Αλίνα Σαπρανίδου:”Όσο μεγαλώνουμε μαθαίνουμε να μην φανταζόμαστε, να μην παίζουμε και έτσι χάνουμε την δημιουργικότητα μας”

Νιώθω ιδιαίτερα τυχερή που επιμελούμαι μια καλλιτεχνική στήλη συνεντεύξεων και μου δίνεται η ευκαιρία να συναντώ συχνά δημιουργικούς ανθρώπους. Η Αλίνα Σαπρανίδου είναι μια από αυτούς.

Ένα πολυτάλαντο κορίτσι, το οποίο ασχολείται με τα εικαστικά, την μουσική και το θέατρο προσπαθώντας να τα συγκεράσει όλα μέσα στο έργο που θέλει να δημιουργήσει και να αφήσει πίσω της σαν καλλιτέχνιδα. Για κείνη η Τέχνη δεν χωρίζεται σε κουτάκια. Η Τέχνη για εκείνη είναι ενιαία και όλα τα επιμέρους είδη της απλά μας βοηθούν να εκφράσουμε τους κόσμους που κρύβουμε όλοι μέσα μας.. Κόσμους και όχι κόσμο ή ανάγκη γιατί για εκείνη, οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου μονοδιάστατοι..

Μας μιλά για το Θέατρο του Καταπιεσμένου και τις δυναμικές που απελευθερώνει αυτό μέσα στην κοινωνία και για θεατρικό παιχνίδι στην πολύπαθη ελληνική εκπαίδευση.

Τι είναι το θέατρο του καταπιεσμένου και τι προσφέρει στον θεατή που το παρακολουθεί;

Το θέατρο του καταπιεσμένου είναι ένα είδος εφαρμοσμένου θεάτρου μέσω του οποίου προσπαθούμε να ενδυναμώσουμε τον θεατή απέναντι σε ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα τα οποία και ο ίδιος βιώνει στην καθημερινότητα του.

Πρόκειται για ένα διαδραστικό θέατρο;

Είναι διαδραστικό θέατρο το οποίο στοχεύει σε συγκεκριμένο κοινό το οποίο αντιμετωπίζει ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πρόβλημα. Αυτό το πρόβλημα αναδεικνύεται από τους ερασιτέχνες ηθοποιούς επί σκηνής και στην συνέχεια καλείται ο θεατής να συμμετέχει ενεργά για την επίλυση του.

Πότε κάνει για πρώτη φορά την εμφάνιση του το θέατρο του καταπιεσμένου σαν είδος εφαρμοσμένου θεάτρου;

Ξεκίνησε την δεκαετία του 1960 στην Βραζιλία από τον τον Αουγκούστο Μποάλ. Ο Μποάλ ήταν ένας σκηνοθέτης ο οποίος συνεργαζόταν με επαγγελματίες ηθοποιούς αρχικά και τα έργα τα οποία επέλεγε να ανεβάσει είχαν μια επαναστατική χροιά. Προέτρεπαν τον καταπιεσμένο βραζιλιάνικο λαό να πάρει τα όπλα και να πολεμήσει ενάντια στους καταπιεστές του.

Ο λαός βλέποντας τα έργα του και ακούγοντάς τον να τους προτρέπει να πάρουν τα όπλα τον πίστεψαν. Ήταν μια εποχή δικτατορίας, πλήρους καταπίεσης των δικαιωμάτων του βραζιλιάνικου λαού και οι απλοί άνθρωποι τον είδαν λίγο σαν ”πνευματικό ταγό” και του είπαν ”Άντε να πάρουμε τα όπλα να ξεσηκωθούμε”.

