Σαν Παραμύθι

Τεταρτογενές, η τελευταία γεωλογική περίοδος που αντιστοιχεί  χρονικά  στην  Παλαιολιθική εποχή (ΠΕ) και διαρκεί μέχρι σήμερα, διαιρείται σε δύο υποπεριόδους, στο Πλειστόκαινο και το Ολόκαινο. Χαρακτηρίζεται από  Παγετώδεις και Μεσοπαγετώδεις περιόδους που εναλλάσσονται, την ανύψωση και πτώση της θαλάσσιας στάθμης, όπως και έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα.

Η πρώτη ομάδα ανθρωπιδών του γένους Homo κάνει την εμφάνιση του την Κατώτερη Παλαιολιθική Εποχή στην ανατολική Αφρική 2,5 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα (π.α.σ.). Εξελικτικά παίρνει τη θέση από ένα πρωτύτερο εκλιπόν ανθρωποειδές, τoν Αυστραλοπίθηκο (Australopithecus), ένα είδος που έζησε πριν από 5 έως 1,5 εκατ. χρόνια. Στην έρημο Αφάρ της Αιθιοπίας ανακαλύφθηκε το  πλέον  γνωστό  απολίθωμα  αυστραλοπιθήκου, της γνωστής ‘’Λούσυ’’ που οφείλει την ονομασία της σε ένα τραγούδι των Beatles  στο  ραδιόφωνο την στιγμή που βρέθηκε.

Το παλαιότερο είδος Homo που μέχρι σήμερα συμπίπτει με την γεωλογική περίοδο της Εποχής των Παγετώνων, γνωστοποιήθηκε με το όνομα Homo habilis (Άνθρωπος επιδέξιος). Περπατούσε όρθιος και είχε την ικανότητα να κατασκευάζει και να χειρίζεται  λίθινα πελεκημένα εργαλεία. Αυτό  το κάνει να  χαρακτηρίζεται  βιολογικά και πολιτιστικά ως Άνθρωπος (Ανθρωπογένεση). Κανένα άλλο έμβιο ον δεν έχει  την ικανότητα  κατασκευής εργαλείων, είναι αποκλειστικά   ανθρώπινη ιδιότητα. Με τα λίθινα αυτά όπλα θα επιδίδονταν στο κυνήγι κάποιων ειδών ζώων, πιθανότατα όμως θα  ακολουθούσε μια φυτική  διατροφή κυρίως.

Η πρώτη  έξοδος από την κοιτίδα του ανθρώπου την Αφρική, πρέπει να σχετίζεται με κλιματικές αλλαγές, αυτή έλαβε χώρα 1,8 εκατ. χρόνια π.α.σ., στην  Ευρασία, από ένα άλλο είδος που την πραγματοποιεί. Είναι ο Homo erectus (Άνθρωπος όρθιος), ο πρώτος μετανάστης στη Β. Ασία και Ευρώπη! Υπήρξε το μακροβιότερο είδος Homo, έζησε περισσότερο από ενάμιση εκατομμύρια χρόνια. Είναι παμφάγος, γνωρίζει τη χρήση της φωτιάς, αποκλειστικό και αυτό ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Προτιμούσε να διαμένει σε προσήλιες εισόδους σπηλαίων και σε υπαίθριες κατοικίες που κατασκεύαζε, προστάτευε το σώμα του από το κρύο με δέρματα ζώων και  θα χρησιμοποιούσε μια απλούστατη μορφή λόγου. Διαθέτει στον εξοπλισμό του  χειροπελέκεις και άλλα λίθινα εργαλεία τα οποία απαντώνται σε επάρκεια.

Στην Ευρώπη πελεκημένες κροκάλες και λίθοι που φέρουν ίχνη επεξεργασίας, μαρτυρούν εγκατάσταση του Homo erectus κάπου στα 700.000 χρόνια (π.α.σ).

Η εξέλιξη συνεχίζεται σε Ασία, Ευρώπη και στο λίκνο τη μητέρα Αφρική, που συνεχίζει να παράγει νέα είδη, σαν τον  Homo rudolfensis και τον Homo ergaster (εργάτης).

