «προϊόν και αποτέλεσμα κοινωνικής ανατροφής», επιβεβαιώνοντας μια βασική θέση του Μαρξ, που εντοπίζει την ουσία του ανθρώπου στο σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων.

Οι αξίες και οι προτεραιότητες μιας κοινωνίας αποτυπώνονται στους στόχους και τα επιτεύγματα του εκπαιδευτικού της συστήματος. Οι παιδαγωγοί που θεωρούν μειοψηφία τα «προικισμένα, ταλαντούχα παιδιά» επιχειρούν μάλλον να φορτώσουν στη φύση τη δική τους αποτυχία. Κι οι αντίστοιχες παιδαγωγικές προσεγγίσεις ή οι έρευνες που εντοπίζουν αξιόλογο ταλέντο μόλις σε ένα 6% των μαθητών αναπαράγουν στην κλίμακα του σχολείου το ταξικό μοντέλο της κοινωνίας, καταλήγοντας σε μια νατουραλιστική απολογητική της ανισότητας και της ιεραρχίας. Κι ενώ για τον συμπεριφορισμό και άλλες αστικές θεωρήσεις, η μόνη προοπτική βελτίωσης είναι μια βίαιη επέμβαση -πχ δια της ύπνωσης- στον εγκέφαλο, δηλαδή το βιολογικό όργανο της σκέψης, στον σοσιαλισμό-κομμουνισμό το ζητούμενο είναι η δημιουργία εκείνων των κοινωνικών συνθηκών-προϋποθέσεων που θα μετατρέψουν την ανάδειξη των κλίσεων και των ταλέντων του καθενός από εξαίρεση σε κανόνα.

Η πιο εμβληματική επιβεβαίωση του σοσιαλιστικού ανθρωποκεντρισμού είναι το παράδειγμα τεσσάρων σοβιετικών που γεννήθηκαν χωρίς ακοή και όραση. Λαμβάνοντας όμως τα κατάλληλα εφόδια (βοήθεια, εκπαίδευση, καθοδήγηση) μπόρεσαν όχι μόνο να σπάσουν το τείχος της φυσικής απομόνωσης από το περιβάλλον τους, αλλά να φτάσουν στο σημείο να σπουδάσουν, να κάνουν διατριβές και να γίνουν αξιόλογοι επιστήμονες! Κι αν για τον μαρξισμό ο ανθρώπινος ψυχισμός δεν αναπτύσσεται μόνος του, στο κενό, παρά μόνο κατά την επίδραση του ατόμου με το φυσικό-κοινωνικό περιβάλλον του, η περίπτωση αυτή κάθε άλλο παρά αμφισβητεί τις βασικές αρχές του, όπως δείχνει έυγλωττα μια στιχομυθία που μεταφέρει ο συγγραφέας.

Όταν οι τέσσερις σπουδαστές (…) μιλούσαν για τρεις ώρες σε μια γεμάτη κόσμο αίθουσα του πανεπιστημίου μπροστά σε εκατοντάδες φοιτητές και καθηγητές, που τους άκουγαν χωρίς διακοπή, ήρθε στο τραπέζι μεταξύ άλλων το εξής σημείωμα: «Δεν διαψεύδει το πείραμά σας την παλιά αλήθεια του υλισμού («δεν υπάρχει τίποτα μέσα στη νοημοσύνη που να μην υπάρχει στις αισθήσεις»); Δε βλέπουν και δεν ακούν, αλλά τα κατανοούν όλα καλύτερα από εμάς…»

Μετέφερα την ερώτηση γράμμα προς γράμμα χρησιμοποιώντας το αλφάβητο των δακτύλων (απτική) στον Σάσα Σουβόροφ, σίγουρος ότι θα μπορούσε να απαντήσει καλύτερα από μένα, και ο Σάσα, χωρίς δισταγμό, είπε ξεκάθαρα στο μικρόφωνο: «Ποιος σου είπε ότι δε βλέπουμε και δεν ακούμε τίποτα; Βλέπουμε και ακούμε με τα μάτια και τα αυτιά όλων των φίλων μας, όλων των ανθρώπων, ολόκληρου του ανθρώπινου γένους…». Ήταν η έξυπνη και ακριβής απάντηση ενός μαρξιστή ψυχολόγου. Και το κοινό το εκτίμησε αυτό, ξεσπώντας σε θύελλα χειροκροτημάτων. Ο Σάσα είχε το ηθικό και επιστημονικό δικαίωμα να απαντήσει στην ερώτηση ακριβώς με αυτόν τον τρόπο: συνοπτικά, με ακρίβεια και πειστικά, με πλήρη κατανόηση της ουσίας του θέματος.