Ωστόσο ο Μποάλ ήταν ένα απλός σκηνοθέτης δεν ήταν μαχητής, πολεμιστής οπότε σκέφτηκε να πάρει ομάδες ανθρώπων που ανήκουν στον καταπιεσμένο λαό και να τους κάνει θεατρικό παιχνίδι να εφαρμόσει σε αυτούς ένα νέο είδος θεάτρου που βασίζεται εν μέρει και στο θεατρικό παιχνίδι. Μέσω του θεατρικού παιχνιδιού οι άνθρωποι ξεκλείδωναν την καταπίεσή τους και την έκαναν ιστορία. Διαμέσου αυτής της προσωπικής τους ιστορίας γινόταν κατανοητό ότι το πρόβλημά τους αφορούσε ένα ευρύτερο κομμάτι ανθρώπων μέσα στην κοινωνία. Μέσα από αυτή την κατανόηση ηθοποιοί και θεατές που μοιράζονται παρόμοιες εμπειρίες, ενδυναμώνονται απέναντι στον καταπιεστή τους και μαθαίνουν να αντιδρούν απέναντι σε αυτό.

Έχουμε μάθει από το συμβατικό θέατρο πως ένα έργο χωρίζεται σε πράξεις. Το θέατρο του καταπιεσμένου ακολουθεί την ίδια λογική;

Και ναι και όχι. Εξηγώ.. Προσωπικά σαν εμψυχώτρια και σκηνοθέτιδα ανεβάζω δύο έργα διάρκειας περίπου 20 λεπτών το καθένα. Η ιστορία έχει μια συνοχή. Αρχή, μέση και τέλος, όπως τα συμβατικά έργα. Η ιστορία που ανεβαίνει είναι πραγματική ιστορία καταπίεσης των μελών της ομάδας. Το τέλος στο θέατρο του καταπιεσμένου έχει πάντα ένα αδιέξοδο: ο καταπιεστής εξουσιάζει τον καταπιεζόμενο. Όταν φτάνουμε λοιπόν στο τέλος λέμε στο κοινό ”Εμείς θα ξαναπαίξουμε την ιστορία αλλά για να μην καταλήξει πάλι σε αυτό το τέλος θα πρέπει όταν δείτε πως ο καταπιεσμένος κάνει κάποια λάθη στην συμπεριφορά του που τον οδηγεί να κερδίσει ο καταπιεστής, εσείς πρέπει να σηκωθείτε και να πείτε στοπ. Αν δεν πείτε στοπ, η ιστορία θα έχει πάλι την ίδια κατάληξη.”

Όταν ο θεατής πει στοπ τότε πρέπει να πει τι νομίζει πως θα μπορούσε να απεγκλωβίσει τον καταπιεζόμενο από την σχέση καταπίεσης. Ο θεατής εκφράζει την άποψή του και καλείται να παίξει ο ίδιος πάνω στην σκηνή. Με αυτό το τρόπο υπάρχουν πολλές παραλλαγές της ιστορίας και πολλοί τρόποι να ξεφύγεις από τη θέση του καταπιεσμένου. Ο Μποάλ μέσω του θεάτρου του καταπιεσμένου έδωσε πολλές φορές ιδέες για νομοθετικές αλλαγές πάνω σε καίρια κοινωνικά ζητήματα της εποχής του. Εδώ μιλάμε για το νομοθετικό θέατρο το οποίο είναι παρακλάδι του θεάτρου του καταπιεσμένου..Το θέατρο του καταπιεσμένου ουσιαστικά είναι μια ομπρέλα που περιλαμβάνει πολλά είδη από κάτω του..

Το θέατρο του καταπιεσμένου με λίγα λόγια σπάει το φράγμα μεταξύ θεατή και σκηνής.. Αυτό μου ακούγεται εξαιρετικά ενδιαφέρον… Εμπνέει μια ελευθερία και τεράστια γκάμα δυνατοτήτων σε ό,τι αφορά την εξέλιξη μιας ιστορίας…

Ακριβώς δεν υπάρχει συγκεκριμένο τέλος σε αυτό το θέατρο. Διαδραστικό θέατρο ή αυτοσχεδιαστικό θέατρο έχουμε δει πολλές φορές επί σκηνής. Όλα αυτά τα είδη λίγο -πολύ έχουν όμως μια προσχεδιασμένη κατάληξη και μια συγκεκριμένη φόρμα.. Γι’ αυτό είπα προηγουμένως και ναι και όχι..