Στην Ιάβα έζησε ένα άλλο είδος, ο Homo soloensis (Άνθρωπος της κοιλάδας Σόλο), στο νησί Φλόρες της Ινδονησίας, μέσα από μια διαδικασία νανισμού, λόγω της φτωχής διατροφής εξαιτίας της απομόνωσης, που σχετίζεται με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, οι κάτοικοι του εξελίχθησαν στο είδος Homo floresiensis γνωστό ως ’’Χόμπιτ’’. Ένας ακόμη χαμένος συγγενής μας, ο Homo denisova,  ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα στο σπήλαιο Ντενίσοβα στη Σιβηρία.

Άλλο ένα εξαφανισμένο είδος είναι ο Homo heidelbergensis (Άνθρωπος της Χαιδελβέργης), που ταξινομήθηκε ως υποείδος του Homo erectus και θεωρείται προγονικός τύπος του Νεάντερνταλ και του σύγχρονου Ανθρώπου. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο Άνθρωπος των Πετραλώνων Χαλκιδικής, το σημαντικότερο ανθρωπολογικό απολίθωμα του ελλαδικού χώρου.

Κατά την διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου (200,000-35,000) την θέση του Homo erectus καταλαμβάνει o Homo sapiens Νeanterthalensis (κοιλάδα Neanter στη Γερμανία),  υποείδος του Homo sapiens (Άνθρωπος σοφός). Τα εργαλεία αυτής της περιόδου είναι πιο εξειδικευμένα, χειροπέλεκεις, αιχμές και ξέστρα κ.α. Έχει αναπτύξει την ομιλία, θάβει τους νεκρούς με κάποια τελετουργία, είχε μεταφυσικές ανησυχίες και προσπαθούσε να εκφρασθεί  μέσω κάποιων μορφών τέχνης. Χρησιμοποίει την φωτιά σε καθημερινή βάση ως μέσο φωτισμού, θέρμανσης, μαγειρέματος και προστασίας από τα άγρια ζώα.

Η επόμενη περίοδος, η Ύστερη Παλαιολιθική (35,000-10,000)  που σημαίνει  και το τέλος της Π.Ε., χαρακτηρίζεται από κλιματολογική βελτίωση που θα φθάσει τα σημερινά επίπεδα. Εμφανίζεται ο Homo sapiens sapiens που θα αντικαταστήσει τον Ανθρωπίδη Νεάντερνταλ, κάτοικο της Ευρώπης για περισσότερα από 250 χιλ. χρόνια. Τα δύο είδη συνυπήρχαν και είναι αποδεκτό ότι το ένα δεν συνιστά εξελιγμένη μορφή του άλλου. Δριμύτερες κλιματολογικές αλλαγές, καθώς και η ανταγωνιστική πίεση του χώρου και τροφής από την παρουσία του ανθρώπου sapiens πιθανώς να οδήγησαν στην εξαφάνιση του Νεάντερνταλ. Ποικιλία του Homo sapiens sapiens είναι ο άνθρωπος του Cro-Magnon (περιοχή στην Γαλλία). Η τεχνολογία των λίθινων εργαλείων έχει εξελιχθεί, χρησιμοποιούνται λεπίδες, ξύστρα και γλυφίδες με τα οποία κατεργάζονται οστά κ.ά. υλικά. Ο σύγχρονος ανατομικά άνθρωπος διαμορφώνει τα σπήλαια ως χώρους διαμονής και κατασκευάζει υπαίθριες κατοικίες, ακόμη ενταφιάζει τους νεκρούς με τελετουργίες και προσφορές.

Η οπτική του, γενικά η αισθητική του και οι μεταφυσικές του ανησυχίες εκφράζονται στην κόσμηση και σε κάποιες μορφές τέχνης, όπως βραχογραφίες, ειδώλια κ.α. Η χρήση  και ο έλεγχος της φωτιάς, η ανάπτυξη της ‘’γλώσσας’’, ως αναγκαίο επικοινωνιακό εργαλείο των μελών της ομάδας, υπήρξαν ορόσημα στην κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου. Ακόμη το μαγειρεμένο φαγητό και η κατανάλωση κρέατος, προϊόν κυνηγιού  ζώων με τις πολύτιμες πρωτεΐνες, συνέβαλαν στην ανάπτυξη και πολυπλοκότητα του εγκεφάλου. Η οικονομία όλης της ΠΕ είναι βασισμένη στην άμεση εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος, στηριγμένη στις δραστηριότητες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών.