Ο Ε.Β. αναδεικνύει την επίπονη παιδαγωγική διαδικασία, την απαιτούμενη καθοδήγηση και τη σημασία της ελεύθερης βούλησης για αυτά τα άτομα, αλλά προπαντός τις κοινωνικές (σοσιαλιστικές) συνθήκες που μπορούν να στηρίξουν μια τέτοια τιτάνια προσπάθεια, για την πλήρη αξιοποίηση των ανθρώπινων δυνατοτήτων.

Αντιθέτως, στηλιτεύει τις παιδαγωγικές μεθόδους που δε μαθαίνουν στα παιδιά να σκέφτονται, τα μπουκώνουν με νεκρές γνώσεις και ένα σωρό έτοιμες απαντήσεις, χωρίς όμως να τα εξοικειώνουν με την έννοια της αντίφασης, που γεννά απορίες, ερωτήματα και νέες γνώσεις. Η επιστήμη δε δέχεται αυθεντίες αλλά γεννιέται πάντα στη βάση ενός ερωτήματος και αναπτύσσεται μέσα από την επίλυση λογικών αντιφάσεων. Αυτές ακριβώς που αδυνατεί να δεχτεί ένας δογματικός νους, για να μετατραπεί απότομα στο αντίθετό του, σε απόλυτο σκεπτικιστή, μόλις το δόγμα του συγκρουστεί με την πραγματικότητα -που είναι πλούσια σε αντιφάσεις. Ζητούμενο ωστόσο παραμένει να υπερβούμε διαλεκτικά αυτό το άγονο δίπολο. Κι οι κριτικές σημειώσεις του συγγραφέα για την παιδαγωγική αποτυχία κάποιων προσεγγίσεων είναι τόσο επίκαιρες, που μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό να περιγράφουν τη σύγχρονη πραγματικότητα (60 χρόνια μετά) και το σημερινό στείρο εκπαιδευτικό τοπίο.

Ο Ιλιένκοφ αναλύει το κρίσιμο ερώτημα «τι είναι προσωπικότητα», κατά πόσο αγνοεί ο μαρξισμός το «εγώ» και τον ψυχισμό, και αν μπορεί να υπάρχει μια υλιστική ψυχολογική σχολή. Παράλληλα αντιτίθεται σε όσους αναζητούν – προτείνουν φροϊδικά θεωρητικά συμπληρώματα στον μαρξισμό, καθώς και στο ρεύμα του υπαρξισμού, που ρέπει συνειδητά στη λογοτεχνία και τη δοκιμιακή μυθολογία, για να αποφύγει την αυστηρή επιστημονική ανάλυση.

Το βασικό ζήτημα είναι πώς ορίζουμε και πού αναζητούμε την προσωπικότητα: στις κοινωνικές σχέσεις του ανθρώπου ή στο βιολογικό του σώμα -στη φυσιολογία του νου, τα υποστρώματα του εγκεφαλικού φλοιού, το ασυνείδητο ή κάποια απόφυση -μια προσπάθεια που τείνει να επινοεί ολοένα και περισσότερα ένστικτα (της εξουσίας, της ιδιοκτησίας κτλ) για να ερμηνεύσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, καταλήγοντας πάλι στη νατουραλιστική τεκμηρίωση της κοινωνικής ανισότητας-αδικίας.

Η προσωπικότητα δε βρίσκεται μέσα στο «σώμα του είδους», αλλά μέσα στο «σώμα του ανθρώπου», το οποίο δεν μπορεί να αναχθεί στο σώμα ενός δεδομένου είδους, δεν περιορίζεται στο πλαίσιό του, αλλά είναι ένα «σώμα» πολύ πιο περίπλοκο και χωρικά ευρύτερο, συμπεριλαμβάνει στη μορφολογία του όλα εκείνα τα τεχνητά «όργανα» που έχει δημιουργήσει και συνεχίζει να δημιουργεί ο άνθρωπος (εργαλεία και μηχανές, λέξεις και βιβλία, τηλεφωνικά δίκτυα, ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά κανάλια επικοινωνίας, μεταξύ των ατόμων της ανθρώπινης φυλής), δηλαδή όλο εκείνο το «κοινό σώμα» μέσα στο οποίο τα μεμονωμένα άτομα λειτουργούν ως ζωντανά όργανά του.

Επιπλέον, όπως η ανθρώπινη ουσία δεν ανάγεται σε κάποια βιολογική, σωματική ομοιότητα, έτσι η προσωπικότητα δεν αφορά τη «μοναδικότητα» ενός ατόμου, τις παραξενιές και τις ιδιοτροπίες του καθενός, τα ιδιαίτερα γούστα και άλλες ευτελείς λεπτομέρειες, αλλά εκφράζεται εκεί που σταματά η στασιμότητα και σπάνε τα στερεότυπα. «Ξεδιπλώνεται σε θέματα που αφορούν και ενδιαφέρουν όχι μόνο το ίδιο το πρόσωπο, αλλά και πολλούς άλλους ανθρώπους».