Το κοινό ανταποκρίνεται ή βλέπεις αυτό το πάγωμα που υπάρχει στις δημόσιες εκδηλώσεις που φοβάται κάποιος να μιλήσει;

Όσες παραστάσεις φόρουμ έχω σκηνοθετήσει και εμψυχώσει -επειδή πάντα υπάρχει ένας εμψυχωτής στο κοινό για να αποφευχθεί η αμηχανία- δεν έχω αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα ακόμα και χωρίς πολύ σπρώξιμο από μέρους μου.

Μου έχει τύχει να γίνεται και μακελειό πάνω στην σκηνή. Παρέμβαση πάνω στην παρέμβαση.. Ο ένας να διορθώνει την παρέμβαση του προηγούμενου..

Αν ο εμψυχωτής, ο Τζόκερ, όπως λέγεται κανονικά έχει εκπαιδευτεί σωστά ώστε να σπρώχνει το κοινό σε συμμετοχή τότε δεν υπάρχει πιθανότητα ο άλλος να μην έχει διάθεση συμμετοχής.. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι τι δυναμική έχει η ιστορία απέναντι στο κοινό. Πόσο αφορά το κοινό…

Αυτό το είδος θεάτρου μπορεί να ”εκπέσει ” ώστε να κάνει διδακτισμό στο κοινό και να το φέρει σε άβολη θέση;

Όχι. Το θέατρο αυτό δεν διδάσκει πόσο καλοί πρέπει να είμαστε απέναντι σε μια κατάσταση, ούτε πόσο κακοί. Το θέατρο αυτό δείχνει μια κατάσταση καταπιεστή και καταπιεζόμενου μέσα από μια ιστορία που αφορά τόσο τους ερασιτέχνες ηθοποιούς όσο και το ίδιο το κοινό, γιατί όλοι έχουν βιώσει μια τέτοια ιστορία. Δεν διδάσκει.. Δείχνει πώς θα μπορούσες να αντιδράσεις απέναντι σε μια κατάσταση. Δεν σου κουνά το δάκτυλο στον θεατή. Δεν τον κατακρίνει .. Θέλουμε ενσυναίσθηση και όχι διδακτισμό..

Ποιες είναι οι συχνότερες θεματικές που παρατηρείς ότι παρακινούν περισσότερο τον κόσμο να συμμετέχει;

Είναι το θέμα της μετανάστευσης, της κακοποίησης, των ναρκωτικών και τα εργασιακά. Όταν υπάρχουν ερασιτέχνες ηθοποιοί με περισσότερες προβληματικές γύρω από μια θεματική ψάχνουμε να βρούμε ποια ιστορία θα ‘ναι πιο κοινή για να παρουσιαστεί στο κοινό..

Υπάρχει ψυχολογική κάθαρση μέσω αυτού του θεάτρου ή απλά υπάρχει μια αίσθηση ότι το πρόβλημα αυτό δεν συμβαίνει μόνο σε εκείνον αλλά είναι κάτι το οποίο συμβαίνει και σε άλλους άρα χάνεται η προσωπική ευθύνη;

Ψυχολογική κάθαρση με την έννοια να λυθεί ένα προσωπικό πρόβλημα μέσω της συμμετοχής στην ομάδα ή σαν κοινό δεν υπάρχει. Δηλαδή μια γυναίκα που κακοποιείται μπορεί να ενδυναμωθεί βλέποντας μια παράσταση και να μην νιώθει μόνη της και ανασφαλής απέναντι στο ζήτημα της κακοποίησης.. Σίγουρα όμως δεν λύνει τα βαθύτερα προβλήματα που την οδήγησαν σε μια τέτοια σχέση και την διατήρησή της..

Από την άλλη, πολλοί άνθρωποι που ασχολούνται με το συγκεκριμένο είδος θεάτρου αλλάζουν τον τρόπο σκέψης τους απέναντι στο πώς πρέπει να βλέπουν και να κατανοούν όσα τους συμβαίνουν. Αυτό ακουμπά λίγο το θέμα της συμπεριφορικής ψυχολογίας αλλά δεν είναι ίδια δουλειά σε καμία περίπτωση. Είναι ακτιβιστικό θέατρο περισσότερο και όχι ψυχολογικό.