Σύμφωνα με την επικρατούσα θεωρία <<Πέρα από την Αφρική>>, η εμφάνιση του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens sapiens) έγινε μόνο στην ανατολική Αφρική κατά την διάρκεια μιας από τις χειρότερες παγετώδεις εποχές πριν 150 χιλ. χρόνια. Κατά μια υπόθεση η πτώση της στάθμης της θάλασσας πριν 100 χιλ. χρόνια διευκόλυνε την έξοδο του από την Ερυθρά θάλασσα στην Αραβική χερσόνησο στο ύψος της Υεμένης. Κινήθηκε από παράλιους διαδρόμους με κατεύθυνση Ινδία και Ινδονησία για να αποικήσει την Αυστραλία 50 χιλ. χρ. α.π.σ. Γύρω στα 40.000 χρ.α.π.σ., χρονολογείται η είσοδος του ανθρώπου στην Ευρασία. Πριν από 12 χιλ. χρόνια, όπως εκτιμάται, μια ομάδα ανθρώπων διέσχισε τον Βερίγγειο  πορθμό που ήταν βατός λόγω της χαμηλής υδάτινης στάθμης και εισήλθε στην ήπειρο που ονομάσθηκε Αμερική. Μέσα σε 50-60 χιλ. χρόνια οι Αφρικανοί αρχαϊκοί πρόγονοι μας, οι ομάδες των ανατομικά συγχρόνων ανθρώπων (Homo sapiens sapiens), είχαν εγκατασταθεί σε όλες τις ηπείρους εκτός της Ανταρκτικής.

Εσφαλμένα υπάρχει η αντίληψη ενός γραμμικού μοντέλου, μια γενεαλογική γραμμή σε ευθεία που θέλει το ένα είδος να κατάγεται από το άλλο. Παράδειγμα ότι, σε  κάθε συγκεκριμένη ‘’χρονική’’ στιγμή, υπήρχε ένα μοναδικό Homo που έδινε την σκυτάλη στο άλλο. Στην πραγματικότητα όμως πολλά είδη Ανθρώπου, εκατοντάδες χιλ. χρόνια π.α.σ. βάδιζαν συγχρόνως, στον πλανήτη ΓΗ  και  όλα ανήκαν στο γένος Homo.

Σύμφωνα με την θεωρία της φυσικής επιλογής, όπως διατυπώθηκε από τον Charles Darwin, οι καλύτερα προσαρμοσμένοι οργανισμοί σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες είναι αυτοί που επιβιώνουν και αναπαράγονται. Αυτό σταδιακά επιφέρει αλλαγές χαρακτηριστικών στους πληθυσμούς , ώστε να προκύψουν και νέα είδη. Προϊόν αυτών των μηχανισμών εξελικτικής διαδικασίας, είναι και μια ομάδα ζώντων συγγενών πρωτευόντων ανθρωποειδών που περιλαμβάνει τους: γίβωνες, ουρακοτάγκους, γορίλλες, χιμπατζήδες  και ανθρώπους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Βοτσης.Π., Ποιος ήταν ο Αδάμ, Εκδ. Σαββάλα.

Καρκάνας.Π., Εισαγωγή στην Γεωαρχαιολογία, Εκδ. Νεφέλη, 2010.

Βρετανικό μουσείο Φυσικής Ιστορίας., Εκδ.Παν. Καίμπριτζ, Εκδ. Αρσενίδη, 2001.

Γκόλντιν.Ι, Καμερον.Μπαλαρατζαν.Μ., Αυτοί δεν είναι σαν εμάς Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013.

Harari.Yuval Noah., Sapiens, Eκδ.Αλεξάνδρεια, 2015.

Φιλιππάκη.Γ., Η Παλιολιθική Εποχή στην Ελλάδα, Αρχαιολογία και Τέχνες,τ.58, Μάρτιος 1996.

Απόστολος Δ. Καραμπάς