Μια προσωπικότητα είναι τόσο πιο σημαντική, όσο πληρέστερα και ευρύτερα εκφράζεται σε αυτήν -στα έργα της, στα λόγια της, στις πράξεις της- το συλλογικά καθολοικό και όχι το καθαρά ατομικό ανεπανάληπτο. Το ανεπανάληπτο μιας αληθινής προσωπικότητας έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι με τον τρόπο της ανακαλύπτει κάτι νέο για τον καθένα, εκφράζοντας την «ουσία» όλων των άλλων ανθρώπων καλύτερα και πληρέστερα από τους άλλους, ξεπερνώντας με τις πράξεις της τα όρια των διαθέσιμων δυνατοτήτων, αποκαλύπτοντας σε όλους αυτό που ακόμα δεν ξέρουν, δεν ξέρουν το πώς, δεν το κατανοούν. Το ανεπανάληπτό της δεν έγκειται στο να προβάλλει σε κάθε περίπτωση την ατομική της ιδιαιτερότητα, την «ανομοιότητά» της με τους άλλους, την «τρελή ατομικότητα», αλλά σε αυτό και μόνο το γεγονός ότι, για πρώτη φορά δημιουργώντας (ανακαλύπτοντας) ένα νέο καθολικό, προβάλλει ως ατομικά εκφραζόμενο καθολικό.

Οι έμπρακτες απαντήσεις σε αυτές τις προκλήσεις καθορίζουν αν μια προσωπικότητα συνεχίζει να «υπάρχει» μετά τον θάνατο ενός ανθρώπου ή αν θα σβήσει αθόρυβα (άοσμα και άδοξα) πολύ πριν το βιολογικό του τέλος.

Στο τελευταίο άρθρο-κεφάλαιο, ο Ιλιένκοφ αναμετράται με ένα επίκαιρο όσο και διαχρονικό ζήτημα: το δίπολο της τεχνοκρατίας και της τεχνοφοβίας (που αποθεώνει ή δαιμονοποιεί αντίστοιχα την τεχνολογική εξέλιξη, τις δυνατότητες που προσφέρει και τις αλλαγές που επιφέρει στη ζωή μας). Ωστόσο, ο φόβος της υποταγής του ανθρώπου στις μηχανές δεν πηγάζει από την τεχνολογική ανάπτυξη, όσο από τον τρόπο αξιοποίησής της και τους σκοπούς που υπηρετεί. Αντί να υπάγονται οι μηχανές στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, ο άνθρωπος γίνεται εξάρτημα της μηχανής, στη συνεχή επιδίωξη της υπερπαραγωγής και του κέρδους. Πλέον όμως, δεν έχουμε να κάνουμε με τη δύναμη της τεχνολογίας, αλλά με αυτήν της αγοράς.

Με άλλα λόγια, το ζήτημα δεν αφορά τη σχέση της μηχανής με τον άνθρωπο, αλλά τη σχέση του ανθρώπου με τον άνθρωπο στο πλαίσιο του εκάστοτε τρόπου παραγωγής. Και αυτή είναι μια κρίσιμη παράμετρος, που οφείλουν να μην ξεχνάνε όσοι καταπιάνονται σήμερα με το ζήτημα της τεχνητής νοημοσύνης, τις εφαρμογές της και την ουσία των βίαιων ανατροπών που βιώνουμε.

-.-

Εν κατακλείδι, το μαύρο κουτί για την κατανόηση του ανθρώπου -της ανθρώπινης ουσίας, ευφυίας, προσωπικότητας- δεν είναι άλλο από την κοινωνία. Η ουσία του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων, όπως έλεγε και ο Μαρξ. Πολλοί διάβασαν τα φιλοσοφικά του χειρόγραφα και δήλωσαν γοητευμένοι από την ανάγνωσή τους, λίγοι όμως αφομοίωσαν αυτή τη θέση και της απέδωσαν την απαιτούμενη σημασία. Πολλοί ξεστράτισαν μάλιστα σε άλλα φιλοσοφικά μονοπάτια, φτάνοντας να θεωρούν την κοινωνία και τον πολιτισμό ως πηγή καταπίεσης των ανθρώπινων ενστίκτων και της πραγματικής ανθρώπινης ουσίας.

Η συλλογή άρθρων του Ιλιένκοφ έρχεται να απομακρύνει όλη αυτή τη φιλοσοφική σκουριά και να ξαναφέρει στο φως το μαύρο κουτί που μπορεί να μας δώσει ουσιαστικές απαντήσεις για την ανθρώπινη νόηση. Και όπως σημειώνεται εύστοχα στο οπισθόφυλλο της έκδοσης, είναι «μια διαλεκτική φιλοσοφική ραψωδία που έρχεται από το παρελθόν για να φωτίσει το μέλλον». Πραγματική όαση και απαραίτητο εφόδιο για κάθε ανήσυχο αναγνώστη, που ψάχνει κάτι διαφορετικό και εύστοχο.