Βέβαια, όσες φορές έχουμε παρουσιάσει θέματα κακοποιημένων γυναικών πάντα αφήνουμε τα απαραίτητα τηλέφωνα στις θέσεις των θεατών ώστε να πάνε σε ειδικά κέντρα και με την βοήθεια ψυχολόγων να κοιτάξουν με ενδελέχεια την περίπτωσή τους.

Προηγουμένως χαρακτήρισες το θέατρο του καταπιεσμένου σαν όρο ”ομπρέλα” το οποίο περιλαμβάνει πολλά άλλα είδη. Θα μπορούσες να μας μιλήσεις λίγο για αυτά τα είδη-παρακλάδια;

Το θέατρο του καταπιεσμένου βασίζεται πάνω στην διδασκαλία του Στανισλάβσκυ και στο μπρεχτικό θέατρο. Ανήκει σαν είδος στο εφαρμοσμένο θέατρο. Κάτω από τον όρο ομπρέλα το θέατρο του καταπιεσμένου περιλαμβάνει: Το θέατρο φόρουμ το οποίο περιγράψαμε, το νομοθετικό θέατρο, το θέατρο εφημερίδας, το αόρατο θέατρο, το ουράνιο τόξο των επιθυμιών.

Στο θέατρο εφημερίδας οι ειδήσεις της πρώτης σελίδας των εφημερίδων γίνονται θεατρική παράσταση και ήταν ένα θέατρο που προηγήθηκε από το θέατρο -φόρουμ.. Στο θέατρο του αόρατου ποτέ οι θεατές δεν μαθαίνουν πως αυτό που βλέπουν ήταν μια συνθήκη που την δημιούργησαν ηθοποιοί και υπάρχει μια κάμερα η οποία καταγράφει τις αντιδράσεις του κοινού. Το ουράνιο τόξο των επιθυμιών είναι ένα θέατρο πιο ψυχολογικό. Ασχολούμαστε με την καταπίεση του εαυτού, δηλαδή όταν εμείς οι ίδιοι είμαστε καταπιεστές του ίδιου μας του εαυτού. Τα είπα λίγο γρήγορα και συνοπτικά για να μην κουράζουμε και τους αναγνώστες.

Πιστεύεις πως ο λόγος που δεν προβάλλεται αυτό το είδος θεάτρου έχει να κάνει και με το ακτιβιστικό πολιτικό κομμάτι το οποίο μπορεί να επιτελέσει μέσα στην κοινωνία μας ή είναι κάτι το οποίο, επειδή δίνεται δωρεάν, δεν έχει νόημα σε μια καπιταλιστική κοινωνία του κέρδους η προβολή του; Γιατί πολιτικό θέατρο γίνεται στις μέρες μας και μάλιστα πηγαίνει και πολύ καλά έχοντας ένα καθορισμένο κοινό…

Ένας λόγος είναι πως δεν ενδιαφέρει τα ΜΜΕ. Δεν προσφέρεται για προβολή γιατί ο τρόπος επικοινωνίας του θεάτρου του καταπιεσμένου είναι δομημένος σε εντελώς διαφορετική λογική από τη λογική των μέσων προπαγάνδας. Δεν έχει να κάνει τόσο με το αν αποφέρει χρήματα ή όχι όσο το ότι είναι ειδικό θέατρο για συγκεκριμένες ομάδες -στόχους κάθε φορά άρα ποιον θα ενδιέφερε μια προβολή σε μαζικό επίπεδο;

Από την άλλη πλευρά, όσοι ασχολούμαστε με το ακτιβιστικό θέατρο δεν θέλουμε πολύ την προβολή. Προσπαθούμε να το κρατήσουμε προφυλαγμένο με την σκέψη να μην αλλοιωθεί. Βέβαια αυτό δεν λέω πως είναι πάντα σωστό. Για μένα πρέπει να γίνεται ενημέρωση στον κόσμο ώστε να ‘ρθει και να δει αυτό το θέατρο γιατί σπάει το συναίσθημα της ντροπής και της ενοχής που υπάρχει σε μεγάλο κομμάτι του κόσμου και τον καταπιέζει χωρίς να το αναγνωρίζει ο ίδιος.

Το θέατρο του καταπιεσμένου απευθύνεται μόνο σε ενήλικο κοινό;

Όχι, έχει εφαρμοστεί και σε εφηβικό και παιδικό κοινό. Συμμετείχα σε ένα θεατρικό φόρουμ το οποίο απευθυνόταν σε εφήβους. Η παράσταση είχε το τίτλο ”Διαφυγές” με θέματα τα ναρκωτικά και το ρατσισμό το οποίο παίχτηκε σε σχολεία της Νοτιο-ανατολικής Αττικής υπό την επίβλεψη του Νίκου Γκόβα και της Χριστίνας Ζώνιου.

Στην δική μου διδασκαλία το έχω χρησιμοποιήσει και στο δημοτικό μέσω του θεατρικού παιχνιδιού και υπάρχει ανταπόκριση έντονη και σε μικρότερες ηλικίες..

Μπορώ να το φανταστώ το γιατί.. Η κοινωνία μας πιέζει από μικρούς για να μην μας βρει μεγάλους μπροστά της… Πώς πιστεύεις πως θα εξελιχθεί αυτό το είδος θεάτρου στην Ελλάδα;

Δεν πιστεύω πως θα εξελιχθεί αυτό το είδος θεάτρου στην Ελλάδα. Ελπίζω να εξελιχθεί αυτό το είδος στην Ελλάδα, αν και δεν είμαι και εντελώς αισιόδοξη γι’ αυτό. Το θετικό είναι ότι υπάρχουν πολλές ομάδες στην Αθήνα, Κρήτη, Θεσσαλονίκη και Αλεξανδρούπολη οι οποίες ασχολούνται με αυτό το είδος. Ωστόσο για να λειτουργήσει αυτό το θέατρο θα πρέπει να γίνονται παραστάσεις σε κάθε γειτονιά ή πλατεία τουλάχιστον μια φορά το μήνα. Να γίνει βίωμα στο κοινό, να ενσωματωθεί στην καθημερινότητά του.

Ύστερα δεν υπάρχουν οι υποδομές.. Δεν θα ‘ρθει κάποιος να πει ”Να πάρε αυτό το χώρο δωρεάν να κάνεις πρόβες”

Το θέατρο αυτό έχει ταυτιστεί αρκετά με το χώρο της αριστεράς.. Είναι ένα πολιτικοποιημένο θέατρο εξ αρχής ή μπορεί να υπάρξει χωρίς να έχει πολιτικό πρόσημο μπροστά;

Το θέατρο του καταπιεσμένου βρήκε πρόσφορο έδαφος στο χώρο της αριστεράς και πολλοί ακτιβιστές έχουν αριστερές πεποιθήσεις ωστόσο σαν είδος δεν ανήκει στην αριστερά. Δεν είναι ένα αυστηρά πολιτικό θέατρο αλλά ένα κυρίως κοινωνικό θέατρο που έχει σαν στόχο προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι εντός της κοινωνίας που ζουν.

Ακριβώς, επειδή, το κοινωνικό συνδέεται σε μεγάλο βαθμό σήμερα με το πολιτικό και κατ’ επέκταση με την πολιτική, μέσω του θεάτρου γίνονται αρκετές προτάσεις αλλαγής του πολιτικού γίγνεσθαι.

Ο αριστερός χώρος έχει ταυτιστεί με την ρήξη του απέναντι σε κάθε είδους καταπίεση, οπότε ένα θέατρο όπως αυτό για το οποίο συζητάμε είναι πολύ κοντά στις πεποιθήσεις της αριστεράς. Είναι κοντά αλλά σε καμία περίπτωση δεν υπάρχει ταύτιση. Σαν θεατρικό είδος μπορεί να αποδεσμευτεί από την αριστερά… Βέβαια σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συνδεθεί με τον χώρο της δεξιάς ..

Να περάσουμε τώρα στο χώρο της εκπαίδευσης στο οποίον εργάζεσαι και να μιλήσουμε για το θέατρο στην εκπαίδευση και το θεατρικό παιχνίδι.

Εργάζομαι ως εκπαιδευτικός θεάτρου σε δημοτικά σχολεία και διδάσκω θεατρικό παιχνίδι σε διάφορα εργαστήρια θεατρικού παιχνιδιού στην Αθήνα. Αυτή την στιγμή βρίσκομαι στο Βρυσάκι.

Πρώτα από όλα το θεατρικό παιχνίδι είναι παιχνίδι.. Δεν έχει σκοπό να δοθεί μια παράσταση στο τέλος, αν και πολλές φορές γίνεται και αυτό.. Μαθαίνουμε να παίζουμε, όπως τότε που ήμασταν παιδιά. Χωρίς να υπάρχει ένας αυτοσκοπός. Το θέατρο είναι απλά μια συνθήκη, ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσουμε αυτή μας την ανάγκη να παίξουμε, να θυμηθούμε το παιδί που ήμασταν κάποτε.. Να απελευθερωθούμε.. Διαφέρει από το θέατρο του καταπιεσμένου που προαναφέραμε γιατί εδώ δεν μιλάμε για μια σχέση εξουσιαστή -καταπιεζόμενου που πρέπει να ”σπάσει” αλλά για την σύνδεσή μας με την χαμένη μας φαντασία..

Όσο μεγαλώνουμε μαθαίνουμε να μην φανταζόμαστε, να μην παίζουμε και έτσι χάνουμε την δημιουργικότητά μας σαν άνθρωποι. Αυτή την φαντασία μας προσπαθούμε να την ανακτήσουμε μέσα από το θεατρικό παιχνίδι και κατ’ επέκταση την δημιουργικότητα που κρύβει κάθε άτομο μέσα του.

Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε την οποιαδήποτε τέχνη.. Στην διδασκαλία μου πέρα από το θέατρο εντάσσω και άλλες παραστατικές τέχνες γιατί για μένα η τέχνη δεν είναι ένα πράγμα. Άλλο το θέατρο άλλο η μουσική.. Ποτέ δεν σκέφτηκα με αυτό τον τρόπο..

Ξεκίνησα σαν παιδί με την ζωγραφική, πέρασα στο θέατρο και τώρα ξεκινώ τα βήματα μου προς την μουσική.. Πιστεύω πως χρειάζεται μια δεκαετία η κάθε τέχνη για να πεις πως την κατέχεις και αν… Ελπίζω να φτάσω υγιής στα 70 μου και να μπορώ να συνδυάσω όλες αυτές τις τέχνες μαζί και να μπορώ μέσω της όσμωσης των τεχνών να δώσω ένα ολοκληρωμένο έργο.

Για ποιο λόγο η Τέχνη βρίσκεται έξω από την σχολική εκπαίδευση; Σαν μαθήματα υπάρχουν αλλά σε πολύ παραμελημένο επίπεδο.. Γιατί πιστεύεις πως συμβαίνει αυτό στην Ελλάδα;

Ένας λόγος είναι πως δίνεται βάρος στα ”σοβαρά μαθήματα”. Γλώσσα, μαθηματικά και ιστορία κ.λ.π θεωρώντας πως οι Τέχνες δεν είναι σημαντικά εφόδια στην ζωή ενός μέσου μελλοντικού ανθρώπου και πολίτη.. Αστεία άποψη αλλά υπάρχει στην νοοτροπία μας ακόμα..

Έπειτα τα μαθήματα της μουσικής, των εικαστικών και του θεάτρου έχουν μια συγκεκριμένη ύλη που πρέπει να έχει ολοκληρωθεί μέσα στο σχολικό έτος. Πέντε πράγματα που τρέχουμε να ολοκληρώσουμε και δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε. Δεν υπάρχει χρόνος για να κάνουμε κάτι πιο δημιουργικό και εκτός προγράμματος με τα παιδιά. Δεν υπάρχουν υποδομές για να γίνουν τα μαθήματα όπως πρέπει..